-Մանանա, անջատիր հեռուստացույցը, հերիք է նայես:

-Չե՞ս տեսնում՝ նայում եմ, թող հանգիստ նայեմ, էլի, ի՞նչ ես ուզում ինձնից:

Մանանը ընդամենը վեց տարեկան է, մեր հարևանուհու աղջիկն է, այս տարի պետք է գնա դպրոց: Բայց ես չեմ պատկերացնում նրան դպրոց գնալիս, դաս անելիս: Թողնես՝ ամբողջ օրը հեռուստացույցի դիմաց անցկացնի: Նայում է մուլտֆիլմեր, իր սիրելի «Մաշինկան», «Քնած գեղեցկուհին»: Իր երազանքները կապում է մուլտֆիլմերի հետ ու ինձ պատմում, թե ինքը ոնց է արքայադուստր դառնալու, ինչ գեղեցիկ զգեստ է ունենալու, գլխին շքեղ թագ է, կառքով է գնալու դասի ու դպրոցում ամենագեղեցիկն ու խելացին է լինելու: Բոլորը հիանալու են իրենով:

Մանանի նման շատ երեխաներ իրենց ազատ ժամանակը անցկացնում են հեռուստացույցի առաջ:

Ուզում եմ խոսել մեր կյանքում արդեն վաղուց իր պատվավոր տեղը զբաղեցրած հեռուստացույցի մասին: Այնպես է մտել մեր կյանք, որ սկսել ենք չնկատել ու չընդունել դրա վնասակարությունը:

Հետազոտողները պարզել են, որ հեռուստացույց շատ դիտելը բացասական հետևանքներ կարող է ունենալ, մասնավորապես՝ առողջական խնդիրների կարող է հանգեցնել: Հոգեբաններն էլ կարծում են, որ երեխաների՝ հեռուստացույցի առաջ շատ ժամանակ անցկացնելը կարող է առաջ բերել ագրեսիվություն:

Վերջերս մի հոդված էի կարդում, որտեղ հոգեբանը խորհուրդ էր տալիս ծնողներին մշակել հատուկ ժամանակահատված և պլան կազմել, թե երեխան ինչ է անելու ամբողջ օրը: Ու պլանի մեջ մտնում էր նաև մուլտֆիլմ դիտելը: Հոգեբանն ասում էր, որ մուլտֆիլմի ընթացքում ծնողը պետք է երեխայի կողքին լինի: Իսկ վերջում պետք է քննարկի երեխայի հետ մուլտֆիլմը: Երեխային խորհուրդներ տա, թե որն էր ճիշտ, որը՝ սխալ, պետք է լսի երեխայի՝ մուլտֆիլմին տված գնահատականը:
Այս դեպքում հեռուստացույցը կունենա դրական ազդեցություն երեխայի կյանքում:

Հոգեբանն ասում էր, որ երեխաները շատ քիչ ժամանակ պետք է անցկացնեն հեռուստացույցի դիմաց, կամ նմանատիպ այլ սարքերից օգտվելուն պետք է քիչ ժամանակ տրամադրեն, ամենաշատը՝ երկու ժամ: Իսկ ծնողները պետք է այդ ընթացքում շատ ուշադիր լինեն:

Իսկ երբևէ քո մեջ հարց չի՞ ծագել, թե հեռուստացույց ստեղծողը որտեղից է վերցրել հեռուստացույց ստեղծելու գաղափարը:

Հեռավորության վրա պատկերներ, տեսաձայնագրություններ նայելու, տեսնելու գաղափարը ծագել է դեռ շատ վաղուց, նույնիսկ ավանդազրույցներում և հեքիաթներում արդեն մարդիկ երազում են պատկերներ տեսնել իրենց դիմաց:

Իսկ ի՞նչ է հեքիաթը: Հեքիաթը մարդու երևակայության արտահայտությունն է, այն, ինչին մարդը չի կարողանում հասնել, ստեղծել, ունենալ, սկսում է դրա մասին երազել: Այդ մտածած երազի արդյունքն էլ դառնում է մեր հեքիաթը: Դրա մասին էլ խոսում է հեքիաթի ավանդական բանաձևը՝ «Լինում է, չի լինում», «Ժուկով-ժամանակով», «Կար-չկար»: Իսկ երեխային այդ ամենը հեշտորեն գրավում է, և նա սկսում է հավատալ այդ անիրական երազին:

Իսկ ո՞վ պետք է երեխաների հետ խոսի իրականի և անիրականի մասին, ինչին հավատալու և ինչին չհավատալու մասին: Հեքիաթների անիրական լինելու մասին, դրանցից դասեր քաղելու մասին։ Իհարկե, ծնողները:

Շատ ծնողներ ուշադրություն չեն դարձնում իրենց երեխաներին, շատ ժամանակ չեն տրամադրում նրանց: Որովհետև իրենց էլ հենց հեքիաթներն են գրավում: Ինչո՞ւ: Որովհետև սերիալները առաջացել են հենց հեքիաթներից: Ամեն անգամ ամենահետաքրքիր պահին դադար տալու մոտիվը եկել է հենց հեքիաթներից, բարու հավերժական հաղթանակը ու չարի կործանումը՝ նույնպես։ Իսկ մարդը պետք է միշտ հեքիաթներով ապրի:

Ես կարծում եմ, որ իրականությունն ու հեքիաթը տարբեր բևեռներ են, որ աշխարհում ամեն բան կարող է դրական ազդեցություն ունենալ, եթե ճիշտ կողմից նայես դրան, եթե դրանից միայն դրականը ստանաս։

Ե՛վ հեռուստացույցը, և՛ համացանցը, և՛ հեքիաթները բացասականից բացի՝ ունեն և դրական կողմեր: Պետք է ճիշտ օգտվել և ճիշտ գաղափար ունենալ դրանց մասին:

Մանանին և իր հասակակից շատ երեխաների պետք է պատմել, ասել այս ամենի մասին: Դրա համար էլ պետք է շատ ուշադրություն դարձնենք փոքրիկներին, որովհետև նրանք շուտ են ընդունում, ընդօրինակում և՛ դրականը, և՛ բացասականը:

Հ.Գ. Թեև հոդվածում օգտագործել եմ «հեռուստացույց» բառը, հոդվածս վերաբերում է ցանկացած թվային սարքի:

Ավտոբուսում եմ, ինչպես միշտ՝ կանգնած, մտքումս հազարավոր դեմքեր ու դեպքեր են պտտվում, կողքիս մարդիկ են կանգնած, դիմացս մի կին է նստած՝ երեխան ծնկին: Փոքրիկը լուռ է, մայրը պինդ գրկել է նրան, ասես պաշտպանում է ինչ-որ բանից, ինչ-որ մեկից: Դե, մի հոգեբան ասում էր՝ ծնողների մոտ պաշտպանական ռեակցիան ուժեղ է, իրենց երեխաների մասին մտածում են այնպես, ինչպես իրենց:

Դուրս եմ նայում. մեքենաներ են շարժվում, մեկի միջից բարձր երաժշտություն է լսվում, որը ավտոբուսի ներսում գտնվող մարդկանցից ոչ ոքի ճաշակով չէ: Բոլորը ծիծաղում են, կնոջ հետևում նստած պապիկները լուռ են, երևի չեն էլ լսում: Ձեռքումս գիրք է, ուսիս՝ ծանր պայուսակ՝ լիքը տետրերով: Պապիկը վերցրեց գիրքը ձեռքիցս, պահեց իր մոտ, որ ավտոբուսի տատանումներից չընկնեմ, ավելի ճիշտ՝ չգցեմ ձեռքիցս գիրքը: Սկսեց կարդալ:

Մեքենան շարժվում է, վարորդը խոսում է հեռախոսով, կնոջը բացատրում, թե որտեղ է երեկ դրել հեռակառավարման վահանակը: Երևի գտավ, որովհետև վարորդը անջատեց հեռախոսն ու լռեց:

Մետրոյում հնչող կնոջ ձայնն այստեղ չկա: Ավտոբուսի ամեն ուղևոր գիտի ճանապարհը: Դեմքերը նույնն են, կարծես բոլորին գիտես, ճանաչում ես: Մեկ-մեկ էլ իրենց կյանքից որոշ դրվագներ ես հիշում, որովհետև նրանք չեն շտապում գնալ տուն և տանը պատմել իրենց օրը հարազատներին: Ավտոբուսում ժամերով խոսում են՝ կարծելով, որ կարող է տուն չհասնեն: Ամեն օր նույն ժամին` նույն մարդիկ: Նույնիսկ ես գիտեմ, որ այս կինը՝ երեխայի հետ, իջնելու է մեկ կանգառ հետո, դրա համար էլ կնոջ մոտ կանգնած եմ:

Իջավ կինը՝ երեխային պինդ իրեն սեղմած: Չուզելով վճարեց դրամը ու դեմքի նույն արտահայտությամբ գնաց:

Վերջապես նստեցի, չնայած՝ գիտեմ՝ տասը րոպեից ես էլ տեղ կհասնեմ:

Դիմացս պապիկն է նստած, վերցրեցի ձեռքից իմ գիրքը: Ժպտաց, ասաց՝ հետաքրքիր էր:

Մյուս պապիկի ձեռքում էլ դրամ է, նա էլ դրամն է պինդ պահում ձեռքում, շուռումուռ է տալիս, նայում, որ տեղում լինի, որ չկորչի հանկարծ: Գլուխը մեկ բարձրացնում է, նայում կողքի նստած ծեր կնոջը, հետո՝ պատուհանից դուրս, հետո նորից դրամին:

Մի տղա մոռացավ իր կանգառում իջնել, խնդրեց, որ վարորդը կանգնի կանգառից մի փոքր հեռու: Վարորդը բարկացավ ու չկանգնեցրեց մեքենան: Տղան բարկացած ասաց, որ էլ երբեք այդ ավտոբուսը չի նստի: Տուն վերադառնալիս նա նորից նույն ավտոբուսում էր:

Ինչ-որ մեկի ականջակալներից բոլորս երաժշտություն էինք լսում, իսկ նա ինքն իրեն ժպտում էր և գոհ-գոհ նայում շուրջը:

Մի աղջիկ էլ կանգնած սրբում էր արցունքները, որ հոսում էին ակնոցի տակից: Երևի դրել էր, որ ոչ ոք չտեսնի:

Հասա, իջնում եմ, չէ, չէ, սպասում եմ մի քանի րոպե, որ ինձնից առաջ գտնվող մարդիկ իջնեն:

Իջնում եմ, ագահորեն, կարոտած շնչում թարմ օդը: Ավտոբուսում օդին խառնվել էին տասնյակ օծանելիքի մասնիկներ, և յուրօրինակ վատ բույր էր ստացվել:

Մոռանում եմ ամեն բանի մասին ու շտապում:

Ավտոբուսի մարդիկ տարբեր են, ընդհանրապես՝ մարդիկ տարբեր են, բայց մի բան բոլորի մոտ ընդհանուր է. նրանք շտապում են, իսկ ավտոբուսը՝ ոչ:

Ձմռան այս «անտանելի» եղանակից փախչելով, սենյակում լուռ նստելով, գրքի էջերը արագ թերթելով ու ինչ-որ բան փնտրելով, տաք թեյի մասին երազելով` ես հիշում եմ, թե ինչպես էր Չերչիլն իր հարցազրույցներից մեկում կիսվում իր այս խոսքով. «Քո արածը քեզ մոտ էլ վերադառնում է»: Հետո զարմանում եմ ինձ վրա, թե ինչու հիշեցի այդ միտքը: Ու սկսում տարվել այդ մտքով և մոռանում ամեն ինչի մասին:

Չէ, իր պատմությունը զարմանալի է, այս միտքը վիրաբերում էր մի ագարակատիրոջ, որը փրկել է մի երիտասարդ տղայի կյանք: Տղայի հայրը շնորհակալության դիմաց այդ ագարակատիրոջ տղային ուսման է ուղարկում արտասահման և հոգում ֆինանսական ծախսերը: Ագարակատիրոջ տղան դառնում է հայտնի բժիշկ: Հետագայում նա բուժում է այն տղային, ում կյանքը փրկել էր իր հայրը: Ուսման համար հոգացող այդ պարոնի որդին Չերչիլն էր:

Գլխով անելով համաձայնվում եմ Չերչիլի հետ, կիսում իր կարծիքը ու շարունակում մտածել: Իսկ մի՞թե այս խոսքերը միայն այս դեպքի համար են ճիշտ, չե՞ ն գործում այս խոսքերը կյանքում: Հիշում եմ այն բոլոր դեպքերը, ինձ հետ կատարված, որ ինչ-որ չափով վերաբերում են այս խոսքին: Աստվածաշնչում էլ գրված է՝ բարին կամեցիր մերձավորիդ:

Վերջացնելով այս պատմությունը, գալիս եմ իրականություն ու մտածում. ինչ լավ է, որ մտքեր կարդալու ունակություն չունեն մարդիկ:

Պատուհանից դուրս մի անծանոթի եմ նկատում: Նա ձեռքը տարավ գրպանը, հանեց մի ճմրթված թերթի կտոր: Ինչ- որ ժպտացող մարդկանց պատկերներ էին: Նայեց, տխրեց, արցունքները հոսեցին, և գնաց: Հետո միայն հասկացա, որ անծանոթը կարոտել էր իր տունն ու ընտանիքը:

Երանի կարողանայինք գնահատել ու սիրել, մեր անձից բացի սիրել նաև ուրիշին, դե, թեկուզ փողոցում կանգնած այն անծանոթին, որը երևաց իմ պատուհանից:

Կարողանանք կիսել նրա վիշտը: Սկզբի համար, մտածում եմ, թե ինչ լավ կլիներ, եթե վատ բաներ չկամենանք մարդկանց: Նայենք այս անծանոթին և մտքում նրան ուժ տանք ու համբերություն: Երանի, երանի մարդկանց հետ վարվեինք այնպես, ինչպես մեր սեփական անձի հետ ենք վարվում:

Իսկ դու քեզ պատասխանատու զգո՞ւմ ես այս մոլորակում ապրող մարդկանց համար: Լավ, գոնե մեր հողի վրա ապրող մարդկանց համար: Ինչո՞ւ: Դե, որովհետև նրանք էլ են քեզ նման, որովհետև օգնելով ծեր կնոջը, կամ փոքր երեխային ժպիտ պարգևելով, դու երջանկացնում ես այս մոլորակում ապրող մեկ մարդու:

Երևի սրա համար էլ աշխարհում կան բարի ու չար մարդիկ, կա ազնիվը և անազնիվը: Եթե այդպես է, ուրեմն կյանքն էլ այդ բումերանգի սկզբունքով է աշխատում, և ամենաճիշտն է դա: Պետք է բարին գործել: Հարցը կայանում է նրանում, որ քո գործած չարն էլ, բարին էլ, մեկ է քեզ հետ է վերադառնում: Չերչիլը…

Հետո հիշեցի պարսկական մի առասպել, որտեղ պատմվում էր աստված Զրվանի մասին, որը պետք է ունենար զույգ որդիներ, և, իբրև աստված, նա գիտեր, որ ով առաջինը ծնվի, նա էլ պիտի տիրի աշխարհին: Զրվանը որոշում է առաջինը լույս աշխարհ բերել Որմիզդին` բարու, լույսի որդուն, բայց առաջինը ծնվում է Ահրիմանը` չարի և խավարի մարմնավորումը: Եվ Զրվանը որոշում է, որ նրանք աշխարհին կտիրեն հերթականությամբ: Այստեղից էլ առաջանում են լույսն ու խավարը, գիշերը և ցերեկը:

Այսինքն, մեկն առանց մյուսի գոյություն ունենալ չեն կարող, և այստեղից է ծագում բարու և չարի հավիտենական պայքարը:

Ու ես իմ թերթած գրքի իննսունիններորդ էջում գալիս եմ այս եզրակացությանը:

Ինչպիսին մեր մտքերն են, այնպիսին էլ կլինի մեր կյանքը: Եթե բարին ենք կամենում, հարգում դիմացինին, երջանկացնում նրան, ապա մեր կյանքն էլ այդպիսին կլինի, իսկ եթե չարն ենք կամենում, վատաբանում ու չարախոսում, կյանքն էլ այդպիսին կլինի, ու մեզ էլ հենց այսպիսի մարդիկ կշրջապատեն:

Իսկ գրքի իննսունիններորդ էջում գրված էր.

«Մարդ իրավունք ունի վերևից նայելու մեկ ուրիշին` միայն այն ժամանակ, երբ օգնում է վերջինիս բարձրանալ» (Գաբրիել Գարսիա Մարկես):

Մինչև պատմությունս կարդալը, ուզում եմ` հավատաս գրածս ամեն բառին: Ես էլ չէի հավատում, որ մարդիկ կարող են միանգամից այսքան մտերիմ դառնալ: Բայց…

Այս տարի երևի ամենահետաքրքիր ու տարողունակ տարին էր իմ ու հազարավոր առաջին կուրսեցիների կյանքում: Ու հիմա, երբ մտքով հետ եմ գնում դեպի սեպտեմբերի մեկ, հասկանում եմ, որ իրականում ոչ այդքան հուզվել էր պետք, ոչ այդքան մտածել: Մինչև համալսարան մուտ գործելը, հազար բան էր անցնում մտքովս: Հիշում եմ, թե ինչքան էի մտածում, թե ում հետ եմ համալսարանում լեզու գտնելու, շփվելու, արդյոք կգտնե՞մ իմ հետաքրքրությունների տեր մարդկանց, ինչպիսի՞ն կլինի մթնոլորտը:

Առաջին օրը ոչ ոքի հետ չեմ խոսել: Երկրորդ օրը գտա հարազատ մարդու, հարազատ Վարդի: Հիշեցի, որ ինչ-որ մի օր մի լավ ընկեր մեզ ծանոթացրել է, ու վերջապես ես գտա հարազատ շունչ, նստեցի կողքին: Ամենաակտիվ մարդը իմ կյանքում հենց նա է: Երևի իր ակտիվ, պարզ բնավորությունից մի փոքր էլ այս շրջանում, ինձ է փոխանցվել: Քիչ մարդկանցից է, ով կարողանում է իր կարծիքը ազատ արտահայտել և հավատում է խոսքի ուժին: Հետո Վարդը ծանոթացրեց Աստղի հետ: Եվ սովորական հարց- պատասխանից հասկացանք, որ ծանոթ ենք միմյանց, որ երկար ժամանակ ճանաչում ենք:

Աստղի բնավորության ամենալավ գիծը բոլորին հասկանալու կարողություննն է: Նա առանց մի բառ ասելու հասկանում է քեզ և առաջինը կարողանում է ձեռք մեկնել և օգնել բոլորին: Նա լավ հոգեբան է, երևի դրանով է պայմանավորված իր բոլորին լավ հասկանալու կարողությունը:

Մինչև համալսարան գալս չէի պատկերացնի, որ այդքան արագ կարող ես մտերմանալ մարդկանց հետ: Բայց հարցը այն չէր, որ ամեն բան ընկերության մեջ հեշտ է, այլ այն, որ կան մարդիկ, որոնք միանգամից են մուտ գործում քո կյանք և հասկանում քեզ:

Կան, չէ՞, մարդիկ, որ կապ չունի` որքան ժամանակ է ճանաչում ես, որքան ժամանակ է՝ գիտես, նա հարազատի նման գալիս է ու մնում կողքիդ: Կարող է օգնել քեզ, քեզ հետ լաց լինել, ուրախանալ, տխրել, մտածել: Թվում է, թե մի քանի տարի է պետք, որ համոզվես , որ ընկերդ հենց այդպիսինն է: Չէ, մենք հասկացանք իրար: Չէի մտածի երբեք, որ նման մարդկանց կգտնեմ հենց համալսարանում: Այս տարի նշանակալից էր, որովհետև կյանքի ամենաբարդ շրջաններից մեկին էլ հասա ու գտա նման մարդկանց: