«Փրկության խարիսխը՝ կրթություն, լուսավորություն և հավատարմություն ազգային արմատներին»

Լուսանկարը՝ Աշոտ Գասպարյանի

Լուսանկարը՝ Աշոտ Գասպարյանի

Հարցազրույց բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Լալիկ Խաչատրյանի հետ

-Պարոն Խաչատրյան, սկսելով ամենասկզբից՝ անդրադառնանք Ձեր մանկության երազանքներին. ի՞նչ էիք երազում դառնալ և ինչո՞ւ, այնուամենայնիվ, ընտրեցիք լեզվաբանի մասնագիտությունը:

-Յուրաքանչյուր ոք մանկության (և պատանեկության) տարիներին ապրում է որոշակի երազանքներով, որոնք ձևավորում են առնում մանկական անաղարտ հոգիներում, մինչև կբախվեն իրականության պատնեշներին։

Չորրորդ դասարանի դասագրքերից մեկում պատկերված էր Մոսկվայի Մ.Վ. Լոմոնոսովի անվան պետական համալսարանի համալիրը. մանկական հոգու թռիչքներով երազում էի բարձրագույն կրթություն ստանալ այնտեղ (եթե, իհարկե, հասկանում էի բարձրագույն ուսում հասկացության իմաստը)։ Ժամանակի ընթացքում՝ դպրոցն ավարտելուն զուգընթաց, պատրաստվում էի ուսումս շարունակել ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետում. պատմության ոլորտին տիրապետում էի գերազանց կերպով։ Քննությունների ժամանակ պարզվեց, որ ընդունվելու հնարավորությունը հարցականի տակ է՝ պատմությունից ստացած ցածր գնահատականի պատճառով։ Հայոց լեզվի և գրականության քննության ժամանակ ընդունող դասախոսները, բարձր գնահատելով իմ պատասխանը, ներկայացրին առարկայական հանձնաժողովի նախագահին՝ Սերգեյ Գալստյանին՝ գերազանց գնահատելու համար։ Նախագահն իմ պատասխանները գնահատեց բարձրագույն նիշով և ասաց, որ չընդունվելու դեպքում հաջորդ տարին դիմեմ բանասիրական ֆակուլտետ։

Եվ եղավ այնպես, ինչպես նախատեսված էր։ Հաջորդ տարին ես հայտնվեցի բանասիրականում։ Գրված էր։

-Մարդիկ հաճախ իրենց կյանքի համար ունենում են մի քանի հնարավոր տարբերակներ, որոնցից մեկն է իրականանում միայն (կամ նույնիսկ ոչ մեկը), իսկ Ձեզ համար կա՞ մի երկրորդ այդպիսի տարբերակ՝ եթե ոչ լեզվաբան, ապա՞:

-Այս հարցադրումը կապվում է առաջինի հետ։ Կյանքում նախընտրած բոլոր տարբերակները կապվում են բարձրագույն կրթություն ստանալու հետ։ Ես հաստատորեն որոշել էի պատմաբան դառնալ. թերևս բնատուր հիշողության շնորհիվ անգիր գիտեի հայոց պատմության, Ռուսաստանի (այն ժամանակվա՝ ԽՍՀՄ) և համաշխարհային պատմության առանցքային դեպքերն ու դրանց տարեթվերը, պատմական դեմքերին՝ իրենց ժամանակաշրջաններով, մշակույթի գործիչներին՝ իրենց ստեղծագործություններով. հիանում էի Հին Հռոմի, Հին Հունաստանի, Հին Եգիպտոսի, Հին Հնդկաստանի հերոսական անցյալով, իմ սիրած հերոսներն էին Հաննիբալը, Ալեքսանդր Մակեդոնացին, Հուլիոս Կեսարը, Սպարտակը, Լեոնիդասը, Զրադաշտը, Գաուտամա Սիդհարթան (Բուդդան), հետագայում՝ Սուվորովը, Նապոլեոն Բոնապարտը և շատ ու շատ ուրիշներ։ Ես հիացած էի Ֆրանսուա Ժան Շամպոլեոնի սխրանքով, որը կարողացավ վերծանել եգիպտական գաղափարագրերը, Անտոնիո Գաուդիի տաճարակերտման մտքի թռիչքով, Միքելանջելոյի և Ռոդենի քանդակներով, Բորոբոդուրի տաճարական համալիրով և Փարիզի Աստվածամոր տաճարի ներդաշնակ ճարտարապետական լուծումներով…

Ինձ բախտ չվիճակվեց խորանալ համաշխարհային պատմության գաղտնիքների մեջ, սակայն չեմ դժգոհում. բանասիրական կրթությունն էլ հեռու չէ պատմությունից, մանավանդ, որ դրանք շատ հարթություններում խաչաձևվում են, միմյանց լրացնում, միմյանց օգնում։ Պատմաբանը պետք է նաև բանասեր լինի, ինչպես նաև բանասերը՝ պատմաբան։ Այնպես որ, պատմությունից իմ ունեցած գիտելիքներն օգնում են լեզվաբանական մի շարք խնդիրների լուծմանը՝ մասնավորապես հայերենի և այլ լեզուների ցեղակցության, լեզվական ընդհանրությունների, լեզվական տիպաբանության և հարակից այլ հարցեր քննելու դիտանկյունից։ Ձեր հարցին կպատասխանեմ. եթե ոչ պատմաբան, ապա՝ լեզվաբան։

-Լեզվաբանության մեջ ի՞նչ թեմաներ եք ուսումնասիրում:

-Լեզվաբանությունն անսպառ դաշտ է հետազոտողի համար։ Ինձ հետաքրքրում են այդ դաշտի որոշ վեկտորական ուղղություններ, ինչպիսին են լեզվաբանական ուսմունքների պատմությունը՝ տարժամանակյա և համաժամանակյա կտրվածքներով, լեզվաբանական նորագույն ուղղությունները, հունալատինական փոխառությունները, հայագիտության ոլորտում՝ հայոց լեզվի պատմությունը, հին հայերենի՝ գրաբարի ուսումնասիրությունը, բառարանագրությունը, կաղապարավորման տեսությունը և հարակից այլ հարցեր։

Պետք է խոստովանեմ (անհամեստության թող չթվա), որ այդ բոլոր ուղղությունների վերաբերյալ հրատարակել եմ մենագրություններ և դասագրքեր (գրաբարի բառարաններից մեկը 2016 թ․-ին տպագրվել է Վենետիկում՝ Մխիթարյան Միաբանության ֆինանսական աջակցությամբ և հովանավորությամբ)։

-Ի՞նչ խնդիրների է առնչվում հայերենն այսօր, և ինչպիսի՞ տեղաշարժեր կան հայ լեզվաբանության բնագավառում:

-Հայերենն այսօր առնչվում է անտարբերության խնդիրներին։ Հայերենը ենթարկվում է այլալեզու ազդեցությունների և, այսպես ասած, լեզվական ագրեսիայի. առայժմ որևէ կառույց կամ կազմակերպություն չի կարողանում լուծել լեզվի անաղարտության և պահպանության հրատապ խնդիրները։ Մյուս կողմից՝ հայերենը կարիք ունի նոր մեթոդաբանությամբ խորազնին ուսումնասիրության՝ անշուշտ ներկայի և անցյալի փորձը անվերապահորեն հաշվի առնելով։ Մինչդեռ մեզանում լեզվաբանական միտքը խիստ սահմանափակված է մանրաթեմայնությամբ, առանց լրջագույն խնդիրների ուսումնասիրության, առանց միջազգային ասպարեզ դուրս գալու գիտական պատրաստվածության։ Առանց հին ու նոր օտար լեզուների իմացության հնարավոր չէ լեզվաբանական առանցքային հարցեր ուսումնասիրել։

-Արդյո՞ք տեղեկատվական տեխնոլոգիաների այս ժամանակաշրջանում բանասիրությունը մրցունակ մասնագիտություն է, և որքանո՞վ է երիտասարդությունը հետաքրքրված դրանով:

-Եթե նկատի ունենանք այն հանգամանքը, որ տեղեկատվական տեխնոլոգիաները խարսխվում են լեզվի և լեզուների իմացության վրա, որ մեքենական թարգմանությունը պահանջում է լեզվի (լեզուների) և լեզվաբանության (համակարգչային լեզվաբանության, տեքստի լեզվաբանության, հաղորդակցական լեզվաբանության) իմացություն, ապա ակնհայտ է դառնում բանասիրության մրցունակության և պահանջվածության կարևորությունը։ Այլ հարց է, թե շրջանավարտները կամ մասնագետները որքանով են բավարարում տեղեկատվական տեխնոլոգիաները կառավարելու պահանջները։

Այս հարցերում երիտասարդության հետաքրքրվածության աստիճանը պայմանավորված է նրանց իմացության մակարդակով և այն հանգամանքով, թե նրանք որքանով են պատկերացնում իրենց ապագան տեղեկատվական տեխնոլոգիաների դաշտում։

-Ձեր կարծիքով, ի՞նչ պետք է անել, որ երիտասարդների և երեխաների շրջանում մեծանա հետաքրքրությունը մայրենիի նկատմամբ:

-Երիտասարդության շրջանում մայրենիի նկատմամբ հետաքրքրություն արթնացնելու շատ տարբերակներ կան։ Հարցն այն է, թե երիտասարդության ո՛ր շերտը նկատի ունենք. աշակերտների՞ն, ուսանողների՞ն, թե՞ մեկ այլ շերտի։

Կարծում եմ՝ հետաքրքրություն արթնացնելը պայմանավորված է երկու հանգամանքով՝ մասնագետի պատրաստվածության մակարդակով և սովորողների հետաքրքրվածության աստիճանով։ Եթե դրանք միմյանց ներդաշնակում են, կարելի է արդյունք ակնկալել, այլապես սայլը տեղից չի շարժվի։ Չկա պատրաստի դեղատոմս, որ բոլորին բավարարի։ Եթե գործ ունենք աշակերտների հետ, պետք է նրանց մղել կարդալու հայոց պատմության, հայ եկեղեցու, հայ մշակույթի, արտերկրի հայագիտական կենտրոնների վերաբերյալ գրականություն, ցույց տալ հայերենի և ցեղակից (քույր) լեզուների առնչությունները՝ բառային մակարդակով, նրանց հանձնարարել ինքնուրույն գտնելու լեզվական առնչությունները ներկայացնող օրինակներ և նմանօրինակ այլ հանձնարարականներ տալ։

Ուսանողների պարագայում ավելի հեշտ և համոզիչ մեթոդներ կարելի է գործադրել։ Հետաքրքրություն առաջացնել հին հայերենի նկատմամբ, բացատրել, որ այդ լեզվով թարգմանվել է Սուրբ Գիրքը, որ մեր պատմիչները ստեղծագործել են այդ լեզվով, որ այդ լեզուն ուսումնասիրում են աշխարհի հայագիտական նշանավոր կենտրոններում, որ այդ լեզվի ուսումնասիրության վեհ գործին էին նվիրվել Մխիթարյան միաբանները՝ մեզանից ուղիղ երեք հարյուր տարի առաջ և առայսօր շարունակում են այդ հայրենանվեր առաքելությունը… Պետք է գրաբարի և աշխարհաբարի քերականական կառուցվածքների համեմատական ուսումնասիրություն կատարել և հանձնարարել նրանց նույնատիպ աշխատանքներ՝ իբրև քննության առարկա ունենալով լեզվական համատիպ որևէ իրողություն և այլն։ Բուհական համակարգում այս հարցերի ուսումնասիրությունը հենց այդ նպատակին է ծառայում և, կարծում եմ, որոշակի արդյունք տալիս է։

-Կխնդրեի նշել Ձեր գիտական հրապարակումները, և արդյո՞ք երբևէ փորձել եք Ձեր ուժերը գեղարվեստական ստեղծագործության ոլորտում:

-Իմ գիտական հրապարակումներն ընդգրկում են քսան գիրք (դպրոցական և բուհական դասագրքեր, բառարաններ, մենագրություններ), որոնք վերաբերում են հին հայերենին, գրաբարի բառարանագրությանը, ընդհանուր լեզվաբանությանը, հայերենի բառակազմական և ձևաբանական կաղապարներին, խոսքիմասային տարարժեքությանը, բառակապակցական իմաստաբանությանը, գրաբարի և միջին հայերենի դարձվածային միավորներին և այլ հարցերի։ Հրատարակել եմ շուրջ 150 գիտամեթոդական հոդվածներ՝ նվիրված հայոց լեզվի տարաբնույթ հարցերի ուսումնասիրությանը՝ լեզվի դասավանդման խնդիրներին, ժամանակակից լեզվաբանական ուղղություններին, Աստվածաշնչի լեզվի պատկերավորման համակարգին, Աստվածաշնչի բառային կազմի քննությանը և այլն։ Արտասահմանյան հոդվածներում արծարծել են գրաբարի և գերմաներենի, գրաբարի և լատիներենի քերականական կառուցվածքների տիպաբանական ընդհանրությունների հարցեր, հնդեվրոպական լեզուների քերականական համանունության ընդհանուր խնդիրներ (հայերենի լեզվական նյութի հիման վրա) և այլն։ Ամբողջովին նվիրված լինելով լեզվաբանական հարցերի ուսումնասիրությանը՝ իմ մտքով չի անցել ուժերս փորձել գեղարվեստական ստեղծագործությունների ոլորտում, թերևս, կարծում եմ, կարելի է քայլ անել. հիմա բոլորն են քայլ անում։ Երբ վերջերս խմբագրում էի Արթուր Ադամովի «Պիեսներ» ժողովածուն՝ ֆրանսերենից Սաթենիկ Խաչատրյանի թարգմանությամբ, զգացի, որ որքան լեզվաբան եմ, գուցե նույնքան էլ՝ գրող կամ գրականագետ, և գրական ճաշակի զգացողություն ունեմ՝ Ա.Ադամովի լեզուն փոքր-ինչ հայացնելու առումով։ Արժե մտածել այդ մասին։ Լուիս Քերոլը կարծեմ մաթեմատիկոս է եղել, թեև աշխարհին հայնի է որպես գրող՝ «Ալիսը հրաշքների աշխարհում» գրքով։

-Ո՞րն է Ձեր ամենասիրելի գիրքը, և ինչո՞ւ:

-Բնականաբար բազմաթիվ գրքեր եմ կարդացել՝ սկսած դպրոցական նստարանից։ Այդ առումով շատ դժվար է ասել, թե ո՛րն է իմ ամենասիրելի գիրքը։ Դրանք շատ-շատ են, սակայն գիրք կա, որ պատանեկության տարիներից ինձ ուղեկցում է, և ինչքան գրքեր էլ կարդացել եմ, միևնույն է, այն մնացել է թերևս իմ ամենասիրելի գիրքը կամ գրքերից մեկը։ Դա Ռաֆայել Սաբատինիի «Նավապետ Բլադի ոդիսականը» գիրքն է։ Ինչո՞ւ է այդ գիրքը շուրջ կես դար ինձ ուղեկցում։ Նախ ասեմ, որ այն արկածային վեպ է, որի սյուժետային հենքը շատ ներդաշնակ է պատանեկան տարիքի ցանկացած մեկի հոգեկան աշխարհի հետ։ Ինձ վրա մեծ տպավորություն է գործել վեպի գլխավոր հերոսի՝ Նավապետ Բլադի կերպարը, որ ուժեղ, աննկուն և նպատակասլաց բնավորություն ունի։ Իբրև անգլիական ինքնակալության դեմ խռովարար՝ երիտասարդ բժիշկն աքսորվում է Կարիբյան ծովի կղզիներից մեկը։ Նա, գրեթե ստրուկի կարգավիճակով, միանում է կղզու մյուս աքսորյալներին և, ի դժբախտություն իրեն, սիրահարվում է կղզու նահանգապետի դստերը՝ Արաբելլա Բիշոպին։ Դեպքերի զարգացումը հանգեցնում է նրան, որ աքսորյալ բժիշկը իր համախոհների հետ գրավում է կղզու վրա հարձակված ծովահենական նավը, ինքն էլ դառնում է հռչակավոր ծովահեն՝ ի սարսափ Կարիբյան ծովն ակոսող նավերի։ Նավապետ Բլադն իր հրամանատարական նավն անվանակոչում է Արաբելլայի անունով, նվաճում է իր նախկին աքսորավայր կղզին, ի վերջո հասնում է նույն կղզու նահանգապետի աստիճանին և ամուսնանում Արաբելլայի հետ։ Անշուշտ, դրանից հետո ես բազմաթիվ գրքեր եմ կարդացել, սակայն Ռ.Սաբատինիի վեպը մնացել է իմ հոգևոր աշխարհում որպես ամենասիրելի և անմոռանալի ստեղծագործություն։

-Ըստ Ձեզ, արդյո՞ք մտավորականը պետք է զբաղվի միայն իր նեղ մասնագիտական ոլորտով, թե՞ քաղաքացի լինելը պարտադիր է:

-Մտավորականը, ինչպիսի մասնագիտություն էլ ունենա, չի կարող լիարժեք մարդ համարվել, եթե չի ապրում ժամանակի հոգսերով, ազգային խնդիրներով, եթե չի ըմբռնում ժամանակի քաղաքական իրավիճակը, չի կողմնորոշվում գլոբալ խնդիրների ու մարտահրավերների խաչմերուկներում։ Նա պարտավոր է իր տեսակետն ու կարծիքը հայտնել հանրային ԶԼՄ-ներով, հանդես գալ առաջարկություններով և ուղիներ ցույց տալ խնդրահարույց իրավիճակներում։ Մտավորականը չպետք է պարփակվի իր հոգևոր դաշտում. այդ դեպքում նա կհայտնվի հոգևոր վակուումում, և նրան անօդ տարածությունից դուրս բերել չի կարող նույնիսկ իր մասնագիտական հզոր պատրաստվածությունը։ Դեռևս դպրոցական նստարանից հիշում եմ Ալ. Նեկրասովի խոսքերը. «Նախ՝ քաղաքացի, ապա՝ պոետ»։ Այնպես որ, մասնագետ լինելուց առաջ, նախ պետք է քաղաքացի լինել։

-Ինչպե՞ս եք վերաբերվում կրոնի (հավատքի, Աստծո, աշխարհաստեղծման) գաղափարին:

-Բոլոր գերհզոր կրոնները, մասնավորապես՝ զրադաշտականությունը, բուդդայականությունը, քրիստոնեությունը, մահմեդականությունը, հինդուիզմը և այլն, կոչված են մարդ արարածին մաքրագործելու, նրան զերծ պահելու երկրային ախտերից, կոչված են նրան լուսավորելու և, ի վերջո, Գերագույն ոգուն մերձեցնելուն։ Բոլոր կրոններն այս գերագույն գաղափարը մատուցում են յուրովի։ Զրադաշտը, Բուդդան, Քրիստոսը, Մուհամմեդը, Կրիշնան, Վիշնուն, Շիվան և այլ աստվածությունները, տիրանալով երկնային ոլորտներին, զբաղված են երկրային արարածների ճակատագրերը տնօրինելով։ Այս առաքելությունը գերազանց էին կատարում հին հունահռոմեական դիցարանի աստվածությունները՝ հզորագույն Զևսի գլխավորությամբ։ Կրոնները կամ կրոնական ուսմունքները կոչված էին մարդկանց պահելու բարոյականության դաշտի սահմաններում. դա բացարձակ արժեք է, և աստվածությունների երկրային սպասավորները կոչված էին տարածելու իրենց երկնային տերերի (ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՈԳԻՆԵՐԻ) պատվիրանները։

Ես դրականորեն եմ վերաբերվում կրոնի գաղափարին, որ ներառում է հավատքի գաղափարը։ Կարծեմ Հեգելն է ասել. «Առանց կրոնի (հավատքի) մարդ արարածը կա՛մ գազան է, կա՛մ աստված»։ Հետևաբար, մեզանից ոչ ոք չի ցանկանա գազան կամ աստված դառնալ։

Մեր սերունդը մեծացել և սնվել է աստվածամերժության, ասել է թե՝ աթեիզմի գաղափարներով։ Երբ Ռուսաստանում խավարամոլ ամբոխը սպանեց Ռոմանովների արքայատոհմի վերջին մոհիկանին և երկնքից վտարեց Աստծուն ու նրա հրեշտակներին, երկրի վրա տիրեցին չարի ուրվականները։ Ժամանակը մաքրագործեց երկնային ոլորտները, որոնք պղծվել էին մարդու ձեռքով, մաքրագործեց, և կապույտ մշուշից անդին երևաց… Աստծո կերպարը… Մենք հավատում ենք Աստծուն։ Ամերիկյան թղթադրամի (դոլարի) վրա գրված է ամերիկացիների հավատքի բանաձևը. In God we trust։

Կարծում եմ, հավատքը պետք է անջատել աշխարհաստեղծման գաղափարից։ Եթե աշխարհ ասելով՝ նկատի ունենք Երկիր մոլորակը, որ համայն տիեզերքի կառուցվածքային բաղադրիչներից մեկն է, պետք է խոստովանել, որ այստեղ Աստծո մատը խառը չէ. կոսմոգենիան ֆիզիկական նյութի պահպանման և փոխակերպման հետևանք է։ Աստծո գոյը տիեզերքում ներդաշնակություն է ապահովում, որի կենսատու շողերը ջերմացնում են Երկիր մոլորակը…

-Որո՞նք են Ձեզ համար ամենագնահատելի մարդկային արժանիքները:

-Մարդ արարածի հոգեկերտվածքի խճանկարում կան և՛ դրական, և՛ բացասական գծեր։ Բացասական գծերը միշտ էլ անախորժություն և տհաճություն են պատճառում դիմացինին։ Մարդուն գնահատում են դրական արժանիքների համատեքստում։ Կարծում եմ, դրական արժանիքները մարդու բարոյական նկարագրի անբաժան մասն են կազմում, որոնք հիմնականում ժառանգական գենային հատկանիշներ են՝ ինչ-որ տեղ այն կրող անհատից անկախ։

Ինձ համար մարդու ամենագնահատելի արժանիքներից են կրթական բարձր մակարդակը, ազնվությունն ու հավատարմությունը, բարոյական առաքինությունը և այլն։

Կիրթ անհատի համար մտքի հորիզոնը լայնարձակ է. ինչքան մարդ բարձրանում է, այնքան հեռուն է տեսնում։ Այստեղ արժե հիշել, թե ո՛րն է Խաչատուր Աբովյանի մեծությունը. այն դեպքում, երբ գրեթե բոլոր բանաստեղծներն ու գրողները ստեղծագործում էին՝ հայացքները Արարատի գագաթին հառած, Խ.Աբովյանն աշխարհին նայում էր Արարատի գագաթից՝ հայացքն ուղղած անծայրածիր հորիզոններին։ Եվ այդ հորիզոնի մեջ նա տեսավ հայ ժողովրդի փրկության խարիսխը՝ կրթություն, լուսավորություն և հավատարմություն ազգային արմատներին…

Մարդուն բնութագրող կարևորագույն հատկանիշներից է առաքինությունը։ Առաքինի մարդը զերծ է մնում դարի ախտերից, նրան խորթ են նենգությունն ու բանսարկությունը. առաքինի մարդը բարոյականության տիպար է, օրինակ՝ բոլորի համար։

Առաքինության դասական օրինակը տալիս է աստվածաշնչյան Ղովտը, որ պատրաստ էր իր դուստրերին զոհաբերել հանուն Սոդոմ և Գոմոր քաղաքների բնակիչների փրկության։ Սակայն այդ քաղաքներն այնքան էին թաղվել անբարոյականության ճահիճը, որ Աստված չընդունեց Ղովտի զոհաբերությունը և կործանեց մեղքերի մեջ թաթախված քաղաքները…

Մինչդեռ Ղովտի դուստրերը չարաշահեցին հոր առաքինությունը…

Մարդու բնավորության մեջ ազնվությունը գերագույն արժեք է. լինել ճշմարտախոս և անաչառ, մտքերն արտահայտել համարձակորեն և չկասկածել ճշմարտության հաղթանակի հարցում։ Լատինական թևավոր խոսքը հնչում է դարերի խորքից. Amicus Plato, sed magis amica veritas (Պլատոնն ընկերս է, բայց ճշմարտությունն ավելի եմ սիրում):

1700թ. Ջ. Բրունոն խարույկ բարձրացավ այն բանի համար, որ հավատարիմ մնաց իր գաղափարին, իր դավանած սկզբունքներին. նա չդրժեց իր գիտական կրեդոն, իր կյանքով հատուցեց իր գիտական սխրանքի համար և ժամանակի ու տարածության մեջ մնաց Արեգակնային համակարգի բացահայտման ռահվիրան այն դեպքում, երբ Գալիլեո Գալիլեյը, վախենալով ինկվիզիցիայի սպառնալիքներից, հրաժարվեց իր ուսմունքից՝ փրկելով սեփական կյանքը։

Պատմությունը հիշում է թե՛ Ջ. Բրունոյին, և թե՛ Գ. Գալիլեյին…