Գիտեք, թե ի՞նչ է կատարվում այս ահռելի ժայռերի ու ահասարսուռ ծերպերի միչև… Վայոցձորյան կյանքն է, ծանոթացի´ր: Այստեղ ժայռոտ ու քարոտ է ամեն ինչ. սարերը քարոտ են, ձորերը՝ նույնպես: Նույնիսկ քամին է քարոտ ու քարհոտ փչում: Բայց երևի սխալվեցի. թերևս մի բան կա այստեղ, որ քարոտ չէ:
Գիտե՞ս, ես կարող եմ լցնել այս անդունդներն ու, որտեղ և մենք ենք ապրում: Չկարծեք, թե ամենազոր ու հզոր եմ, պարզապես տասնվեցամյա վայոցձորցի եմ, բայց մի բան հաստատ գիտեմ. այն բարությունն ու սերը, որ գտնվում է մեր ձորակիցների սրտերում, կծածկի բոլոր գագաթները նույնիսկ: Այո, վայոցձորյան սիրտը քարից լինել չի կարող: Դա բամբակ է, թավիշ կամ մետաքս…
Հետաքրքրե՞ց քեզ մեր կյանքը, ապա խնդրեմ, համեցի´ր ժայռային թագավորություն ու ունկնդրի´ր այս ժայռային սիմֆոնիան: Վայոց ձորի պատմությո՞ւնն ես ուզում իմանալ, գնա´, նստի´ր մի քարաժայռի վրա, վերցրու մի բուռ հող ու մոտեցրու քեզ: Հողը հոտ ունի՝ արյան, քրտնքի, պատերազմի, բայց խաղաղ դաշտերի ու բերրի այգիների հոտն էլ կզգաս: Մեր հողը մեր պես է, մեր դեմքն ու դիմագծերն են. կնճռոտված «երիտասարդի», որ այնուամենայնիվ բարի ու հոգատար ժպտում է: Հողը ձայն էլ ունի, խոսել գիտի, բայց ոչ բոլորին է հասու այդ ձայնը: Եթե նրա ասելիքը համընկնի քո հոգու ասելիքի հետ, միասին լեզու կգտնեք, նա կսկսի քեզ պատմել մեր կյանքը, մեր պատմությունը, մեր հոգին: Բացենք մեր պատմության գիրքը, որը կոչվում է Վայոց ձոր: Մենք արևի որդիներ ենք, այս քարերն ու ժայռերը այնքան հին են, որքան Երկիր մոլորակը: Հենց այստեղ ապրող ցեղի անունից է այս տարածքը այդպես կոչվում: Արևորդիներ ենք, գեղեցիկ է հնչում, չէ՞: Հենց այդպես էլ մենք առաջացանք: Անցան տարիներ, մենք կոչվեցինք վայոցձորցիներ, տարածքը՝ Վայոց ձոր: Պատմություններ ու ավանդազրույցներ լսելով է, որ ես ձեռք եմ բերում վիթխարի թևեր: Եվ ես թռչում եմ ժամանակ կոչվող թակարդի միջով, թերթում եմ այս գիրքը, թերթում էջեր, թերթում դարեր: Ինձ անասելի հետաքրքրում է, թե ինչ է տեղի ունեցել մեզանից, օրինակ, 1600 տարի առաջ:
Լուսավոր օր էր: Ժայռերի ծերպերը մեղմիվ շոյում էին կապուտակ երկնքի ամենավերին շերտը: Իսկ արևն իր շոյող շողերով հաստատում էր այդ միությունը: Երկու պարթևահասակ տղամարդ անցնում էին վարդապետի հագուստով: Ամբոխն էլ եկել էր նրանց դիմավորելու: Ովքե՞ր էին այդ տղամարդիկ. մեզ համար ուղղակի պատմական անուններ, այդ մարդկանց համար անուսում մթության մեջ լուսավոր կետեր: Հովսեփ Վայոցձորցին ու Մեսրոպ Մաշտոցն էին: Մեծ քայլ կատարենք, ընդամենը 1-2 էջ: Ամեն ինչ սարսափելի երկրաշարժի արգասիքն է՝ դիակներ, արյուն, լաց ու կոծ: Հենց այդ ժամանակ էր, երբ համընկավ մեր արև Վայոց ձորը, Վայերի ձորի հետ: Դա ընդամենը համընկնում էր. մենք մեր ձորը չէինք անվանակոչի դժբախտության պահին, եթե կային ավելի լավ ու հաջողակ օրեր: Թերթենք, անցնենք այս էջերը նույնպես: Օրբելյաններ, Պռոշյաններ… Երևելի տոհմեր են, լսած կլինեք նրանց մասին: Այս գիրքը շատ հետաքրքիր է, իսկապես: Մեկը մյուսին հաջորդող սև ու սպիտակ էջեր, սև ու սպիտակ դարեր: Ցավալին այն է, որ երբ գրքը փակում ես, ընդհանուրը սև է լինում . սևերը գերակշռում են սպիտակներին: Էլի թերթենք, հասնենք մեր օրեր: Սրանից հետո սպիտակ էջեր են, քանի որ վերջին էջում մեր ձորակիցներին և մեզ կտեսնես…
***
Փոքրիկ հողակտոր լցված սարերով ու անդնդախոր ձորերով: Երբ փոքր էի,սերը բնօրրանիս նկատմամբ մի առողջ սերմ էր, իսկ գեղեցիկ բնօրրանը պարարտ հող, բնականաբար, կարող էր ծլել: Չէր ծլի,եթե չլինեին հյուրասեր քաղաքացիներիս ջերմ հոգիները, դա հենց այդ ջերմությունն է, որ պետք է յուրաքանչյուր ծլած բույսի: Դե, ջերմությունը բոլոր ժամանակներում է անհրաժեշտ: Պատանեկության տարիներին այդ բույսը դարձավ մի ծառ: Ճիշտ է, ծառիս ճյուղերը կես թիզաչափ էլ չկային, բայց արմատները խորն էին . ծառս ամուր կանգնած էր հողին: Իսկ հիմա և՛ արմատներն են հաստատուն, և՛ ճյուղերը փարթամ, և՛ բերքը առատ:
Ծառը տեղահան անել, հավատացեք, անհնար է: