Պատահե՞լ է, որ մեկը կամ մի բան քեզ վերցնի իրականությունից ու տանի՝ աշխարհի ու մարդկանց աչքից հեռու։ Ու դու դադարել ես լինել մեկը շատերից։
Իսկ վերջին հաշվով բոլորս էլ այդպիսինն ենք։
Իսկ հիմա պատկերացնել փորձիր, թե՝ այդպես՝ աշխարհից կտրվել ես ուրիշ հազարների հետ։ Ու ձեզ մի կապում է մի ընդհանուր անուն միայն ու հագուստ՝ էլի ընդհանուր, միանման։ Կար ժամանակ, երբ այդպես էր։
Դա մի ժամանակ էր, երբ մարդիկ էին կառավարում իրենց նմանների կյանքը։ Դե, հա, շատ բան չի փոխվել։ Ուղղակի մի ժամանակ դրան մարդիկ ֆաշիզմ էին կոչում, որ ծնվել էր Իտալիայում ու հասունացել այնտեղ՝ Գերմանիայում։ Հենց այնտեղ էին ժամանակին ամենից շատ զոլավոր գիշերազգեստներով մարդիկ հավաքվել։ Նրանք, ովքեր նման չէին մյուսներին, կամ, ուղղակի կարելի էր ասել՝ հրեա էին։
Իսկ այդ սարսափելի սովորական հագուստով նրանք նմանվել էին իրար, և այնքան, որ ոչ մի տարբերություն չմնաց նաև ճամբարների վերակացուի որդու ու հասարակ մի տղայի՝ հրեայի միջև։ Չգիտեմ, այս պատմությունն իրական է, թե չէ, բայց այն երևի ամենատպավորիչներից է նախորդ դարակեսի դեպքերի մասին պատմող գրքերից։ «Զոլավոր գիշերազգեստով տղան»՝ այսպես է Ջոն Բոյնն անվանել իր գիրքը։
Որովհետև այստեղ էլ, ինչպես Միխայիլ Ռոմի «Սովորական ֆաշիզմ» ֆիլմում, ամեն ինչ սովորական է։
Սա էլ, երբ մենք՝ մարդիկս, սովորում ենք նույնիսկ ամենասարսափելին ներկայացնել, ասես, այդպես էլ պետք է լիներ։ Կար, ուրեմն, ճիշտ էր։ Մենք էսպիսինն ենք, չէ՞։ Ու մենք երևի չենք էլ տարբերվում առանց գիշերազգեստի այն մարդկանցից։
Ֆիլմն, իրոք հաջողված է։ Հաջողված՝ սարսափի աստիճան հուզելու մարդուն և ազդելու նրա վրա՝ թվացնել տալով, թե այն, ինչ եղավ, սովորական էր, ավելի սովորական, քան մեր ամենօրյա աշխատանքը, որովհետև, ինչ-որ մեկի համար դա ևս աշխատանք էր։ Ինչ հոգ, թե նրա ամեն աշխատանքային օրը մոխրագույն-սպիտակ զոլերի վրա կարմիր գծեր ավելացնելով էր անցնում։ Ինչ հոգ, թե այդ կարմիր գծերից մեկն էլ մի հինգ-վեց տարեկան երեխայի էր բաժին հասնում։ Իսկ ինքը դեռ չգիտեր, թե ինչ ասել է հրեա, կամ ինչու են իրենք հրեա։
Ուղղակի, այդպես էր։
Մենք էլ հայ ենք, չէ՞։