marine israyelyan

«Սոխակի տղան» և «Վերք Հայաստանին»

 Համեմատական վերլուծություն

1886-87 թվականներին «Արևելյան մամուլի» էջերում հրապարակվեց Վրթանես Փափազյանի «Սոխակի տղան» վիպակը: Ազգային մշակույթի ու դպրոցների նկատմամբ ցարիզմի սանձարձակ արշավանքները խորին զայրույթով էին համակել հայ դեմոկրատիային: Երիտասարդ գրող Վրթանես Փափազյանն իր այս վիպակով առաջինն է ձեռնամուխ լինում Արևելյան Հայաստանի «տիրոջ» գեղարվեստական մերկացմանը՝ լայն կտավի վրա: Վիպակի կոնֆլիկտային երկշերտ կառույցի մեջ հեղինակը զուգորդում է մի կողմից ցարիզմի և հայ գյուղացիության քաղաքական հակադրության պարագան, իսկ մյուս կողմից՝ սոցիալական ընդվզումները ազգի բուն ներսում: Վիպակի գլխավոր հերոս Կարապետը՝ Սոխակի տղան, իր ընկերների՝ Առաքելի, Ջհանգիրի, Գրիգորի և այլ ըմբոստների հետ, պայքարում է և՛ պետության, և՛ ազգային բուրժուազիայի դեմ: Նրանք իրենց առջև նպատակ էին դրել դեմառդեմ ելնել ցարական չինովնիկության և արևելահայ գյուղացիության հարստահարիչների դեմ, պաշտպանել նրանց շահկատարություններից հողագործ հայի արդար հացն ու ոտնահարված իրավունքները: «Բլբուլի տղան նախախնամություն էր ո՛չ միայն Արարատի, այլև բոլոր Կովկասի ժողովրդյան համար, ահարկու հրեշտակ կաշառակուրծ մարդերի և քաղաքի ավազակների համար»: Վեպի բուն գաղափարը արտահայտվում է գլխավոր հերոսի խոսքերում. «Մեռնիլ, այո՛… Ինչ է կյանքն այսուհետև ինձ համար… Կմեռնիմ, սակայն պետք է դեռևս փոքր-ինչ էլ հնձել «Չինովնիկների» արտը… Պետք է ոչնչացնել հայերիս այս սարդերն և ապա մեռնիլ»: Գրականագիտության մեջ իրավացիորեն նկատվել է, որ «Սոխակի տղան» կրում է «Վերք Հայաստանիի» ազդեցությունը: Եվ ըստ այդմ՝ այս երկու ստեղծագործությունները ունեն մի շարք ընդհանրություններ: Առաջինը՝ երկու վեպերի հերոսներն էլ կոչվում են Աղասի և քանաքեռցի են: Փափազյանն ինքն է հիշատակում Վերքի հերոսին, ասելով, որ իր հերոսը երկրորդ Աղասին է: «Քանաքեռցին չի մոռանալ յուր հայրենակիցը, նրա գերեզմանը գտնվում է այնտեղ-բլրի գագաթին շինված եկեղեցվո դռան մոտ. ամեն օր քանաքեռցին համբուրում է գերեզմանը. գյուղական կինն երազում է Աղասիին, և այդպես եղավ, որ քանաքեռցի Կարապետի Մարիամ կինը 1856-ին ծնավ յուր որդին, դեմքով ճիշտ նման Աղասիին, և անունը դրվեցավ Աղասի: Մարիամ յուր հղիության միջոցին Աղասիի պատկերն ուներ յուր աչքի առջև և երբ ծնավ՝ Արարատին տվավ երկրորդ Աղասի մը…»:

Թեև հերոսի անունը Աղասի էր, սակայն վեպում նա կոչվում է հոր անունով՝ Կարապետ, իսկ ավելի հաճախ՝ Սոխակի տղա: Վիպական ամբողջ տարածքում զգացվում է աբովյանական շունչը, և ինչպես նշել է Աշոտ Օհանյանը, «Սոխակի տղան» Աբովյանի վեպի յուրատեսակ շարունակությունն է: Այն ժամանակագրորեն հաջորդում է «Վերքին»: Եթե «Վերք Հայաստանին» պատկերում էր Արևելյան Հայաստանում պարսկական գերիշխանության ծանր տարիները, հարստահարությունները, դրանց դեմ ժողովրդի պայքարը Աղասու կերպարով և ռուսական հովանին փրկության ափ դիտելը, ապա Փափազյանի վեպում արդեն պատկերվում է ռուսական իշխանության պարագան: Հայտնի է, որ «Վերքը» գրելուց հետո Աբովյանն ինքն էլ կասկածում էր, արդյոք ճի՞շտ էին իր արտահայտած գաղափարները ցարական իշխանության մասին: «Օրհնվի են սհաթը, որ ռսի օրհնած ոտը հայոց լիս աշխարհը մտավ և ղզլբաշի չար շունչը մեր երկրիցը հալածեց… Աստծուն փառք տանք, որ մեր աղոթքը լսեց, մեզ ռուս թագավորի հզոր աստվածահաստատ ձեռքի տակը բերեց»: Իսկ Աբովյանից մի քանի տասնյակ տարի հետո ռուս թագավորի հզոր «աստվածահաստատ» ձեռքը անսքող դաժանությամբ կտրտում էր հայ ժողովրդի կենսական երակները, ոտքի տակ նետում ու ճզմում, տրորում նրա սրբության սրբոցը՝ դպրոցը, մշակույթը, լեզուն: Այսինքն՝ հայ ժողովուրդը՝ փրկվելով ֆիզիկական ոչնչացումից, կանգնում էր ուծացման անխուսափելի վտանգի առջև, բախվում ցարիզմի սառը և հաշվենկատ քաղաքական ծրագրին, որը 80-ական թվականներին հանգեց չափեր չճանաչող հանդգնության: «Արարատյան նահանգում ռուս «քաղաքակրթյալ» կոչվող իշխանության մեջ գյուղացին չգիտե, թե որտեղից է գալիս հարվածն, ով է հարվածողն և զենքն, այստեղ կողոպուտները, բարբարոսները կառավարության պաշտոնյաներ էին, և քաջալերվում էին նորանից… Այստեղ ևս առևանգվում էին կույսեր, այստեղ ևս ամուսինն յուր աչքով տեսնում էր կնոջ բռնաբարվիլը»: Երկրում տիրող այս վիճակի դեմ էր ելել Սոխակի տղան՝ իր խմբով: Վեպում նշվում է, որ Սոխակի տղան ազգակցական կապերով կապված է Աբովյանի Աղասու հետ և նրա նման, սա ևս օժտված է բազմաթիվ բարեմասնություններով, և հատկապես, աչքի է ընկնում իր արդարամտությամբ: Գովերգվում են նրա արտաքին-ֆիզիկական տվյալները՝ «Ծնված լինելով քաջառողջ կազմվածքով, մանկությունից ի վեր սիրում էր ձի նստիլ, հրացան արձակել և սուր խաղացնել»:

Թե ինչու էր հերոսը կոչվում Սոխակի տղա, հեղինակը բացատրում է այսպես՝ «Քսաներկու տարեկան էր. գյուղացիք այժմյանից նորա անունը Սոխակի տղա էին կնքել, որովհետև անմխիթար մարդուն, ինչպես որ սոխակի երգը հանգչեցնում է, Աղասին էլ յուր խոսքերով քաջալերություններովը հանգստացնում էր յուրաքանչյուր գյուղացու, հաշտեցնում էր նոցա մեջ եղած կռիվները, բարին հարգում էր նորան, իսկ չարն ատում, որովհետև վախենում էր նորանից: Ամեն ոք գիտեր, որ սոխակի որդու տված գավազանի հարվածը նշանավոր էր»: Փափազյանի վեպի նմանությունը Աբովյանի վեպին արտահայտվում է նաև նրա ողբերգական ավարտով. խնջույքում արբեցած Սոխակի տղային, որին տանուտեր Հայրապետը կազակներից թաքցրել էր խոտի դեզի մեջ, այրում են նույն այդ դեզի մեջ: «Մեկնիմեկ մի քանի խուրձեր վար թափվեցին, դեզը փլեց և կրակի մեջ տեսնվեցավ մի դաժան ստվեր, այրվող և ծփացող մազերով, ձեռքերը առաջ տարածած, դեմքը հանդարտ, և սակայն աչքերը կատաղությամբ ուղղած դեպի չինովնիկը…»: Իսկ վերջին պատկերում, ուր նկարագրվում է Աղասու ընկեր Գրիգորի այցը ընկերոջ և նրա սիրեցյալ Վարդուհու գերեզմանին, տեսնում ենք Վերքի «Զանգի» հավելվածի ազդեցությունը:

«Իմացավ, որ մի անհայտ ձեռք գերեզմանի մեջ միացրել է երկու սիրողներին. Կռթնեց ուռենիին, արտասվեց, ապա կռացավ և գրեց գերեզմանի վրա Սոխակի Որդվո երգած երգի երկու տեղերը.

… Լուսին, ծածկվիր, ընկերդ հանգչեց,

Գերեզման, բացվիր, սոխակը լռեց…