Մեր` Կոթի գյուղում շատ ապաստարաններ կան կառուցված կրակոցներից պատսպարվելու համար: Սակայն ուզում եմ առանձնացնել այդքան կառուցված ապաստարաններից մեկի պատմությունը: Դրա համար էլ որոշեցի զրուցել Լաուրա Վերանյանի հետ, որը ականատես է եղել ապաստարանի կառուցմանը: 

-Մի փոքր կպատմե՞ք, թե ինչպես կառուցեցիք ապաստարանը:

-Սկզբից ասեմ, էս ապաստարանի սարքելու ծրագիրը Ղարաբաղյան շարժումն էր, որ ելավ՝ կռիվը սկսեց: Մեր Արմինեն մի դասատու ուներ՝ Ճաղարյան Բաբկեն, իրանց դասղեկն էր: Ինչ-որ գործով եկավ մեր դուռը և հլիվորի (ամուսնուս) հետ զրից արավ, ըժու ասավ` Ղարաբաղըմը սենց-սենց բաներ են սարքըմ, ձեր ես հողը լավ հարմար ա ըթավուր բան (ապաստարան) սարքելու համար: Նորիկը ասավ` բի այ սենց սարքենք: Ինքն էլ գծագիրը գծեց ու ասավ.

-Սենց «խոդնի» գնալ տիս, հետո սենց «պավարոտ» տիս տալ, որ գյուլեն գա` անցքը էս կողմից գնա, էն կողմից մտնու, որ հակառակ դեպքում, եթե կրակոց լինի, «ասկոլկեն» ներս չմտնի, հողում մնա:

Էդ ծրագիրը քաշեց էդ մարդը: Էս մեր հլիվորն էլ թաղ ու թառակին վհաքեց: Մի հատ Մամաջանյան Հրաչիկ ունեինք, մեր հրևանն էր:  Հրաչկին կանչեց, ասավ.

-Հրաչի՛կ, արի լա տենունք` ի՞նչ ենք անըմ: Էս թաղ ու թառակի հըմար մի բան ծրագրավորենք, մի բան շինենք, թե չէ` էս կրակոցի տակին րախեքը չիմ վարի կգնան:

Էնա ետ մարդը եկավ, ասավ.

-Նորիկ, ի՞նչ տինք անիլ, ո՞նց տինք անիլ:

Ասավ.

-Բաբկենը ասել ա` սենց կանեք:

-Ուզեինք` մեր էս տան կողքին շինենք:

Նորիկը ասավ.

-Չէ, ճիշտ չի, բալի վախտ ա ըլմա, ես մեր տանը չեմ ըլըմ, օրինակ, էդ կրակոցը սկսվըմ ա, թաղը գա` իմ վառոտը փակած, դվո՞րը մեչը մտնու:

Բերինք մեր էտ վառոտի դրսըմը, ճիշտը տենց գտանք, տենց էլ սարքեցինք:

Ուրեմն, կրակոցի տակին, բալա ջեն, ընդհանուր սաղ թաղ ու թառակի մարդիկ հըվաքվեցին՝ Խաչիկյան Շահվելադը, Խաչիկյան Ռուբիկը, Նորիկն էր, Լեսմանանց Թաբունիցն էին, Հենոն Խաչիկյան, Արմենն էր Խեչկի, Խաչիկյան Ռաֆիկը, Սեփխանյան Բենիկն էր… Ամբողջ թաղով հվաքվեցին, չիմ արդեն գործի մեջ մտան, դաժե զուբիլով, ուրաքով ֆողի մեջը քանդել են, հանել, որ գոնե էտ ապաստարանի գլխին մի 5 մետր էլա հող ըլի, որ եթե կրակոց ըլի, ինչ որ շարժում ըլի, չվնասվի մեջը: Էկան, սկսեցին քանդիլը:  Մեր էս Լեգզոնց Հրաչիկը ուստա մարդ էր, ասավ.

-Նորիկ, բի մեջտեղին ինչ-որ հենասյունի պես մի բան թողենք: Երկու կողմի վրա փորենք, էս կես տեղը հենասյուն մնա, որ չքանդվի ոչ ցնցումից-բանից, ոչ  էլ, Աստված չանե, եթե գլխին մի հատ գրադ դիպչի, գոնե փուլ չգա էտ ֆողը:

Առաջին մասի համար մտածեցին, ասին` ի՞նչ անենք, պոլի տրուբայա պետքը, պատիլ ա պետքը… Բեջանյան Յուրկի տրակտորը վիկալան, էտ ընդհանուր հողը օր-օրի շտանըմ էր… Էս հողը դուս տվին, էն վանքի տակին էլ էին ապաստարան սարքըմ, էտ թաղի մարդիկ եկան  հողը տարան իրանց ապաստարանի գլուխը ածին, էտ էլ տենց սարքեցին: Ճաշին, որ մարդիկ սոված էին, ռավոդը շուտ դուս գեին, գործի մեջ մտնեին, ու  հլիվորս ասավ, թե.

-Էս ժղովուրդը մեղք ա, որ ամեքը իրանց տուն են գնըմ, միչևանը գալիս են, վաքվմ են` ժամանակը անց ա կենըմ: Տղերք,- ասավ,- բերեք ամենքս մի երկու մանեթ վաքենք, մի ոչխար առնունք, մեր էս հարսը ճաշ կշինե, խմիչքն էլ մեր տանից կըլի, մեր տանը «պերերիվ» կանենք: Ըստենել շուտ դուս կգանք, գործի մեջ կմտնունք:

Բերինք, էտ էլ արինք, ճաշը եփեցի:

Էս մեր թաղի Ռոբկի կնիկը՝ Անուշն էլ եկավ, հետս օգնեց: Մենք էդ գործին էինք, իրանք էլ ապաստարանում գործ անեին, հետո էլ հաց ուտեին ու էլի գործի գնեին: Գնացին տրակտորովն էլ մի հատ տրուբա քաշ տվին պոլի հըմար, աղաքն էլ մեր Արմենը Հրաչկի հետ պատեր, կամար էին սարքել, ագոռ էին քանդել-բերել… Հետո էտ «նաբոռը» գողացել էին անշնորքնին՝ մենք սարըմն էինք:

-Որ դրսից սարքել-վերջացրել էիք, ներսը ի՞նչ էիք սարքում,- հարցրեցի ես:

-Մեջը հիմնականում կիրկով էին քանդում-սարքում: Անգամ հիշում եմ, դեռ չէին պրծել սարքելը, առաջը պատըմ էին, էդ բեմուրազնին սկսեցին կրակիլը:

-Ի՞նչ զենքից էին կրակում: 

-Գրադով էին կրակում: Հա մեկ էլ հիշըմ եմ, որ լագանի միջին ցեխը արած պատրաստ, քարն էլ մի ղրաղիցը բերած, պատողնին էլ մեկը` Լեգզոնց Հրաչիկն էր, մինն էլ մեր Արմենն էր: էնա լե, մի մալա ցեխ ա ածըմ, լե քարը վրին ա դնըմ, նրանք ընդեն տալիս են: Մենք վազ տալով մեջն ենք դառնըմ: Էդ օրով մի կերպ պատեցին, պրծանք:  Էնա, որ տեհանք էլ հնար չկա, մեր էս հլիվորը գնաց երկու հատ հաշանի տուկ բերուց, գեդնին փռեց, որ ես թաղու թառակի րախեքը գոնե շորը քցեն, քշերը մըջին մնան: Մի կերպ էդ գիշերը լուսացրին` առանց լույսի, առանց նստարանի, առանց փեչի:

-Բա հաջորդ օրը ի՞նչ արեցիք, ի՞նչ տարաք ապաստարանի մեջ:

-Հա, տանիցը թախտ, սեղան, աթոռ, փեջ, աման, չայնիկ տարանք-դրինք, արդեն ամեն ինչ էլ կար մըջին: Հա, փողոցից էլեկտրական լույս քաշեցինք: Բենիկի տղեն էր քաշողը: Հրայրը լարերով քաշել էր, միառժամանակ տենց յոլա գնացինք: Նոր տարուն էլ մագնիտոֆոն էինք տարել-միացրել, տոնածառ էլ էինք տարել-սարքել, ինչ որ պետքն ա` մրգերից հետ տարել էինք ընդի, մեր Նոր տարին էլ ապաստարանի միջին էինք անցկացրել: Րախեքն էլ մի քիչ շախ-շուխ արին, պար գեին, մթամ մեր վենձերի սիրտը շահեն… էդ մի օրն էլ տենց անցավ: Բայց էդ լուսավորությունը երկար չտևեց:

Դե, որ շատ վատ էր իրավիճակը, էլեկտրական լույսը կտրեցին:

-Բա ի՞նչ արեցիք այդ ժամանակ:

-Տանից ճրագ էինք տարել, մոմ էինք տարել, տենց էլ լուսավորեցինք մեջը:

-Ապաստարանում ամենաշատը քանի՞ ժամ եք մնացել: 

-Դե, ընենց ա եղել, որ մինչև 12 ժամ ապաստարանում ենք մնացել:

-Շատ մարդիկ կայի՞ն ապաստարանում: 

-Դե, կռվի ժամանակ մարդկանց քանակը հասելա 30-40-ի:

-Այդքան մարդիկ ինչպե՞ս են տեղավորվել: 

-Մի կերպ, միջանցքըմն էին կանգնում, էնքան` կրակոցից ապահով լինի:

-Իսկ այդ մարդկանց ի՞նչ էիք հյուրասիրում:

-Էդ ժամանակ հարևաններն էլ ինչ կարողանում էին, բերում էին: Ես էլ ինչն էր շատ բաղըմը՝ խնձորի ծառերը լավ բռնել էին, ամեն րիգու մի վեդրո խնձոր բերեի` ուտեինք, ով` կանգնած, ով` նստած: Թախտի վրա էլ տանեինք, տեղաշոր բան դնեինք: Տեղ էինք սարքում մեծերի ու փոքրերի համար, իրանք պառկըմ էին:

-Բա դուք ի՞նչ էիք անում: 

-Դե, մենք էլ նստարաններին, աթոռներին նստեինք: Օր էր, քշեր էր` անցկացնեինք ննջալով: Արթուն էնքան էինք մնացել, որ առավոտ չէինք էլ տեսել, թե ոնց ենք քնել: Սաղ գնում էին իրանց գործերին: Շատ վախտ էլ ըլեր, որ մենք արթուն էինք մնում, տանիցը կարտոշկա բերեինք, խրովըմ էինք, երեխեքին էլ էինք տալիս, մենք էլ էինք ուտում:

-Իսկ ի՞նչ որ հետաքրքիր կամ ուրախ պատմություն չե՞ք հիշում ապաստարանային կյանքից, եթե կան, կպատմե՞ք դրանցից մեկը:

-Հիշում եմ: Մեկի տեղը երեքն էլ կպատմեմ:

Հիշում եմ, մի անգամ, խմորը հունցած տարել էին ապաստարան, թախտի վրա դրած , փեչը վառած էր, իմ փոքր աղջիկն էլ համ գնդում էր, համ էլ թխում փեչի վրա: Աղջիկս փեջի վրա հացը թխելիս, որ շատ դես-դեն տանելիս ա ըլմ, էս մեր հարևաններից մինը ասըմ ա.

-Աղջիկ ջեն, սենց մի անիլ, նհենց մի անիլ, ես մեր Հեղուշն էլ եդ ա դառնմ, ասըմ. «Հմի էս աղջիկը ձեր ասածը անե, թե՞ իրա իմացածը»:

Այ, տենց էլ հացը թխեինք, տաք-տաք հաց ու պանրով դումբրակ անեինք, ուտեինք:

Այ տենց պատմություներ ա եղել ապաստարանի հետ կապված` համ ուրախ, համ էլ տխուր:

-Իսկ ի՞նչ էիք մտածում ապաստարանում անցկացրած ժամանակ: 

-Մտածում էինք, թե` Աստված ջան, կգա՞ մի օր, որ էս պատերազմը վերջանա: էդ օրն էլ եկավ, բայց պատերազմի հետևանքները միչև հիմա էլ հիշում ենք: Շատ մարդիկ պատերազմի ժամանակ մահացան, շատերն էլ հիվանդություններ ձեռք բերեցին էդ ապրումներից, վախից: Էլ չեմ ասում` նյութական վնասների մասին, մեր պատերի վրա էլ սաղ ասկոլկի տեղեր ա:

Շատ ծանր ժամանակներ էին, որ ամեն օրվա ապրումները գրել էինք տետրի մեջ, հիմա մի գիրք կգրվեր: Էդ ամեն ինչը բառերով նկարագրելը շատ դժվար է: Մի պատմություն պատմեմ:

Մի ֆիլմ նկարող ա լինում: Էդ մարդը ուզում ա բանտարկյալների մասին ֆիլմ նկարի, գնում ա մի բանտարկյալի ասում ա` ուզում եմ ձեր կյանքի միասին մի ֆիլմ նկարեմ, դե պատմի ձեր կյանքից, լսեմ` նկարեմ:

Բանտարկյալը ասում ա.

-Դու մինչև այս կյանքը չապրես, այդ ապրումները, դժվարությունները, կարոտը, դու կարալ չես էս կյանքի մասին ֆիլմ նկարահանես:

Ֆիլմ նկարողը ասում է.

-Պատմե:

Բանտարկյալն էլ պատասխանում է.

-Չեմ կարա, արի հագուստներով փոխվենք, արի` դու իմ փոխարեն նստի, ես էլ դուրս գամ քո փոխարեն:

Էն ինչ ապրումների մեջ ա ընկնում ֆիլմ նկարողը, որ անգամ ինքնասպանության ա դիմում, հետո ասում ա` էս կյանքը աննկարագրելի ա, պետք ա ապրես, որ հասկանաս:

Հիմա ինչքան էլ պատմեմ` մեկ ա, չեք հասկանա:

Մենք էլ տենց ապրեինք, էնքա՜ն էինք մնացել ապաստարանի մեջ, էնքա՜ն բաներ ենք տեսել ապաստարանում նստած… Որ կրակում էին, արդեն գիտեինք, թե ինչ զենքից են կրակում, մերո՞նք են կրակում, թե՞ նրանք:

Լավ եմ հիշում ձմեռն էր՝ ձյուն էր գալիս: Մենք էլ ապաստարանում էինք, հետո զինվորները եկան` սառած, սոված, լրիվ բատինկեքը ձյուն էր: Էդ մարդկանց օգնեցինք, հաց տվեցինք, տաք շորեր հագցրինք, հետո գնացին: Իրանք  մեզ էին պահում, մենք էլ՝ իրենց…

…Արդեն կռիվը վերջացել էր, բարեկամներով հավաքվել էինք տղայիս բանակի քեֆն էինք անում, խորովածը դրսում կրակի վրա, մարդիկ տանը նստած, որ դուրս էի գալիս- տուն էի մտնում, լսեցի, որ սկսել են էլի կրակելը: Էն ա մտա տուն, ասացի.

-Դո՛ւրս եկեք, շուտ արեք:

Բարեկամներն էլ ասում էին.

-Բա չէ, եկել ենք, պետք ա քեֆ աենք, խորոված ուտենք:

Ես էլ բարկացած ասացի.

-Այ մարդ, ամենքդ ձեր փայ խրովածը վիկալեք, գնացեք:

Էն ա, մի կերպ սաղին հանեցի, ես տանը չգիտեմ ինչ էի անում, մեկ էլ տանը խփեցին… Ու ես վիրավորվեցի: Էդ վիճակով գնացի ապաստարան, հարևաններն էլ եկել էին, ասում էին.

-Էս վիրավորվել ես, որ մեզ խորոված չտա՞ս:

Այ տենց ծանր իրավիճակում հումոր էլ էինք անում, ասում-խոսում էինք:  Հետո որ աղջկանց շատ ասեին` խի՞ չես ամուսնանում, խի՞ չես ամուսնանում, հետ դառան ասացին.

-Էս փոսից դուրս տիմ գալ, գնալ ուրշի՞ փոսը:  Էն ա մեր փոսըմը կմնամ էլի,- տենց ասեինք,ծիծաղեինք:

-Այդ ամեն ինչը, կռիվը տեսնելով չէի՞ք  մտածում գյուղից  գնալու մասին:

-Դե ո՞նց գնայինք, մեր ունեցածը ո՞նց թողեինք՝ տուն-տեղը մեր ստեղ էր: Գնացողներին էլ մեղադրելու չէր. էստեղ վտանգավոր էր: Ամեն օր կրակում էին, ծանր ժամանակներ էին, շատերը աշխատանք չլինելու պակասից են գնացել: Ով կարում էր` գնում էր: Ով էլ չէր կարում կամ չէր ուզում՝ մնում էր գյուղում:

-Նման դժվարին կյանքը տեսնելուց հետո ի՞նչ կցանկանաք մարդկանց՝ երիտասարդներին:

-Կցանկանամ առողջություն, կամքի ուժ ու ամենակարևորը՝ խաղաղություն: Նաև կցանկանամ երիտասարդությանը, որ ուր էլ գնան, ոչ մի տեղ իրենք իրենց ոտքը ամուր չեն դնի ուրիշ հողի վրա, ավելի լավ ա` մնան իրենց գյուղում կամ քաղաքում:

Զրույցը գրի առավ Տիգրան Մամյանը