Հարցազրույց ԲԱՀ (բաց աղբյուրներով հետազոտություն, անգլ․՝ «Open source intelligence OSINT») մասնագետ Վայս Բաշիրի հետ։

Վայսի հետ ծանոթացել եմ Սլովակիայում սեմինարի ժամանակ, որտեղ ներկայացնում էինք 17.am-ը։ Վայսը բավականին օգտակար գործիքներով և մասնագիտական փորձով կիսվեց մեզ հետ, դե, ես էլ փորձեցի ավելի խորանալ, ու ստացվեց հարցազրույցը։

-Ինչպե՞ս սկսեցիք լրագրությամբ զբաղվել։

-Լրագրությամբ զբաղվում եմ մոտ 10 տարի։ Այժմ կենտրոնացել եմ User-Generated-Content-ի վրա։ Իսկ տասը տարի առաջ ղեկավարում էի խմբագրական նյուզ թիմեր, որոնք ստանում էին նորություններ ամբողջ աշխարհից։ Սոցիալական ցանցերում իրականացնում էինք մոնիտորինգ, հետազոտում զեկույցներն ու մեդիան, և եթե ամեն ինչ ճշգրտված էր ու հաստատված, դրանք ուղարկում էինք տարբեր ԶԼՄ-ներին, այդ թվում՝ CNN և The Guardian։ Հետաքրքրին այն է, որ ես սկզբում չէի էլ նախատեսում այս ոլորտում աշխատել, ունեմ բարձրագույն իրավաբանական կրթություն, բայց իրավաբանական գործունեությամբ զբաղվելու փոխարեն ինձ սկսեցին «շեղել» նորությունները։ Քանի որ ես բնավորությամբ ակտիվ էի ու փոքր-ինչ ցինիկ, ես թողեցի իրավաբանական լուրջ ոլորտը և սկսեցի զբաղվել զեկույցների խաչաձև հետազոտությամբ (cross-check)` տարբեր աղբյուրներից։

-Ինչպե՞ս է փոխվել լրագրությունն այս տարիների ընթացքում։

-Ամենից մեծ փոփոխությունը բերեցին բջջային հեռախոսները՝ բավականին որակով լուսանկարներ, հոլովակներ, լրատվական ծրագրեր․․․ Բայց պիտի առանձնացնեմ քաղացիական լրագրողներին (citizen journalists): Նկատած կլինեք, թե ինչքան շատ են լրատվամիջոցները օգտագործում վերջիններիս լուսանկարները, տեսահոլովակները, նունիսկ հոդվածները։ Դրանք տպվում են թերթերում, թողարկվում եթերում, տարածվում համացանցով։ Այսինքն՝ գործնականում բոլորս էլ կարող ենք «լրագրող» համարվել։ Հենց սա էլ դարձել է կեղծ լուրերի ֆենոմենի պատճառը, որը գերխնդիր է թե՛ խմբագրատների, և թե՛ հասարակության համար։ Շատ հաճախ լրատվական կազմակերպությունները չեն ստուգում նյութի աղբյուրները կամ պարզապես առանց հարցերի հրատարակում են դրանք, քանի որ մյուսներն արդեն տարածել են։

Ներկայում շատերն են ցանկանում, որ իրենց կոնտենտը օգտագործվի լրատվամիջոցների կողմից։ Այստեղ կարող եմ առանձնացնել երկու շարժառիթ՝ ֆինանսական և քաղաքական։ Առաջինը պարզ է․ վաճառում ենք մեր կոնտենտը և մենք ունենք գումար։ Երկրորդն ավելի խորքային է ու հետաքրքիր։ Մարդիկ վերբեռնում են լուսանկարներ, տեսահոլովակներ՝ նշելով, որ իրենք եղել են ճիշտ տեղում ճիշտ պահին, փորձում են ներկայացնել, որ իրենք եղել են այդ իրադարձության կենտրոնում, ինչը իրենց նկատմամբ վստահություն է ներշնչում։

Ասվածի վառ օրինակը ԱՄՆ-ի նախագահական վերջին ընտրություններն էին։ Մենք տեսանք, թե ինչպես էին մակեդոնական ֆեյք լուրերի մասնագետները գումար աշխատում՝ կեղծ կամ «խելացի վերնագրերով» քլիքային (click-baiting) լուրեր տարածելով։ Սրանք մեծ տրաֆիկ ապահովեցին և մեր մակեդոնացիները ստացան հսկայական եկամուտներ։

Քաղաքական կուսակցությունները, ծայրահեղական հայացքներ ունեցող մարդիկ և պարզապես սրիկաները, որոնք հաճույք են ստանում պրովակացիաներից, ջանք չեն խնայում, որ բավարարեն իրենց գաղափարախոսական պահանջները։

-Եվ վերջապես, ի՞նչ է ԲԱՀ-ը (բաց աղբյուրներով հետազոտություն՝ Open source intelligence, OSINT)։

-ԲԱՀ-ը, կարճ ասած, ապահովում է հասանելիություն ձեր այն տվյալներին, որոնք կազմակերպություններն արդեն հավաքել են Ձեր մասին։ Հիմնականում այդպիսիք են սոցիալական կայքերը (Facebook, VК, Twitter), որոնողական համկարգերը (Google, Yandex) և այլն։

-Ինչպե՞ս սկսեցիք զբաղվել ԲԱՀ -ով։

-Ես հետազոտություններով սկսել եմ զբաղվել մոտ 8-9 տարի առաջ լոնդոնյան Demotix News-ում։ Մենք հասկանում էինք՝ ԶԼՄ-ների հետ մրցակցելու համար մեզ անհրաժեշտ են հրատապ լուրեր (breaking news), և որքան հնարավոր է շատ։ Բնականաբար, գնալով ավելի էր դժվարանում պարզել՝ դրանցից որն է կեղծ, որը՝ ոչ։ Եվ հենց այդ ժամանակ էլ սկսեցի օգտագործել և թիմակիցներիս սովորեցնել, թե ինչպես հիմք ընդունելով աշխարհագրական դիրքը՝ իրականացնել լուսանկարների և տեսահոլովակների որոնում, որոնք արվել են իրադարձության վայրից։

Այս մեթոդը հնարավորություն էր տալիս հաստատելու մարդկանց կապը կամ ներկայությունը իրադարձության հետ, որը հետագայում կարող էր օգտագործվել նաև որպես ապացույց։ Սա հիմնականում օգտագործվում էր կոնֆլիկտային տարծաշրջաններում, պատերազմներում և ցույցերի ժամանակ։ 2013 թ-ին տեղափոխվեցի Լիբանան, որպեսի տեղական լրատվամիջոցներին ուղղորդեի։ Մեր հիմնական թիրախը Իրաքից և Սիրիայից եկող նորություններն էին։ 2014-ին արդեն հասցրել էի համագործակցել UGC-ի, Storyful-ի հետ՝ միաժամանակ զարգացնելով մասնագիտական հմտություններս։ Եվ հենց 2014 թ․-ից ԲԱՀ-ն սկսեց մեծ ուշադրություն գրավել։ Ներկայումս յուրաքանչյուր խոշոր լրատվական գործակալություն ունի ԲԱՀ մասնագետ, ում կարող են դիմել և պարզել՝ լուսանկարը, տեսահոլովակը իրականությանը մո՞տ են, թե՝ ոչ։

-Ավելի կմանրամասնե՞ք ԲԱՀ Ձեր հետազոտությունների թեման։

-Ինչպես, օրինակ հակավիրուսային ծրագրերն են անընդհատ թարմացվում, կատարելագործվում, այնպես էլ նմանատիպ հետազոտությունները, որովհետև կեղծ լուրեր տարածողները նույնպես հետ չեն մնում, և կարելի է ասել, նրանք էլ անընդհատ մասնագիտանում են իրենց ոլորտում։ Նմանատիպ լուրերի բում եղավ «Արաբական Գարնան», հետհեղափոխական Իրանում՝ «Կանաչների շարժման» ժամանակ, իսկ Իրաքի և Սիրիայի պատերազմները ուղեկցվում էին բազմաթիվ կեղծ տեսահոլովակներով ու լուսանկարներով։ Իսկ ամենաթարմ պրոպագանդայի (որը ևս կեղծ լուրերի տարատեսակ է), օրինակը, որը, ի դեպ, ընդգծված և բավականին բարձր մակարդակի է, ուկրաինական պատերազմն է։ Մինչ 2016 թվականը ես հիմնականում զբաղվում էի պատերազմներին, կոնֆլիկտներին և ցույցերին վերաբերող լուրերի հետազոտմամբ։ Ներկայում ավելի շատ մասնագիտացած եմ մասնավոր սեկտորում հետազոտություններ կատարելու մեջ։

-Ինչո՞ւ եք ցանկանում, որ յուրաքանչյուր լրագրող քիչ թե շատ հասկանա ԲԱՀ -ից։

-Երբ ես սկսեցի, բավականին հեղինակավոր լրատվական գործակալությունների խմբագիրներ ինձ մեղադրում էին՝ նշելով, որ ԲԱՀ մասնագետները էժան վարձատրվող էին և որ նրանք պրոֆեսիոնալներից աշխատանք էին «խլում»։ Սակայն ներկայում ամեն ինչ 180 աստիճանով փոխվել է․ բոլորն են ցանկանում ԲԱՀ մասնագետ ունենալ։

Brexit-ը, Թրամփի ընտրությունները «պատճառ» դարձան, որպեսզի «կեղծ լուրը» դառնար կենցաղային բառ, որը մինչ այդ հիմնականում օգտագործվում էր լրագրողների և մասնագետների կողմից։

2017-ին Մյանմայում էի և ծանոթացա տեղացի լրագրողի հետ, ով իմանալով մասնագիտությունս, միանգամից ցույց տվեց Instagram-ում և Facebook-ում կեղծ լուրեր տարածող հաշիվներ։ Դրա հետևանքով պրովակացիայի ենթարկված մի ստվար զանգված հարձակվել էր իսլամիստ քաղաքացիների վրա։

Այսպիսով՝ կապ չունի, թե որ երկրում կամ աշխարհի որ ծայրում ենք, կեղծ լուրերը բավականին հզոր զենք են, որոնք կարող են պատճառ դառնալ բախումների, պատերազմների, ցեղասպանության և բռնության համար։ Իսկ սրա դեմ կարող ենք պայքարել միայն ու միայն մանրազննին հետազոտելով, ֆիլտրելով մեզ հասած նորություները։

-Ինպե՞ս կբնութագրեք սոցիալական ցանցերի ազդեցությունը լրատվական ոլորտի վրա։

-Անկեղծ ասած՝ նույն հարցը ինձ տալիս էին դեռ տասը տարի առաջ, երբ նմանատիպ ցանցերը նոր էին զարգանում։ Տասը տարի է անցել, և կարելի է ասել, որ ամեն ինչ նույնն է մնացել։ Մարդիկ շատ հեշտ են տրվում պրոպագանդային և պրովոկացիաներին։ Հնդկաստանում ամբոխը հարձակվում է մարդկանց վրա՝ հավատալով What’sApp-ով տարածված կեղծ լուրերին, Մյանմայում նույնը պատճառ դարձավ Ռոինջա էթնիկ խմբի ցեղասպանության։ Եվ չկարծեք, որ սա բնորոշ է, այսպես ասած, 3-րդ աշխարհի երկրներին։ Արևմուտքում ևս նկատվում է ծայրահեղականության և ֆաշիզմի վերելք, որը հիմնականում կեղծ լուրերի ու պրոպագանդայի հետևանք է։ Լեհերը և մուսուլմանները ենթարկվում էին հարձակումների։ Այսպիսով, այս ամենի լուծումը ես տեսնում եմ կեղծ լուրերի դեմ ակտիվ պայքարով, որի մեջ մեծ կարևորություն ունի ԲԱՀ-ը։