Երբ խոսում են ավագները

Հարցազրույց լեռնավանցի 89-ամյա Կոլյա Սիրունյանի հետ

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Կարծում եմ պատմության ոչ մի դասագիրք չի կարող իր մեջ ներառել այն, ինչ ամփոփված է համարյա մեկ դար ապրած մարդու դեմքի կնճիռ-ձորերում և կյանքի գեղեցկությունն ու դաժանությունը տեսած գեղեցիկ, բայց թախծոտ աչքերում: Դե ինչ, ձեզ եմ ներկայացնում հարցազրույցը…

-Կխնդրեի՝ նախ որպես լեռնավանցիների ավագ սերնդի ներկայացուցիչ մի քանի բառով նկարագրեիք գյուղը, գյուղացիներին:

-Լեռնավանը լավ գյուղ է, մարտիկ աշխադասեր: Շադ լավ գյուղ է, համեն բանով գովելի…

-Իսկ հնո՞ւմ էր գյուղը, ապրելակերպն ավելի լավը, թե՞ հիմա:

-Հիմի: Էն ճաղը, այ բալա ջան, բան չկար ուդելու, էն ժամանագ էլի: Կերտայինկ շալգծի, որ մե-երգու վեդրո գարի կեղնիր, գշալգեինկ, գտանեինկ Նալբանդ կամ Թափանլի գյուղեր կա, ինդեղ ջաղաչ կար, տանեինկ, կաղաինկ, գբերեինկ մայրս ճաշ կեպեր: Շադ ժամանագ էլ, շադ ժամանագ էլ, մերս կսեր, թե` գնածեկ թմբերեն ռսի սինձ կսեին էլի՝ կատնուգ. կատ ունիր, այդի սնձերեն քաղեինկ բերեինկ գը, մերս գջառտեր, լծեր գը ճաշի մեճը, կուդեինկ՝ հինգ երեխա էինկ: Այդման, բալա ջան, հառաճ քյասիբ (աղքատ) էինկ, տո չկար աշխադանկ… Իսկ հիմի հուրդեղ գուզեն էրտան, աշխադին, բերեն, բոլորը ավտո ունին, նստին, ուրախ-զվարտ ման գուկան, երջանիգ են հիմի, շադ երջանիգ են…

-Ի՞նչ կասեք ազգատոհմերի մասին, որտեղի՞ց է գալիս լեռնավանցու արմատները:

-Մերոնկ՝ Սիրունյանները, էգել են Մշո Գոպլվա՝ Կոպ կամ տե Գոպլ (Գոպալ) գյուղեն: Սիրունյանները, Այվազյանները, Տոնոյանները, Ենգոյանները էդոնկ էգել են Մշո Գոպլվա:
Իրանկ հուշ գուկան, շադ հուշ գուկան, չորս տարի հուշ գուկան (նկատի ունի 1915-ից ուշ): Սիրունի աղճիգն, որ գելնի դուս տնիծ, հմը թուրկի տղեն գվազե ու էնոր գքաշքշե: Որ գքաշքշե, հերը դուս գելնի, գելնի տեսնի գը, որ ախճգան թուրկը գքաշքշե, կսե՝ Սրկե, Ենգո, Տոնո, էս գիշերը կերտամ: Կերտան ռսի օկնուտյամպ, ռուսը գուկա էսոնկ սելերը գբառնան իրանծ քոճերը ու գուկան: Գուկան հարի Ջրաշեն գյուղը: Ջրաշեն գյուղը տեղ չի տա. կսե՝ մենկ շադվոր ենկ, իրանկ էլ մշեծի կեղնին էլի, էսոնկ (լեռնավանցիները)` բասենծի: Հեդև գուկան այստեղ բասենու գյուղը՝ Ղաչաղան գյուղ է էղե անունը, էգել են` բասենծիկ չեն թողե: Մշեծիկ ելե էգել են: Չիդե՞ս մշեծու խոսկը, էգե ըսել են, որ այսի գեղի տագը Սրկեն, Սիրունը, Ենգոն էստեղ դի տուն շինեն, ու էս տարածկը մշեծոնծ տեղն է: Ու միշտ էլ մեզի մշեծի կսեն, որ խոսկ կեղնի, էդման իկ (բան) կենեն կսեն խոսկի՝ մշու մայլեն… Այդման…

-Իսկ որ մշեցիները եկել ու հաստատվել են գյուղում, բայց տեղացիները բասենցիներ էին, դա ինչ-որ խնդիր չի՞ հանդիսացել: Անհանդուրժողականություն, վիճաբանություններ չե՞ն եղել:

-Չէ: Էգել են ու համեստ, հիրար հեդ աշխադել են ու աբռել են, ոչ մի դավի-դալաբա: Բայծ նոր որ էգել են մշեծիկ, հարսնկի ժամանագ էղել է, մշու ու բասենու հարսնկի ժամանագ, որ հարսին ժամը (եկեղեցի) գտանին էղել է՝ մշեծիկ ու բասենծիկ կռվել են հիրար հեդ:

-Ի՞նչ պատճառով:

-Հարսին մշեծիկ ուզեծել են հիրանկ թեզ տանին ժամ, բասենծիկ էլ` հիրանկ, այդոր համար կռվել են: Այդի մեգն է էղե:

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

-Շատ բարի: Կխնդրեի պատմել նաև Հայրենական Մեծ պատերազմից, ի՞նչ եք հիշում կամ գիտեք այդ տարիներից:

-Հայրենագան պադերազմի մասնագից, իմ պաբս ունեծել է 9 տղա, 7-ը գնածել են հայրենագան պադերազմ: Քառասնմեգ (41) թվին իմ հորոխպերս էղէլ է վաշտի հրամանատար՝ պադպալկովնիգ:

-Անուն ազգանունը կասե՞ք:

-Սիրունյան Մաթևոս Ավագովիչ:

-Ձեր հայրը նույնպես մասնակցել է այդ պատերազմին, այդպես չէ՞:

-Իմ հայրս մասնակծել էր պադերազմին: Քառասնմեգ թվին գնածել է պադերազմ, քառասնիրեք թվին վիրավորվաձ  հեդ է էգել: Էգել է ու գյուղում աշխադել է ֆերմայի վարիչ, աշխադել է բրիգադիր՝ երգար տարիներ, կատ մշագող:

-Ինչ-որ բան պատմե՞լ է, որով կարող եք կիսվել մեզ հետ:

-Ինճի՞ չեմ կարա, ըսեմ… Շադ բան է պադերազմում էղե: Էղել է, որ, կսե՝ առտեն նեմեծը որ գխպեր՝ վերեվիծ, մենկ էլ դիրկերի մեճն էինկ, մեգմ էլ իմ կողկս էր մեր գյուղածի պարգաձ: Կամանդիրն ադրբեջանծի էր: Հրամայեծ, որ (Հարությունյան էր էլի եղե էդ մեր գեղածու ազգանունը) ՝ Հարությունյան, է’լ այսի գորձը էրա: Էդի մեր գեղածին էլ ըսել էր՝ ինչխոր թիպին գուկա էլի, ես մենագս ի՞նճղ էդի գորձն էնեմ:  Ադրբեջանծին ըսել էր՝ հրամայեմ գը, ե’լ. չէր ելե: Էդտեղ մեր գեղածուն խպել էր: Որ զարգել էր, ղարաբաղծի մե տղեմ էլ ըսել էր՝ քու նանն, ու խփե էդ ադրբեջանծուն, զարգե ու սբանել էր:

-Իսկ ի՞նչ կասեք շրջանի ամենացավոտ թեմաներից մեկի՝ Սպիտակի երկրաշարժի մասին: Լեռնավանին է՞լ էր վնաս հասցրել երկրաշարժը:

-Երգրաշարժնե, ինչ ըսեմ, բալա՜ ջան: Ես չոբան էի, ժամը ինն էր, ոչխարը տարա՝ Սարի հարդ կսենկ, էդ Սարի հարդը, սարի դեշի հեդ գելնեի, մեգ էլ երգրաշարժը ելավ: Ես բռնվել էի քարերեն, թափ կուդար, ոչխարը բոլորս հավակվավ, շներն էլ կողկես փախան: Երգրաշարժը թափ տվեց-թափ տվեց, զոռով-շառով թետեվծավ: Ելա վերևը` դուրան էր, ես ելա դուրանը, ոչխարը կայնավ: Մեգ էլ ներկև սեր էրի (նայեցի) գյուղին էդ բանծռ սարից, որ Ջրաշենը ինչխոր մուխ ու ծուխը բռնել էր, վառիր գը: Եդև դառա մեր գեղին, որ ավտոները կերտան-գուկան, գյուղածիկ գփախին, գելնին սարը: Այդկան բանը…
Հիրգունը ոչխարը բերի գեղ, հնգերս` Շաշիգը էգավ, ըսավ՝ այ տղա, երգիրն ավիրվավ, էս ընճի՞ չես գա:  Ըսի՝ ի՞նճ է էղե, այ տղա, երգրաշարժ էր էղավ, բայծ Որդնավը (Ջրաշեն) շադ մուխ բան եղավ: Տո, ըսավ, մեր գեղնել է էղե, ավիրել է, մարտ է մնածե-մահածե… Ու էդման… Մինճև Երևանիծ օկնուտյուն էգավ, մարտկանծ դիագները հանինկ, հուղարգավորեծինկ: Մարտ էլ կար, որ իրա մեռելին տաս օր էլ չէր կարա գդնի… Այդման…

-Լեռնավաննն ունենալով երկար տարիների պատմություն, ի՞նչ հետաքրքիր, տեսարժան վայրեր ունի:

-Մենկ ունինք քարանձավ, մենձ քարանձավ է, վայտե կիլոմերտրմ էղնի էդ քարանձավը: Ինչ տեսագ բան ըսես կա էդտեղ, հոդեկ (սենյակ) կա… Էդ հոդեկեն մեգի մեջը իմ անունս էլ կա գրաձ, որ աղճգա հեդ սիրահարվել եմ՝ իմ ու ինոր անունը կա էնդեղ գրաձ… Էդ քարանձավը էնկան մենձ քարանձավ էր, որ , Մարատ ջան, 500-1000 գլուխ ոչխար էդ քարանձավի տագը գկայնիր, պարգիր գը, որ ինճկան էլ գուզե անձրև գար, էդոր վրեն մե կատիլմ անձրև չէր հնգնի: Կսեն՝ Կախգլուխ քար, էդ քարանձավին: Հառճի բուն կա, հոդա կար, ավալ (հին, հնում) նառդվններով դրե ելել են հոն, ինդեղ հախպուր կար… Թուրկագան իկ է էղե իդտեղ՝ աբրողներ են էղե:
Մենձ դուռմ կա հոդիմ վրա, էդ դռնեն գը նե մդնեինկ, կերտայինկ նեղ ծագմ կար, էդ ծագով կերտայինկ էնդեղ, մենձ գոլ կար, ոչ տե գոլ՝ ֆոր, էդ հորի մեջնե ջուր էր, լիկը ջուր: Հառջի բնի անուն կուդային էդոր, կսեին՝ Հառճի բուն, յանի հառճն է աբռե էդտեղ…

-Կա՞ն այլ պատմություններ՝ Ձեր կամ գյուղի հետ կապված, որը կուզեիք պատմել:

-Հա, էն պադմուտյունը լավ գիդեմ որ, թուրկը մեր գեղեն պլեն գտանի, այդիգ գպադմեմ:
Թուրկերը գուկան մդնին գը մեր գյուղը, երիտասարդ ժողովրտին գբռնեն, կնիգ ունի-չունի, սաղին բռնեն տանին ու լծեն գը Ջրաշենի ժամը: Հարուր քսան (120) հոկի ժամը գլծեն, որ տանին դի պլեն: Մե երգում պայեն գը ժամի մեջը, հեդո դուս քանեն էդ ժողովրտին: Էս՝ Դեմերեսի կսենկ, էլի, էդ Դեմերեսով բերեն գնստեծուն  էդ սարի դեշը: Մեգիմ գղրգեն, տը` գնա տերդերին ըսա՝ ոսկի տա, էս ժողովրտին բաց թողնունկ: Տերդերը  եսիմ, ոսկի ունեծե՞լ է, չէ՞ ունեծե, չեմ կարա ըսեմ… Չի գա տա, չի տա: Նոր էսոնծ խառնեն հառաճ ու գտանին: Տանին ու տանին ու տանին գը… Էրգու հոկի հեդ գուկա իտտիծ (այդտեղից)՝ Սիրունենծ Գասպարը, մեգե Գալոյենծ Հովագը: Հովագը չալղջի է էղե՝ զուռնա չալող: Էդի հարուր քսանեն էդ էրգուսին գբրախեն, մնածաձը կերտան ու կերտան…

-Իսկ Ձեր կյանքից, Ձեր մասին  ի՞նչ կպատմեք: Ինչո՞վ եք զբաղվել երիտասարդ տարիներին:

-Գնածել եմ բանագ, չորս տարի ծառայել եմ բանագում՝ Կրասնադար քաղաքում: Մենկ ստրայիծելի բատալյոն էինկ: Չորս տարի աշխադանկ, համեն բանով լավ, գովասնագրով էգա… Էգել եմ, կոլխոզին աշխատել եմ հովիվ, ունիմ հմի պաչոտնի գրմտներ (պատվոգրեր): Արդաքին գորձերի մինիստրը Մոլոտովն էր, Մոլոտովեն ես պարկեվներ ունիմ, որ ստածել եմ: Պադվով աշխադել եմ: Գյուխսովետի դեպուտադ եմ էղե, ընձի տարել են լավ աշխադող որբես, ռայկոմի քարդուղարը նստաձ էր. ժողով էր մեմե իմ անունս կարտածին՝ Սիրունյան Կոլյա Հարութի, ըսի՝ ես եմ, ըսավ՝ արի հառաճ: Գնածի, հանեց էն ժամանագվա փողով եռեսնըհինգ (35) մանեթ, հանեծ տվեց ու ըսավ՝ հալալ էղնի, Սիրունյան Կոլյա Հարութի, որ այսպես միշտ աշխադել է ջանասեր: Ու իմ նգարս էլ միշտ զարգաձ է էղե գրասենյագի պադին, որբես լավ աշխադող:

-Որպես վերջաբան՝ ի՞նչ կմաղթեք երիտասարդ, նոր եկող սերնդին:

-Ես գմախտեմ հիմիգվա երիտասարդներուն ջանսաղուտյուն, առողճուտյուն, հաշխարկին` խաղաղուտյուն, իրանկ էլ խաղաղ ու երջանիգ աբրին այս լավ հաշխարհի մեջը…

Զրույցը գրի առավ` Մարատ Սիրունյանը