Հարցազրույց հալեպահայ գրող, հրապարակախոս, արձակագիր, հասարակական գործիչ, 120 գրքերի հեղինակ, բժիշկ Թորոս Թորանյանի հետ

-Պարոն Թորանյան, երկար տարիներ ապրել ու ստեղծագործելով Սփյուռքում` հայրենադարձվել եք. ի՞նչ տարբերություններ եք տեսնում սփյուռքահայերի ու հայաստանաբնակ հայերի ավանդույթ-սովորույթների միջև, և արդյո՞ք կարոտում եք սիրիական կենսակերպը:

-Յարգարժան Զրուցակիցներ, Ստորագրեալս՝ Թորոս Թորանեան, սիրով կը պատասխանեմ Ձեր հարցումներուն:

Փոխադարձ յարգանքի մէջ տարբերութիւններ չկան, հոս, Երևանի մէջ կը հանդիպիմ անակնկալներու: Այժմ՝ 91 տարեկան ըլլալով, երբ աւտոպուս կը բարձրանամ, չէ պատահած, որ ինծի աթոռ մը պարպելով` զիս չհրաւիրեն նստելու: Պատահած է քանիցս աւելին,- երբ Քիէւեան պողոտայի վրայ թիւ 46 աւտոպուսը կը սպասէի կանգառի մը վրայ, երևանցի մը մօտենալով ինծի հարցուց, -Բիձա ջան, այս տարիքում այս ծանրածանր պայուսակը շալակած ո՞ւմ եք սպասում: -Կը սպասեմ թիւ 46 աւտոպուսը. Այս ըսելուս վարկեան մը չանցած այդ երևանցին տաքսի մը կանչելով և վարորդին Չարենցի նկարով դրամանոց մը անոր ափին զետեղելով ըսաւ.

- Վարորդ ջան, այս երիտասարդը հասցուցէք իրա խնդրած հասցէին: Ես շշմած էի: Երևանի մէջ շատ նորութիւններու հանդիպեցայ, շատերէն մէկը յայտնեմ,- Քիեւեանով դանդաղ կը քալէի, տեսայ երեք հոգի մայթին վրայ: Բարևս սիրով առին: Անոնցմէ մէկը հարց տուաւ. -Բիձա ջան, այդ ինչո՞ւ դանդաղ եք քայլում: -Տարիքի բերումով, եղբայր, դանդաղ կը քայլեմ, որ չիյնամ… –Սա աւտոն տաքսի չի, իմն է, տեղաւորուէք` ձեզ հասցնեմ ձեր ուզած տեղը: -Քիեւեանի վրայ գեղանկարիչ Յակոբ Յակոբեանի տունը պիտի երթամ: Մենք այդ գեղանկարիչին դպրոցակիցը եղած ենք Կիպրոսի մէջ: -Հրամմեցէք, հրամմեցէք: Բարձրացայ վարիչին մօտ ու պայուսակէս իմ նոր ծրագրված գիրքէն մէկ օրինակ տուի իրէն:

Ինչ կը վերաբերի Սուրիոյ հանդէպ իմ կարօտին: Այդ կարօտը կայ ու պիտի մնայ: Ինչո՞ւ` պիտի ըսէք: Պատասխանեմ,- ես ծնած եմ Հալէպի մեջ. մէր ընտանիքը պարտադրաբար թրքախօս դարձած էր: Մայրենի լեզուս սորվեցայ Հալէպի մէջ հայկական մանկապարտէզ երթալով: Սուրիոյ հանդէպ պարտական մնացի: Հալէպը հանգոյն ժամանակներէ հայ բնակիչներ ունեցած է: Հոն ճանչցած եմ հայ ընտանիք մը՝ Սապպանեաններ, որոնք հինգ հարեւր տարինէրէ ի վեր եղած էին Հալէպի բնակիչ և արաբերէնը արաբի նման խօսելով, չէին մոռցած մեր մայր լեզուն: Աւելցնեմ, որ մինչև այսօր կը շարունակէ ապրիլ Հալէպի մէջ մեր Սուրբ Քառասնից մանկանց եկեղեցին, որ հինգ հարեւր տարիները անցած է: Հալէպը շատ սիրելի ծննդավայրս է: Բայց հայրենիքս Հայաստանն է: Մարդ մէկ մայր կունենայ ու մէկ՝ հայրենիք: Երկու մայր չունենար: Սուրիական քաղաքացիութիւնս պահելով դարձայ Հայաստանի քաղաքացի և 2015-ին Պէյրութի մէջ գիրք մը հրատարակեցի՝ «Երկիր երթալն է ճիշտ» վերնագիրով ու… ինքնաթիռս բարձրացայ դէպի Երևան:

-Ի՞նչ հայ մշակութային օջախներ, հասարակական կազմակերպություններ կային Հալեպում. Ձեր մասնակցությունը նրանց գործունեությանը:

-Ունեինք բազմաթիւ մշակութային կազմակերպութիւններ,- 15 եկեղեցի, մի քանի թատերական կեդրոն, որոնք հիսնամեակը անցած էին: Երկու գեղանկարչական ակումբներ, մէկը Մարտիրոս Սարեանի անունը կրողը, միւսը՝ Արշիլ Կորքիի անունը: Ունէինք երգչախումբեր, պարախումբեր ուրի՞շ, մօտ 50 դպրոց, որոնցմէ հինգը դարձան երկրորդական (12-ամեայ) ճեմարաններ:

-Պահպանվո՞ւմ էր արդյոք կապը Մայր Հայաստանի հետ. ինչպիսի՞ գործակցություններ կային հալեպահայ համայնքի և ՀՀ Սփյուռքի նախարարության ու հայաստանաբնակ մտավորականության միջև. «Հայագիտական դասընթացների» դերը:

-Չմոռցած յայտնեմ, որ Հալէպի մէջ երկար ժամանակ Հայկական բարեգործական ընդհանուր միութեան տեղականի մէջ որպէս վարիչ աշխատած եմ և ապա երկար ժամանակ գլխաւոր վարչութեան անդամ ու Սուրիոյ ՀԲԸ Միութեան համար հեղինակած եմ հատոր մը և 300 օրինակ նուիրած եմ Բարեգործականի դարակին, որպէսզի վաճառեն ու դրամը հատկացնեն դպրոցին:

Սփիւռք-Հայրենիք փոխադարձ կապերը յատկապէս խորհրդային իշխանութեան ժամանակ կրնա՛մ վկայել՝ շատ էին, անհատ բանաստեղծներ, գիտնականներ, բժիշկներ, մարզիչներ, թատերական գործիչներ, երաժիշտներ, տարին բոլոր կուգային Սուրիա, յատկապէս Հալէպ ու Դամասկոս: Եկողներուն թիւը մի քանի հարեւր կանցնէր: Երևանի Սփիւռքահայ Կոմիտէյին, որուն նախագահը Վարդգէս Համազասպեանն էր, կը ստանային և մամուլ ու գրականութիւն: Անկախացումէն յետոյ նոյն ընթացքը շարունակելի չեղաւ , երբ հին օրերուն Հալէպէն ևս երգչախումբ ու թատրոն կը մեկնէին Երևան փոխադարձ այցելութեան: Անկախութեան շրջանին Հալէպէն կարգ մը անհատներ կապ կը պահէին Հայաստանի սփիւռքի նախարարութեան հետ: Այս շրջանին ո՛չ մամուլ և ո՛չ ալ գրականութիւն ստացած ենք: Բայց շարունակելի մնացին այս շրջանին Սփիւռքէն հայ ուսուցիչ-ուսուցչուհիներու Երևանի մէջ վերապատրաստումի մեկնումը՝ Երևան:

Այս շրջանին կազմակերպեալ խումբեր Երևանէն՝ Հալէպ չեկան: Հատ ու կենտ անդամներ եկան անշուշտ դասախօսելու և Հալէպի դպրոցներու և ակումբներու մէջ ելոյթներով հանդէս գալու: Ավելցնեմ, որ Հայաստան գալէս ի վեր 2015-ի կէսէն առ այսօր ՝ Հայաստանի մէջ գրած ու հրատարակած եմ 21 անուն գիրք, իմ հրատարակած գիրքերուս թիւը մօտեցնելով երեք հարեւրի , որոնց կէսը ՝ իմ գործերն են, միւս կէսը ՝ սփիւռքահայ և հայրենի գրողներու գործ: Այդ գիրքերը հրատարակած եմ առաւելապէս իմ միջոցներովս:

-Վերջերս Երևանում կայացավ ականավոր դրամատուրգ Արթուր Ադամովի պիեսների ժողովածուի շնորհանդեսը՝ Սաթենիկ Խաչատրյանի թարգմանությամբ: Ինչպե՞ս եք գնահատում Ադամովի ավանդը աբսուրդի թատրոնի պատմության մեջ:

-Այդ շնորհանդէսին ներկայ եղայ: Տուեալ հատորէն կարդացած չէի, կարդացած էի վեց թատերական գործերէն երկու գործ միայն: Ժամանակը քիչ էր: Սփիւռքի նախարարութենէն եկած էր հրաւէրը. վերջապէս յիշած էին գոյութիւնս… Ելոյթս անվերջ ծափի արժանացաւ: Նախարարութիւնը երկու հոգիի նուէր տուաւ- թարգմանչուհի Սաթենիկ Խաչատրեանին և ելոյթ ունեցողիս: Պէտք է յայտնեմ ու շեշտեմ, թէ հա՛յ Ադամովը արժանացած է համաեւրոպական արժևորումի որպէս թատերագիր:

-Անձնապես ծանոթ եք եղել Ադամովին, այնպես չէ՞. ինչպե՞ս եք ընկալում նրա մարդ-առեղծվածի գաղտնիքը:

-Ադամովին անձնապէս ծանոթ եղած եմ: Իր բերածը թատրոնին, պիտի ըսեմ՝ համաշխարհային թատրոնին առեղծվածային չէ: Հայը բազմաթիւ անգամներ անակնկալի բերած է շատ մը երկիրներ մշակոյթի մարզին մէջ.- տամ մէկ քանի անուն.- Գառզու, Ժանսեմ, Թութունճեան Ֆրանսայի մէջ որպէս գեղանկարիչներ, Արշիլ Կորքի Ամերիկայի մէջ որպէս գեղանկարիչ և Ուիլեըմ Սարոյեանը նոյն Ամերիկայի մէջ որպէս ժամանակակից մեծագոյն վիպագիր թատերագիր,- Նիւ Եօրքի Մեթրոփոլիթէն երգչուհիներ ևս կրնամ յիշել, ունեցած ենք ջութակահար մը միջազգային համբաւի տիրացած, որ իր հայեցի անունը չէ փոխած հակուած բազում առաջարկներու: Այդ Ռուբէն Մամուլեանն էր: Նա ևս՝ երևոյթ մը: Յիշեցի բազմաթիւներէն մէկ քանին: Հայաստանը եղած է, կը մնայ ու պիտի շարունակէ մնալ մշակոյթի երկիր. իր մշակոյթը պահպանելու համար պէտք է ունենայ հզօ՛ր բանակ: Մեր մ. ԱԹԵՀի վանքի 10.000 ձեռագիր մատեաններ պատմութեան ընթացքին թաթարներու հողմէ չէին կրնար հրոյ ճարակ դառնալ՝ եթէ այդ ժամանակ ունենայինք հզօ՛ր բանակ: Ուժն է՝ մշակոյթը պահողը: Եթե ուժ ունենայինք, մեր ուժը գործածել գիտնայինք, ազերիները, մեր հազարաւոր խաչքարերը ջարդել կրնայի՞ն… Չէ՞ որ ազերիներ մեր մշակոյթը ջնջել կը փորձեն, ինչպէս թուրքեր մեր Արևմտեան Հայաստանին մէջ ոչ միայն երկու միլիոն հայ ջարդեցին, այլ հազարաւոր մշակութային արժէքներ:

-Ի՞նչ կարծիքի եք հայաստանյան մշակութային դաշտի ներկա խմորումների վերաբերյալ՝ կապված մի շարք նախարարությունների միավորման հետ:

-Վերջին տարիներուն սփիւռքի մէջ ու յատկապէս Սուրիոյ ու Լիբանանի մէջ շարժում մը ծայր առած է, որ զանազան դպրոցներ միացնեն, երկու անունով՝ մէկի վերածեն: Կը հասկնանք: Որովհետև հայ ստուար բազմութիւններ, պայմաններու բերումով,- պատերազմական, լքած ու հեռացած են այս երկիրներէն՝ դեպի ԱՄՆ: Աշակերտները պակսած են.- 12-ամեայ դպրոց մը, եթէ խաղաղութեան ժամանակ ունեցած է 12.500 աշակերտ, հիմա ունի 700 աշակերտ: Միացումը հոս հասկնալի է: Իսկ Հայաստանի մէջ եղածը կը խորհիմ թէ իւրաքանչիւր նախարարութիւն կը կարօտի մեծ գումարի: Միացումը նախարարութիւններու նոյն գումարը կը վերածէ ծախսուածի կէսին: Տնտեսագիտութեան հարց է, գուցէ՝ վիճելի: Բայց տնտեսագիտականօրէն թէև հասկնալի, բայց այս կերպը կը նուազեցնէ պերճանքը նախարարութիւններու: Հարց կը ծագի.- Պերճանքին տալ կարևորութիւն, թէ՞, ծախսերու նուազումին-կիսուելուն:

Յ.Գ Հարցասէրներ, Ձեզի՝ Շնորհաւոր Նոր Տարի եւ Սուրբ Ծնունդը: