Anahit Badalyan

Լ’իտալիանո

Մենք՝ հայերս, Չելենտանոյի, Կուտունյոյի ու մյուս հզորների հետ ենք սովորաբար ասոցացնում իտալերենը։ Հայտնի երգերից կցկտուր հիշած բառերը ճիշտ ու սխալ միացնում ենք իրար, ձուլում ենք ուղեղից երբեք չջնջվող մեղեդուն ու երգում՝«Լաշատե մի կանտարե՜»։ Արդեն երկրորդ տարին է՝ Իտալիայում եմ ապրում, ասացի՝ հետդ կիսվեմ էս լեզվի մասին նկատածս մեծ ու փոքր առանձնահատկություններով։

Հա, իտալերենն իսկապես երգեցիկ լեզու է։ Առաջին օրերին երբ էստեղ էի ու մեծ հաշվով Ciao-ից բացի ոչինչ չէի հասկանում, մտածում էի՝ էս մարդկանց ուրախանալը, տխրելը, նույնիսկ մուննաթ գալը ոնց որ երգելով լինի: Հետո, երբ սկսեցի հասկանալ ու խոսել, զգացի, որ, իրոք, երգում են էս մարդիկ։ Դե, ու՞մ լեզվում ամեն բառ օ-ով կամ է-ով ավարտվի ու չերգի։

Մեկուկես տարվա ուսումնասիրություններիս արդյունքում պուճուր-մուճուր նրբություններ եմ նկատել։ Իտալացիները մեզ նման մեծ կարևորություն են տալիս ընտանիքին, կապված են ընտանիքի անդամների հետ, սիրում են ընտանիքը։ Երևի դրա համար է, որ ընտանիքի անդամներին թվելուց առաջ ստացական դերանվան կողքին որոշիչը ջնջում են։ Օրինակ՝ մյուս բոլոր գոյականների ստացականի պես la mia mamma ասելու փոխարեն ասում են՝ mia mamma: Էստեղ հասկանում ես, որ ընտանիքի անդամների մասին խոսելիս որոշիչ դերանունների կարիք չեն զգում էս մարդիկ։ Իրենց ընտանիքը որոշված է ինքն իրենով՝ ամբողջական ու ընդգրկուն։

Իտալերենում կարոտել, բավականացնել, դուր գալ բայերը նախադասության մեջ վերագրվում են ոչ թե ենթակային, այլ ուղիղ խնդրին։ Իտալացիները չեն ասում՝ ես քեզ կարոտում եմ, ասում են՝ tu mi manchi, այսինքն՝ դու ինձնից պակասում ես։ Իրենց լեզուն դարձնում են ամենաուժեղ ու սիրուն գործիքը, որ հասկացնեն՝ ես չեմ ուզում քեզ կարոտել, իմ կարոտը քո մեղավորությունն է։

Համահունչ մի ներդաշնակություն կա էս լեզվի մեջ։ Е-ով ավարտվող գոյականները, որպես կանոն, իգական սեռի են պատկանում և ստանում են համապատասխան la որոշիչ դերանունը։ Սերը՝ il amore, ավարտվում է е-ով, բայց արական որոշիչ դերանուն է ստանում՝ il: Մարդիկ երևի ուզում են բացատրել, որ սերը կա՛մ մեկինը, կա՛մ մյուսինը չէ, սերը երկուսինն է ու բաղկացած է երկուսից։ Իգական ու արական դերանուններից խոսելիս համ էլ ասեմ, որ հակառակ а-ով ավարտվող ցանկացած այլ գոյականի, որ ստանում է la իգական դերանունը, problema (խնդիր) բառը արական որոշիչ դերանուն է ստանում՝ il: Եզրահանգումները թողնեմ քեզ, ընթերցողս (էս մեկին հումորով նայիր)։

Իտալացիները երբ ուզում են ցույց տալ, որ քեզ շատ են սիրում (ոչ ռոմանտիկ իմաստով), ասում են ti voglio bene, ինչը բառացիորեն թարգմանելիս ստանում ենք՝ քեզ լավն եմ ցանկանում։ Էստեղից էլ կարելի է ենթադրել, որ լեզուն ուզում է էլի մեկ անգամ ընդգծել, որ մենք չենք կարող սիրել՝ առանց լավը կամենալու, ու (երևի) չենք կարող լավը կամենալ առանց սիրելու։

Պաշտոնական դիմելաձևը կառուցելիս հայերենի Դուք-ին համապատասխանում է իտալերենի իգական Նա-ն՝ Lei: Էս մեկին մի փոքր դժվար հարմարվեցի։ Դե մինչև իտալերեն սովորելս երեք լեզու եմ իմացել, երեքում էլ պաշտոնական դիմելաձևը Դուք-ով է կազմվում։ Այնուամենայնիվ, մի տեսակ ուրիշ սիրունություն եմ տեսնում նրա մեջ, որ անգամ տղամարդկանց պաշտոնապես դիմելիս պետք է օգտագործել միայն ու միայն իգական դերանունը։

Սովորելուս առաջին օրվանից հայերենի հետ նմանություններ եմ փնտրում։ Օքեյ, գիտեմ, չզարմացար։ Ինձ թվում է՝ գտել եմ մի քանիսը։ Իտալերենի ենթադրական եղանակը՝ condizionale semplice, հայերենի ենթադրականի նման է հնչում։ Օրինակ՝ amarei [ամառեի], թարգմանաբար՝ սիրեի, parlarei [պառլառեի], թարգմանաբար՝ խոսեի։ Տեսեք՝ վերջին -եի-ները նման են հնչում։ Դե հա, մեծ ջանքեր ու երկար ժամանակ պահանջվեց, որ ինչ-որ նմանություններ գտնեմ, բայց դե համ էլ ասեք՝ ինչ-որ չափով ստացվել է։ Հա, մեկ էլ, իտալացիներն էլ են մատիտին ասում matite:

Մի խոսքով՝ սիրուն, հարուստ, ճոխ, մեղեդային ու բավականին էլ բարդ լեզու ունեն իտալացիները։ Հայերենի պես լիքը ժամանակաձևեր, դժվար ու երկար նախադասություններ։ Ու ես սիրում եմ ականջիս տակ անընդհատ լսվող էս յուրահատուկ լեզուն։

Բայց մեկ է՝ Տերյանը հայերեն է գրել մեզ երբեք չհասկացող սառն օտարուհու, իսկ Սևակը՝ էդպես էլ չսեղմած ձեռքերի մասին։ Հայերենով է քունը կորցրած ծերուկը գտել իր երազը, իսկ Հախվերդյանն էլ հայերենով է երգել սպիտակ աղավնու ու ծառուղում կանգնած աղջկա մասին․․․