Առաջին դասարանում ասացին՝  «Չի՛ կարելի», ու էդպես «սովորեցինք» ինը տարի: Դպրոցը հաստատ որոշել էր, որ մեր ապագան թաքուն լափող պետության ապագան իրենք են ծնում: Իրենք գոհ էին: Մենք էլ էինք գոհ, որովհետև մեզ ասել էին. «Չի՛ կարելի»: Էդպես ճիշտ էր: Մենք պիտի՛ գնայինք դասի առավոտյան ինին, մենք պիտի՛ շախմատի ձիու պես քառասունհինգ րոպե նստեինք ու գլխով անեինք, մենք պիտի՛ միշտ համաձայնեինք ուսուցչուհու հետ, մենք պիտի՛ միշտ լռեինք, մենք պիտի’, որովհետև մեզ ասվել էր. «Չի՛ կարելի»:

Բարի աչուկներով «ձյաձյաները» ամիսը մեկ դասարաններ էին մտնում ու բոլորիս ականջին ցածր  աղաղակում, որ դպրոցը մեր երկրորդ տունն է, ուսուցչուհին՝ մեր երկրորդ մայրը, ու մենք պիտի՛ հարգենք դա: Մենք պիտի՛: Էսպես պիտիներով պիտի մեծանայինք ու մի օր նստեինք համակարգչի դիմաց գրելու, թե դպրոցը ինչպես էր ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն բռնաբարում մեր չձևավորված միտքը, սպանում երևակայելու ունակությունն ու գծում քառակուսի սահմաններ` դուրս չգալու պարտադրանքով:

Մենք կմեծանայինք, ու ամեն ինչ կգնար այնպես, ինչպես ծրագրված էր: Ու մենք էդպես էլ չէինք հասկանա, թե ասենք, մաթեմատիկայի ուսուցչուհին ինչո՞ւ էր լատինական այբուբենի տառերի կողքին թվեր գրում, ու ինչո՞ւ է մեկին գումարած մեկը հավասար երկուսի, այլ ոչ թե անվերջության: Չէինք հասկանա, որովհետև քառակուսի ակնոցների տակից կնճռոտ աչքերով նայող «ծյոծյան» կզայրանար, եթե հարցեր տայինք: Դրա համար 1+1=2 ու վերջ: Ես էդպես էլ էս բարդ հավասարումից բացի ոչինչ չսովորեցի, դրա համար ստիպված եմ ամեն ամիս բարի, «քաչալ» տղամարդուն գումար վճարել՝ ինձ սովորեցնելու համար, որ ես ճիշտ էի. այն անվերջին էր հավասար, մաթեմատիկան անվերջությունն է: Ստիպված եմ, որովհետև ամեն ինչ չգնաց ուղղագիծ պլանին հավասար, ու ինքնասպան եղած երազանքներս զարմանալիորեն վերակենդանացան: Հետո էդպես էլ չհասկացա, թե ինչու էր անգլերենի ուսուցչուհին երեք տարի շարունակ սովորեցնում to be բայի խոնարհումը ու իրենից վերջապես ազատվելուց հետո ինչի պիտի ստիպված լինեմ նորից գումար վճարել՝ անհատական ուսուցչի շնորհիվ երազանքս առաջ բրդելու համար: Ես միայն երեք շաբաթ առաջ վերադարձա երկրորդ Եվրոպական փորձի փոխանակման ծրագրի միջոցով 10 օր Ռումինիայում անցկացնելուց, իսկ դրանից մի ամիս առաջ Լատվիայում լինելուց հետո: Փաստորեն մեկ տարվա անհատական ուսումս ավելի արտադրողական էր, քան ութ տարի to be բայը խոնարհելը: Չէ՛, չեմ բողոքում. չի՛ կարելի:

Ութերորդ դասարանում իմացանք, որ «Իրավագիտություն» ենք անցնելու: Հաջորդ օրը պարզվեց, որ առանձնապես ոչինչ չի փոխվել, ընդամենը առարկաների թիվն է շատացել: Պիտի լսեինք ուսուցչին, գնայինք տուն ու մյուս օրը տառ առ տառ կրկնեինք նույնը: Ոչ մի բարդություն չկար, այն մեր մտքի ու սահմանների արանքում անգամ տեղ չէր գտել: Պիտի անեինք նույնը՝ ինչ-որ անում էինք մնացած դասերի ժամանակ: Ու միայն երկու տարի հետո պիտի հասկանայինք, որ «Իրավագիտություն» նշանակում է՝ «Գիտություն իրավունքների մասին», ու զարմանայինք, որ այն ավելին էր, քան ուղղակի սև տառերը պատմության սպիտակ թերթերի վրա: Հասկանայինք, որ պետք է ութերորդ դասարանի երեխուն պատկերավոր բացատրել, թե ինչ է իրավունքն ու այն կրողը, որ պետք է տնկել այն նրա ուղեղում, որ մի օր ծիլ տա ու, գրողը տանի, այն քննարկելու հնարավորություն տալ: Բայց կա ավելի՛ վատը. դպրոցում դեռ «Չի՛ կարելի»:

Ուղղակի պիտի՛ բացատրվեր, որ կյանքը իր հարմարության համար կարճ «շորտիկ» հագած ամեն աղջկա հետևից «Ախ, էս ինչ լավն ա» ասելով չի՛, որ ամեն խեղկատակ իրավունք չունի՛ ուղեղումդ խցկել իր սեփական կարծիքը, ու դու իրավունք ունես ասել «ո’չ», որովհետև դու դպրոցում երկու տարի ժամանակ ես սպանել դա սովորելու համար, որ դու իրավունք ունես ինքդ ընտրել դասընթացը, որին դու ես ուզում մասնակցել, ու քեզ չեն ստիպի հետո զղջալ, որ չստացված ապագայիդ պատճառը քառասունհինգ րոպեն ինքնակրթության վրա չծախսելդ է: Ուղղակի պիտի՛ բացատրվեր, որ չկան «Չի’ կարելի»-ներ, դրանք քո՛ սահմաններն են:

Իմ ուսուցչուհիները ամենալավն են եղել, բայց լավ մասնագետն ու լավ մանկավարժը տարբեր բաներ են: