Պապս ընդհանրապես հեշտ չի խոսում իր անցյալից: Բայց այս օրը բացառություն էր ու պատմեց:
Դե, բնականաբար 1988 թիվն էր: Իմ պապը՝ Մյասնիկը, Վանաձորում էր: Աշխատանքի էր եղել արտադրությունում: Հինգ մետր բարձրության վրա էին ու հանկարծ զգացել էին, որ շարժվում են: Թվացել էր՝ մոլոկան վարորդն է մեքենան ինչ-որ տեղ հարվածել. «Նայեցինք, տեսանք էդ ավտոն չկա: Մեկ էլ տեսնենք` երկու շենք էր, մի պատը սենց էր, մեկը՝ սենց (ձեռքերով ցույց է տալիս դեմ դիմաց շենք), դրանց պատերը իրար էին տալիս»:
Մինչև իջել էին հինգ-վեց մետր բարձրությունից, շենքերի մարդիկ արդեն դուրս էին եկել: Պապս վազելով է, տուն գնացել: Էստեղ էլ են մարդիկ հավաքված եղել: Վազելով գնացել է դպրոց (որտեղ փոքր աղջիկն էր սովորում), բոլոր էրեխեքը դուրս էին եկել: «Ոչ մեկի հագին կուրտկա չկար: Էն ժամանակ դպրոցներում տաք էր, դասերին կուրտկով չէին նստում: Էն է, թե էրեխեքն ասեցին՝ մրսում են, գնացի ներս, ձեռքս ինչքան կուրտկա ընկավ, դուրս հանեցի:
Ժամը 4-5-ի կողմերն էր ու բոլորը մտել էին պադվալները, սպասում էին՝ ինչ է լինելու:
Մեր գյուղ` էն ժամանակ Թափանլու, հիմա էլ` Գեղասար, տանող ճամփի վրա, էդ Նալբանդի կողմերից, հողը եկել լցվել էր: Գնացինք գյուղ, ի՞նչ գյուղ, գյուղ չկար. սաղ պատերը քաշվել էին, կռիշները՝ նստել:
Հռիփսիկին գիտե՞ս, ինքը դե ոտք չունի: Մնացել էր պանելների տակ: Երևան տանելու ճամփին խեղճ աղջկա ուշքը մի քանի անգամ գնաց: Կաշին, երակները, ոսկորները… Բան չէր մնացել ոտքից: Բժիշկներն ասեցին, որ պետք է կտրեն:
Մեր գյուղից 166 հոգի մահացավ: Մերոնցից ո՞վ էր. ախպերս, իր աղջիկը՝ Կարինեն, Կարինեի աղջիկն ու տղեն, մի հատ Վաղարշ կար՝ ինքը ու իր ախպերը՝ Լևոնը: Հիմա գյուղում էդ 166 հոգու անունն էլ հուշարձանի վրա գրած ա:
Մեր հիմիկվա փետանոցում էինք ապրում. ես, տատը, Աննան, Սիրասը, Նելլին, Նաիրան: Նարինեի մարդու՝ Հարութի գործի շենքը քանդել էին, Հարութն էլ դռներ էր բերել (մի 15 հատ): Էդ դռներով փետանոցը մասերի բաժանեցինք ու ընտանիքներով «բաժանվեցինք»: Երկու տարի համարյա մնացինք էդտեղ: Հետո հիմնարկները դոմիկներ տվեցին: Հետո էլ էս շենքը տվեցին»:
Պապս պատմում էր, իսկ ես նայում էի էդ մարդու կնճիռներին: 1937 թվի ծնունդ է պապս: Ինչքան բան է տեսել ու տեսնելու: Կես ժամից 20 րոպեն պապս լռել է, ես էլ հետը: Բա ի՞նչ էի ասելու:
«Էդ թվերին երկաշարժի հարցն էր, Ղարաբաղի հարցն էր, ցույցեր էին, ռուսները հարձակվեցին հայերի վրա, Երևանի կայարանը գրավեցին: Երևանի հին երկաթգծի կայարանում մի հատ սենյակ կա, էդ սենյակում կրակածի տեղերը երևում են: Դե, հիմի չգիտեմ, ես մի տասը տարի առաջ եմ տեսել: Գեղամյանն էր Երևանի քաղաքապետը:
Թուրքերը հայերին սպանում էին, ռուսները երկու օր, երեք օր չէին մտնում, որ գոնե չթողեն սպանեն:
Տենց, յոլա գնացինք, հիմի էլ՝ ոչինչ:
79 թվից ստեղ ենք ապրում, էլի: Գորբաչովն ասել էր՝ երկու տարուց էս քանդվածները կսարքենք: Երկու տարուց սովետը քանդվեց, էլ ո՞վ էր տերը:
Հայաստանի կեսը քանդվեց. Շիրակի դաշտը, Լոռին…»
Աչքերս լցվում են, որ հիշում եմ պապիս պատմելը: Էդ մարդիկ ապրել են, իրենք իրենց կյանքն են ունեցել, ու մի օր…
«Աշխարհից ով ասես եկավ հայերին օգնելու: Ի՜նչ օրեր ենք տեսել: Հիմի, որ հիշում եմ, ոնց որ երազ լինի…»
Պապս մատների վրա հաշվում էր մահացածներին: Ձեռքերը ուժեղ են, հսկա, բայց տեսածներից դողում են (դե, ծերություն է, մի օր իմն էլ կդողան): Պապս կյանք, պատերազմ, ծնունդ, մահ… Ինչ ասես տեսել է ու էդքանից հետո ապրել է:
Իմ պապից մեծերը, ժամանակակիցներն ու իրենց հաջորդ սերունդները ու նրանց սերունդներն էլ երկրաշարժ են տեսել: Չորս սերունդ, միանգամից: Ասելն է դժվար, էլ ուր մնաց` հիշելը:
Էդ մարդիկ դիմացել են կտրոնով հացին, դիմացել են անլույս, անգազ տարիներին, դիմացել են ամեն ինչին, համակերպվել են ամեն ինչին: Էդ մարդիկ իրար ձեռք են բռնել, հարազատ են դարձել, օգնել են, նեղվել, լացել ու երկու տարի հետո երևի նաև ժպտացել:
1988 թիվ, դու էն թվերից մեկն ես, որ չպետք ա գայիր: