«Դարերի միջով ես անցել՝ Սրբագրվելով,մաքրվելով: Երկրագնդի փայլն ես դարձել  Ղալամ քաշող Թումանյանով…»

Երբ ձեռքս եմ վերցնում «Դսեղ» գիրքը, ականջիս գալիս է Դեբեդի վշշոցը,Գիքորի «Էստի՜ համեցեք»-ը ու աչքիս առաջ՝ Մարոյի սառած աչքերը…

Դսեղը ինքնին յուրօրինակ ու հետաքրքիր գյուղ է: Յուրահատկության մասին վկայում է նրա անվան ստուգաբանության տարբերակներից մեկը, ըստ որի՝ ձորի գյուղերից տարբերվելու համար սարահարթի գյուղը կոչել են Դրսի գեղ կամ Դըզի գեղ: Տարիների ընթացքում հնչյունափոխվելով դարձել է Դսեղ: Իսկ ըստ մյուսի՝ Դսեղ նշանակում է` դուրս տեղ, այսինքն, բնակավայրերից առանձնացված տեղ: Ինչպես Թումանյանն է ասում. «Դսեղը յուր անառիկ ու չքնաղ դիրքով նման է մի բնակերտ ամրոցի: Նրա փոքրիկ հարթավայրը շրջափակված և ամրացված է հարավից անտառապատ սարերով, իսկ մնացած երեք կողմերից՝ խոր ձորերով…»:

Դսեղ անունը առաջին անգամ հիշատակվում է 15-րդ դարում, որն էլ վկայում է, որ Դսեղը երկար տարիների կյանք ունի:

Դժվար է «Դսեղ» և «Թումանյան» բառերը առանձին արտասանել: Ինչպես ամեն դսեղեցի՝ Թումանյանը ևս հպարտ է, որ ԴՍԵՂԵՑԻ է: Այո՛, հպարտ «է», որովհետև նա չի մահացել մեր սրտերում, մեր մտքում ու հոգում: Նրա ստեղծագործությունները վկայում են, թե ինչ մեծ սեր է տածել Դսեղի հանդեպ:

Դսեղը զբոսաշրջիկների համար հետաքրքիր է իր կոթողներով ու խաչքարերով, որոնց վերաբերյալ կան հետաքրքրաշարժ տեղեկություններ: Կարծում եմ, բոլորդ էլ գիտեք Բարձրաքարշ Ս. Գրիգոր վանքի մասին, որը մի յուրօրինակ գլուխգործոց է: Հետաքրքիր լուծումներով է ներկայացված նաև Քառակող կոթողը, Սիրուն խաչը և այլն:

Դսեղեցիները նույնպես ոչ պակաս հումորի զգացում ունեն (ճիշտ է, չենք հասնի գյումրեցիներին, բայց դե…): Դսեղեցիների անեկդոտների հետ կարելի է ծանոթանալ «Զվարճապատում» գրքի միջոցով: Առաջարկում եմ կարդաք, բայց դրանք առաջին հայացքից այդքան էլ ծիծաղաշարժ չեն, կհասկանան միայն տեղացիները:

Դսեղեցիներս շատ ենք օգտագործում նաև մականուններ՝ իհարկե, մեծամասամբ տղամարդկանց համար: Երբ մեր տանը խոսում են ինչ-որ մեկի մասին, ես միանգամից հարցնում եմ.

-Տա՜տ, էդ ո՞վ ա:

Տատս էլ, ինչպես միշտ, պատասխանում է, թե ես հաստատ չեմ ճանաչի, բայց դե իմ համառության շնորհիվ ստանում եմ հարցիս պատասխանը: Ասածս ինչ է, ես ճանաչում եմ գյուղիս 70%-ին, բայց զարմանալին այն է, որ նրանց 40%-ին ճանաչում եմ իրենց մականուններով (ճիշտն ասած, ոչ միշտ եմ մտաբերում մարդկանց): Մականունները օգնում են մարդկանց ավելի հեշտ ճանաչել, և միայն տեղացիները կարող են կռահել մարդուն: Օրինակ, մեզ՝ Ավետիքյաններիս, մարդիկ ճանաչում են «Ճումարանք» մականունով: Մեր նախնիները շատ են ճմբուռ (հալած յուղի մեջ նոր թխաց հաց) կերել, և դա է պատճառը, որ մեզ այդպես են կոչում: Անկեղծ ասած, այդ սովորությունը մինչև հիմա կա:

Երբեք լսած չեք լինի «Հատիկ» մականունը: Ինչպե՞ս է առաջացել: Տատը շատ է սիրել իր արու թոռնիկին և նրան դիմել է. «Ոսկու հատիկ ջա՜ն»: Հետագայում նրան անվանել են Հատիկ, և առաջացել է այդ մականունը: «Մոշ»՝ Աթյանների տղամարդկանցից մեկը տնեցիներից խռովել է և, երբ ընկերների հետ խոտհավաքի է գնացել, նրանց հետ չէր գնացել մոշ ուտելու: Այն հարցին, թե ինչու չի ուտում, պատասխանել է, որ նեղացած է: Այստեղից էլ եկել է «մոշ անել» արտահայտությունը, որը նշանակում է` նեղանալ:

Գյուղի մի տղա երեխա, երբ անընդհատ երգելով ման է եկել, նրան ասել են.

-Ի՞նչ ես իմացել, գլուխներս տարար:

-Դե՜, ես էլ մեր գեղի գուսանն եմ,-պատասխանել է տղան: Եվ դրանից հետո արդեն նրան մինչ օրս դիմում են Գուսան:

Ես, ինչքանով որ զարմանալի է, ունեմ երեք պապիկ, և Դսեղում է գտնվում նրանց երեքի տունը, որոնցից մեկն էլ հենց ամենայն հայոց բանաստեղծ Թումանյանի հայրենի տունն է, ուր գտնվում է Թումանյանի հոգին ու միտքը: Թումանյանը համազգային է, համամարդկային: Նա ոգեշնչում է բոլորին և, ի վերջո, նրա շնորհիվ է, որ Դսեղը հայտնի է աշխարհասփյուռ հայությանը:

Գիտեմ, որ դպրոցս ավարտելուց հետո ես՝ ուսումս շարունակելու նպատակով, լքելու եմ Դսեղը, բայց հավաստիացնում եմ, որ չեմ մոռանա ո՛չ Լոռու բնությունը, ո՛չ համագյուղացիներիս, ո՛չ էլ Թումանյանի տուն-թանգարանը՝ նրա երբեմնի եղևնիներով, փայտե դռներով, թանգարանի բակում հանգչող Թումանյանի սրտով: