«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքների ժողովածուի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի արդյունքները, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և որոշել հաղթողներին:

Մենք՝ ընթերցողներս, ծուլացել  ենք։ Դադարել ենք երկար պատմություններ կարդալ։ Կարդալիս էլ ժամանակի կեսը վատնում ենք փնթփնթալու, թե՝ երկար է, բնության պատկերն է շատ, փիլիսոփայություն է։ Ժամանակակից գրողներից շատերն էլ երկար չեն գրում։ Երկու տարբերակ կա։ Կամ գիտեն, որ մենք կարճ բաներ ենք ուզում կարդալ, կամ իրենք էլ են ծուլացել։

Բայց խնդիրը միայն ծուլությունը չէ։ Մենք՝ մարդիկս, հոգնել ենք զարդարված ու պճնված լինելուց։ Մեզ պարզություն է պետք։ Ու այդ պարզության մեջ շատ բան տեսնելու հնարավորություն։ Գրքերում էլ։

Հայ գրականության գոնե ինձ հայտնի ամենահաջողված գործերը մարդկային (այստեղ՝ հայկական) հոգեբանության արտացոլումներն են։ Եթե մի փոքր ավելի խորը դատենք՝ խոսքն ուղղակիորեն «հայու գեն» անունով հայտնի երևույթի մասին է։ Մաթևոսյանը, Վարդգես Պետրոսյանը, մեր ժամանակակիցներն ու նրանցից քիչ առաջ ստեղծագործած հեղինակներն ապրել ու մեզ ապրեցրել են հայկականությամբ։ Գրականագետներ կան, որ ասում են՝ սա է պատճառը, որ հայ գրականությունը չի բարձրանում համաշխարհային մակարդակի։ Բայց, Սարոյանն էլ է «հայկական» գրում, խնդիրը դա չէ։

Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» ժողովածուն էլ մի այդպիսի հայկական-հոգեբանական խտացում է։  Խտացում՝ բառի բուն և փոխաբերական իմաստով։ Հետաքրքիր է ժողովածուի նկարագրությունը՝ «մարդկային ճակատագրի անհասկանալիության ու եզակիության մասին» տողով։

Պատմվածքների հերոսները ոչ տիպական կերպարներ են, բայց տիպական միջավայրից ու կենցաղում։

Համանուն պատմվածքում, օրինակ, Արգոյին տիպական համարել չի կարելի։ Բայց նա եզակի էլ չէ։ «Վերադարձի հույսով» ապրող հայերի հաճախ կարելի է հանդիպել։ Նրանք բոլորը խտացել են մի մարդու հոգեկերտվածքում։ Նա ապրում է՝ վերցնելով հարևաններից չորացրած հացի կտորներ, ապրում է՝ թողած սեփական ես-ի բոլոր ցանկություններն ու անում է ինչ գործ պատահի, գումար վերցնում է կամ չի վերցնում։ Բայց նա իր սրտի գաղտնիքներն ունի։ Գեղարվեստական գրականությունից դուրս՝ կյանքում, գուցե անիրական թվա երեքհարկանի տան մասին պատմությունը, բայց նույն այդ կյանքում նման մարդիկ ապրում են հենց ինչ-որ տեղ վերադառնալու հույսով, դա է  կյանքում ամեն ինչ կորցրած մարդուն կյանքի հետ կապող միակ թելը։ Տարվա մեջ  մի քանի օր կորչելու հույսը Արգոյի պես շատերին է ապրեցնում։

Իսկ հայի հոգեբանության ամենացավոտ փիլիսոփայությունը պատմության մի տողում կարելի է գտնել․  «Հայերը չունեն քավարան, նրանց քավարանը համատեղվում է կյանքի հետ»։ Սեփական կյանքը սեփական ձեռքերով քավարան դարձրած Արգամի կերպարին բնորոշ գծեր ունեն նաև ժողովածուի այլ հերոսներ։

Հետաքրքիր են ամենօրյա-կենցաղային բեռի տակ կքած մարդկանց՝ կողք-կողքի ապրող ու իրար հակասող, բայց դրանով նաև մահկանացու էակի մի ներդաշնակ միասնություն ստեղծող զգացմունքները։ Կնոջ մահից շատ չանցած  բոլորը պատրաստ են կիսել-տանել այն ամենն, ինչ մնացել էր խեղճից («Ժառանգություն»), բայց վախենում են՝ չլինի՞ հանկարծ վնասեն «Աստվածաշունչը», չլինի՞ հանկարծ սրբապիղծ դառնան,  իրենք էդպիսին չեն, հարսն էլ նոր է աբորտ  արել, ո՞նց կարելի է․․․։

Շուշանն էլ  իսկական հայի կերպար է («Արևելյան պատի տակ»)․ «թասիբով», սկզբունքային ու  իրասածի։ Նրան մեկ է՝ ինչ են ասում, խորհուրդ տալիս ու խնդրում մյուսները, վիրավորված ինքնասիրությունը վերականգնել է պետք, «նորմալ մարդուն էդպիսի բանը նույնիսկ որպես բամբասանք չպիտի կպնի»։ Գրողը, սակայն, մինչև վերջ ուղղակիորեն չի գրում՝ ի՞նչը։ Այդ ինչ էր լսել կինը, որ վիրավորել էր ծերացած հոգին, այդ ի՞նչ ցավ էր անցել իր ու տերտերի միջով, որ խեղճը փոշմանել էր մեղքերն անգամ նրան վստահելու համար։

Կյանքի ու մահվան փիլիսոփայությունն էլ յուրահատուկ է ներկայացված շարքում։ Այստեղ կողք-կողքի ապրող ու մեռնող մարդիկ են, իրենց՝ ապրելու ու մեռնելու  ժամանակներով։ Կյանքն ու մահն էլ ժողովածուում նեղանում-նեղանում ու խիստ հայկական են դառնում։ Մահվանն էլ պետք է արժանանալ, Աստծուն հասնել-տեսնելու համար միայն մեռնելը քիչ է, հանաք բան չէ, ախր («Երթևեկություն»)։ Պատվով մեռնելու համար միայն հայրենիքում մեռնելը քիչ է, հողը չի  ընդունի նրան, ով ժամանակին լքել է այդ հայրենիքը, ով արյուն չի թափել նրա համար։ Եվ այս դատավճիռը կարդալու իրավունք ունի անգամ նա, ով բանտ է նստել սեփական հայրենիքում հայրենակցի արյունը թափելու համար։ Կյանքի օրենքն է, տանտիրոջ իրավունք։

Ընդհանրապես, կարդալով ժողովածուի պատմվածքները, թվում է, յուրաքանչյուրը մի պարզ պատմություն է։ Բայց այդ պարզությունն ընկալելու համար երբեմն չորս էջանոց պատմվածքը չորս անգամ կարդալու կարիք է լինում։ Գրողը գտել է միջոցը։ Ամեն բառն այստեղ մի կյանքի պատմություն է, ու այնպես են ընտրված դրանք, որ թվում է՝ ինքն է ապրել այդ բոլոր կյանքերը։ Նա եղել է արևելյան պատի տակ, խնդրել տերտերին վերադարձնել իր մեղքերը, նա էր եկել՝ հայրենիքում մեռնելու, նա էր “second hand” խանութ բացել, նա էր․․․։

Հերոսներն այստեղ փոքրիկ երկրի, նույնքան փոքրիկ գյուղի ու քաղաքի բնակիչներ են, սովորական վարք ու բարքի տեր։ Նրանք՝ իրենց հոգսերով ու կենցաղով գուցե պատմվածքի հերոս չդառնային։ Շուշանն էլ գուցե  Շուշան չլիներ, եթե իրեն ներսից այդպես չքրքրեին, վեր չհանեին «թասիբով» կնոջ բոլոր լավ ու վատ կողմերը։ Եվ այդ ամենը՝ մի ամբողջ կյանքն ու կյանքի մի սովորական ու կենսական դրվագը ընդամենը չորս մեկ չորրորդ էջերում։

Հոգեկան ու հոգեբանական պատկերները ժողովածուում հաջորդում են մեկը մյուսին։ Կյանքի ամենասովորական դրվագներում մարդիկ սիրում են, ատում, ժպտում են ու կասկածում։ Կյանքի այս դրվագներում Արգոյին ոչ ոք չի հասկանում, որ ավելի լավ է առանց տան ապրել, բայց ոչ առանց վերադարձի հույսի։ Ոչ ոք երևի չի էլ մտածել, որ պետք է, իրոք պետք է ունենալ վայր, ուր կարող ես վերադառնալ։ Ոչ ոք չի էլ մտածել, որ հայրենիքից գնացողներն էլ գնում են նույն՝ վերադարձի հույսով, ինչ հոգ, թե այդ վերադարձը կարող է ծանր նստել։ Ի՞նչ հոգ, թե հողը կարող է չընդունել վերադարձողին, ու նա «հումուս» դառնա այդ հողում։

Բոլորը գիտեն քո քնել-արթնանալու, մեռնել-ապրելու ժամերը։ Բոլորը ամեն ինչ գիտեն։

Այստեղ մարդիկ անգամ հարություն են առնում։ Ու ոչինչ, որ հարություն առնելն այնքան էլ լավ չէ, երբ Աստված չես։ Այստեղ՝ 140 մեկ չորրորդ էջերում դա հնարավոր է։ Գրականության ու գրաքննադատության տեսանկյունից Սուսաննա Հարությունյանի պատմվածքները գուցե ենթարկվեին այլ  տեսակի քննության։ Ես էլ, եթե կարդայի դրանք, ինձ գրաքննադատ զգալով կամ ինձ գրաքննադատի տեղ դնելով, գուցե սկսեի գրողի արտահայտչամիջոցների կիրառության առանձնահատկություններից, լեզվից ու արվեստից, հետո միայն հասնեի մարդկային հոգու ամենախորը ու հեռավոր անկյուններում թաքնված զգացմունքներին։ Նրանց, որոնք մեկ-երկու անգամ կարդալուց հետո թվում է, թե քոնն են։ Թվում է, թե դու էլ երբեք չես ընդունի “second hand”, դու էլ չես ների անվանդ կպած բամբասանքը, կամ դու էլ հեռու մի գյուղում երեքհարկանի դղյակ կկառուցես ու կգնաս ապրելու մի խարխուլ բնում։