Վերջին շրջանում փորձում էի փնտրել այնպիսի հին ավանդույթներ, որոնք դեռ պահպանվել են գյուղում։

Առաջին բանը, որ աչքի է ընկնում, նորածին երեխաների քառասունք պահելու ավանդույթն է, որը մյուս ավանդույթների պես ևս ոչնչացման եզրին է։ Երբ նորածին երեխաներին հիվանդանոցից տուն են տանում, չի կարելի դռան շեմից ներս տանել նրան, մինչև երեխայի հայրը տուն չմտնի և չդիմավորի երեխային։ Այսինքն՝ ոչ թե հայրը գա տուն՝ երեխային ընդառաջ, այլ երեխան՝ հորը։ Մյուս կողմից՝ մինչև երեխայի քառասունքը լրանալը նրան ոչ մեկը չպետք է տեսնի՝ բացի տան անդամներից։ Երեխայի մայրը ևս տանից քառասուն օր չի կարող դուրս գալ։

Ամենից հետաքրքիրը երեխային քառասունքից դուրս բերելն է։ Այդ գործընթացը կատարելու համար անհրաժեշտ է, որ եկեղեցուց մի կնքված տղա կամ տղամարդ բերի այն ամանը, որի միջի ջրով քահանան լվանում է ձեռքերը։ Ապա երեխայի տատը պետք է քառասուն անգամ այդ թասով ջուր լցնի երեխայի գլխին և վերջում օրհնանքներ ասելով՝ դուրս բերի քառասունքից։ Երեխային բարուրելուց հետո այդ լողանալու ջրից են վերցնում ու օրհնանք ասելով՝ խաչ տանում երեխայի վրայով՝ միաժամանակ ջուրը ցողելով երեխայի վրա։ Յուրաքանչյուր լոգանքից հետո մայրը չպետք է կերակրի երեխային, որպեսզի երեխայի բերանի խոռոչից հետագայում հոտ չգա։ Սա գյուղական ավանդույթներից երևի թե ամենապահպանվածն է։

Ուսումնասիրությանս ընթացքում մեր գյուղում աչքովս ընկավ մի զառամյալ ձի, որը սայլ էր քարշ տալիս, իսկ սայլի վրա նստած էին մի փոքրիկ տղա ու նրա պապիկը։ Այդպիսի բան ես տեսել էի հայկական արտադրության հին ֆիլմերում, միայն սայլի հետևից թափվող խոտն էր պակասում ֆիլմում տեսածս պատկերը ամբողջացնելու համար։ Գյուղի ավանդույթներն ու սովորությունները պահողը ծերերն են, և ես հենց նրանց քայլերին էի հետևում։ Օրերս մի ծեր տատիկ եկավ մեր տուն՝ ձեռնափայտը ձեռքին։ Անկեղծ ասած՝ ես նրան չէի ճանաչում, բայց նրա կնճռոտված դեմքն այնպես էր լուսարձակում, երբ նա զրուցում էր մեր տան ամենափոքր մարդուկի հետ։ Ու ինձ համար ամենահետաքրքիրը այդ զրույցում այն էր, որ տատիկը իր ծոցից հանեց մի խաչբառ` հետաքրքիր փաթեթավորմամբ, որի մեջ նա քաղցրավենիք էր դրել։ Երբ նա տվեց այդ փաթեթը երեխային՝ ես պատկերացնել անգամ չէի կարող, որ այդ թերթի մեջ կարող էր կոնֆետ ու թխվածքաբլիթ լինել։ Եվ վերջապես, ուսումնասիրությունս ապացուցեց, որ սովորույթներն ու ավանդույթները ոչ միայն օգնում են ճիշտ դաստիարակություն ստանալ, այլ ամենից հաճախ ունակ են հաճելիորեն զարմացնել։

Հաճախ փորձում եմ տարբերություն գտնել մեր գյուղի՝ Սոլակի, և քաղաքների միջև։ Եվ առաջին բանը, որը միանգամից կարելի է տարբերել, երկինքն է։ Սովորաբար ես ուշ եմ քնում և հաճախ եմ երազում կամ մտածում՝ նայելով մեր գյուղի երկնքին։ Այն միշտ գեղեցիկ է, խորհրդավոր, աստղաշատ ու անեզր։ Գեղեցկությունն ավելի է արտահայտիչ դառնում, երբ երկնքում հայտնվում է լուսինը։ Ամռանը ես հաճախ եմ լինում Չարենցավանում և մայրաքաղաքում։ Մնալով այնտեղ՝ ամառվա շոգին հաճախ եմ դուրս գալիս պատշգամբ՝ հովանալու և աստղազարդ երկնքին նայելու։ Տարբերությունն ակնհայտ է։ Ես երբեք չեմ տեսել քաղաքի երկնքում աստղեր ու լուսին։ Գուցե իմ բախտից է, որ երբեք աչքովս չեն ընկել ո՛չ աստղերը, ո՛չ էլ լուսինը։ Ես մնում եմ այն համոզմանը, որ մեր գյուղի երկնքից գեղեցիկը չկա։ Գյուղի երկինքն այնքան բան է տեսնում։ Տեսնում է ինձ պես երազող մարդկանց, աշխատավոր գյուղացիներին, այստեղ-այնտեղ վազվզող երեխաների, մայրերի, քույրերի։ Երկնքին միայն այստեղ է հաջողվում տեսնել, թե ինչպես է սերմի հատիկը ծլում ու հասունանում։ Այստեղ է հաջողվում նրան տեսնել, թե ինչպես են մարդիկ հարթ ասֆալտից մի քանի կիլոմետր այն կողմ գնում ու հաղթահարում անանցանելի բարձունքը, որպեսզի հասնեն գյուղը պահպանող վանքին և կապվեն երկնային աստվածության հետ։ Այստեղ է նա տեսնում կանանց ու երեխաների, ովքեր քաղաք են ուղարկում տղամարդկանց՝ աշխատելու, և սրտի փափագով սպասում են նրանց տուն վերադառնալուն։ Այստեղ է նա ականատես լինում ու մասնակից դառնում հացահատիկի՝ ծլելուց մինչև հացի վերածման պրոցեսին։ Եվ վերջապես նա այստեղ է տեսնում այն ամենը, ինչը երազելու առիթ է տալիս… Իսկ քաղաքում նա արդեն տեսնում է աշխատավորներին, նոր դարաշրջան ձևավորող հասարակությանը, համալսարաններ վազող ուսանողներին, որոնց մեծամասնությունը գյուղերից են, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ճառագայթները, գործարաններից արտանետված «մաքուր» օդը։ Բայց քաղաքում ապրողները գուցե կարծում են, որ երկինքը մեկն է, և չկա տարբերություն՝ գյուղի, թե քաղաքի։ Միևնույնն է՝ մեր գյուղի երկինքն ամենագեղեցիկն է, այն չի կորչում քաղաքային լույսերի հետևում, այլ լուսավորում է գյուղը։ Ինձ միայն գյուղում է հաջողվում տեսնել լուսնի բոլոր փուլերը։ Եվ միայն մեր գյուղի երկնքում կարելի է տեսնել ամենավառ ու մեծ աստղը, որին մեզանից յուրաքանչյուրը իրենն է համարում։

Ամռանը Սոլակում երբեք անգործ չես մնում, միշտ մի հետաքրքիր զբաղմունք կարելի է գտնել։ Այդ ամառային զբաղմունքների շարքում կարելի է նշել ճտեր գնելն ու պահելը։ Այս ամսվա սկզբից ավելի հաճախակի են դառնում ավտոմեքենաների ազդանշանների ձայները։ Դրանք ոչ միայն միրգ և բանջարեղեն վաճառող ավտոմեքենաների ձայներն են, այլ նաև հավի ճտեր վաճառող։ Ինչպես միշտ՝ բոլորը գովում են իրենց բերած ճուտիկներին այնպես, կարծես աշխարհում դրանցից բացի ուրիշը չկա։ Բայց իրենց գոված ճտերն ունեն շատ «գովելի» գներ։ Վերջերս էր, որ տատիկս ճտեր գնեց մի մեքենայից, ու կարծես թե գոհ է իր վճարած գնից։ Հետաքրքիր է գյուղում ականատես լինել, թե ինչպես են գնորդները փորձում ճտերի գինն իջեցնել ու իրենց գրպանին համար գին ասել։ Բայց առավել հետաքրքիր ու զվարճալի է այն պահը, երբ գինն իջեցնում են ու կանչում իրենց հարևաններին ու բարեկամներին, որ էժան գնով գնեն։ Գնելուց հետո բերում են տուն, մի լավ զննում, ուրախանում իրենց արած գործի վրա ու մտածում, թե որտեղ պահեն ճտերին։ Տղամարդիկ էլ արդեն մտածում են, թե ինչ առիթով են մորթելու դրանց ու մի լավ ճաշկերույթ կազմակերպելու։ Բայց այդ նպատակին հասնելու համար պետք է ճտերին պահելու համար վանդակներ սարքեն։ Դա այնքան էլ երկար չի տևում։ Ընդամենը մեկ ժամ, և ճտերն արդեն ապրելու տեղ ունեն։ Կողքից դիտելով՝ սկսում ես մտքերով գնալ հեռուն ու հասկանում ես, թե ինչքան աշխատասեր են գյուղացիների ձեռքերը։ Տեսնում ես, թե ինչպես է գյուղացին իր ձեռքերով իր այգու մեջ փոքրիկ ֆերմա կառուցում։

Ճտերի համար ապրելու տեղ ստեղծելուց հետո հարևաններն սկսում են «պայքարել», որ իրենց ճտերը չափերով ավելի մեծ լինեն, քան մյուսներինը։ Դրա համար բոլորը կերակրում են նրանց արհեստական կերերով, իսկ մի փոքր փարթամանալուց հետո՝ տնական թեփով, ցորենով ու գարիով։ Հաճելի է նստել դրսում ու լսել ճտերի, փոքրիկ բադերի, հնդկահավերի ձայները։ Ճտերը, բադերն ու հնդկահավերը հաճախ են դառնում սուրճի սեղանի շուրջ խոսելու ու քննարկելու թեմա։

Երևի մեզանից շատերը ինձ պես չգիտեն «կանսերվա» բառի հայերեն տարբերակը։ Այդ իսկ պատճառով այս նյութս կգրեմ հենց  այդ բառը օգտագործելով։

Նյութերումս հաճախ եմ նշել, որ տատս իմ զարմանքի աղբյուրն է։ Այս անգամ ևս նա ինձ զարմանք պատճառեց։ Այսքան տարի ես դեռ չէի լսել կամ տեսել, որ գարնան սեզոնին մարդիկ որևէ բան պահածոյացնեն, բայց տատս առիթ հանդիսացավ, որ ես ոչ միայն լսեմ այդ մասին, այլ նաև մասնակից լինեմ այդ գործին։ Տատիկս հաճախ էր պատմում, որ այն ժամանակ նա անկրկնելի համ ունեցող ձկան «կանսերվա» է պահածոյացրել։ Հաճախ նաև պարծեցել է, որ այդպիսի ուտելիքներով է մեծացրել իր երեխաներին, որ այդպես առողջ են։ Այս անգամ հերթը հասել է մեզ։ Նա իր թոռներին ևս ցանկանում է, որ առողջ մեծանան, և բոլորին ոտքի հանեց՝ իր ուզածը իրականացնելու համար։
Օրեր առաջ Գեղարքունիքի մարզից լուր ստացանք, որ սիգ ձկան մեկ հատը արժե հարյուր դրամ։ Տատիկիս համար լավ հնարավորություն այլևս չէր կարող լինել։ Նա առաջարկեց մորեղբորս, որ մեքենայի ճար անի, և գնան Ծովագյուղից ձուկ բերելու։ Հաջորդ օրը երեկոյան մորեղբորս ընկերը եկավ մեր տուն և համաձայնվեց, որ գնան ձկան հետևից։ Տատս ասում էր, որ կասկած չուներ, որ այդ տղան չի համաձայնվի, որովհետև ինչպես մորեղբորս մյուս ընկերները, նա ևս իր ձեռքի տակ է մեծացել։ Հաջորդ օրը դասից եկա, արդեն ձուկը տանն էր։ Չեմ կարող ասել, որ այդ ձկներից հաճելի հոտ էր գալիս, բայց ամենահաճելին դեռ առջևում էր։ Կեսօրից հետո, լուրը իմանալով, տատիս միացան մեր հարևաններից շատերը։ Նրանք օգնեցին տատիկիս գործը առաջ գցել։ Մայրս մաքրում եր ձկները թեփուկներից, տատս կտրում էր լողակները, իսկ մեր հարևան Մարետ տատին իր մեծական ձեռքերով լվանում էր դրանք։ Մյուս հարևաններն էլ կողքից զրուցում էին և զվարճալի պատմություններ պատմում։ Այս ամենին չենք մոռանում նաև ավելացնել սուրճը։
Ձկների հետ կապված հաջորդ գործողությունը դա դրանք մանր կտրատելն էր։ Բացի գլխի հատվածից մյուս բոլոր մասերը օգտագործվում են այս պահածոն պատրաստելու մեջ։ Ձկանից բացի պահածոն պատրաստելու համար անհրաժեշտ է նաև սև հատիկ պղպեղ, աղ, դափնու տերև և, ցանկության դեպքում, նաև տոմատի մածուկ։ Տատս խնամքով այդ ամենը լցնում և տեղավորում էր տարաների մեջ, ապա դնում մեծ ալյումինե կաթսայի մեջ, որի մեջ կար եռացրած ջուր և գազօջախի վրա եռացնում էր մոտ տասը ժամ։ Երբ լրանում էր տասը ժամը, նա վերցնում էր տարաները և փակում։ Եռալու ողջ ընթացքում տանը շատ հաճելի և համեղ բույր էր տարածվել։ Հարևանները այդ հոտը առնելով գալիս էին մեր տուն և տալիս իրենց գնահատականը։ Պահածոն իր համը ստանում է երկու-երեք օր անց։

Երբ տատիկս բացեց պահածոներից մեկը, և մենք փորձեցինք, չէինք հավատում, որ տան պայմաններում կարելի է նման պահածո պատրաստել։ Ես մինչև հիմա զարմացած եմ տատիկիս ստեղծարար ու աշխատասեր ձեռքերի վրա։

Գաղտնիք չէ, որ գարնանը բոլոր գյուղերում սկսում են մաքրել այգիները աշնանից մնացած տերևներից։ Այգիները մաքրելը հաճելի գործընթաց է, և հաճախ երեխաները ծնողներին համոզում են, որ այդ գործը իրենք անեն։ Այդ իրավիճակն էր նաև մեր տանը։ Ես և տանեցիները մաքրում էինք այգին, երբ ձեռնոցները ձեռքին եկավ մեր հարևան Սոֆիկ տոտան։

-Հարևան ջան, բարլուս… Էս ի՞նչ լավ գործի եք։
-Բարև, Սոֆիկ տոտա…
Ես ու եղբայրս շարունակեցինք մաքրել այգին, երբ տատիկը մոտեցավ ցանկապատին, և նրանք սկսեցին ինչ որ բան քննարկել:
Մի քանի օր անց առավոտյան տատս ինչ-որ տեղ էր պատրաստվում գնալ, բայց թե ուր՝ չիմացա։ Երբ դասից տուն եկա, տատիկիս հարցրի, թե ինչ է պատրաստել ուտելու, նա ինձ ասաց, որ բանջար է տապակել։ Ես զարմացա, որովհետև սառնարանում պահած բոլոր բանջարները ձմռան ընթացքում կերել էինք, և տանը բանջար չկար։ Մի մասն էլ տվել էինք մեր ծանոթներին ու հարազատներին։ Տատս նկատեց զարմանքս և պատմեց ողջ եղելությունը։ Առավոտյան նա պատրաստվում էր Սոֆիկ տոտայի հետ գնալ դաշտ։ Նրանք գումար էին հավաքել, որպեսզի մեքենայի մեջ գազ լցնեն և տանից ուտելիք էին վերցրել։ Եվ քանի որ դեռ բանջարը լավ չէր աճել, շուտ էին վերադարձել տուն։

Դրանից հետո որոշ ժամանակ անցավ, և հարևաններով հավաքվել էին մեր տանը սուրճ խմելու։ Ինչպես ասում են, խոսքից խոսք բացվեց, և բոլորի խոսակցության թեման դարձավ այդքան ցանկալի բանջարը։ Բոլորը պատմում էին հետաքրքիր դեպքեր, որոնք բանջարի գնալուց է պատահել։ Ոմանք էլ հիշում էին, թե անցյալ տարի ինչ լավ բանջար էին բերել և ինչ համեղ պահածոներ էին պատրաստել։ Արդյունքում որոշեցին շաբաթ օրը գնալ բանջարի։ Որոշեցին շաբաթ օրը գնալ, քանի որ մյուս օրերին թաղի տղամարդիկ աշխատանքի էին, ու իրենց ավտոմեքենայով սար տանող չէր լինի։ Բոլորը գումար հավաքեցին՝ մեքենան գազ լցնելու համար, և որոշեցին, թե ով ինչ ուտելիք է իր հետ վերցնելու։ Գնացին բանջարի։ Կանայք տարբեր բանջարներ էին բերել, իսկ տղամարդիկ սունկ էին հավաքել։ Հաջորդ օրը հարևանները հավաքվել էին մեր բակում և մաքրում էին բանջարը։ Ինչպես միշտ բոլորը գովում էին իրենց բերածը` ցույց տալով բանջարի հաստ զոխերը։ Իսկ տղամարդիկ նույն օրը երեկոյան հավաքվել էին սունկ ուտելու։ Բոլորը սպասում են ամռան գալուն, որ լավ բանջար հավաքեն ու պահածոյացնեն, շատերն էլ դրանք թարմ-թարմ պահում են սառնարանում։ Իսկ թաղի փոքր տղաները սպասում են ոլոռի սեզոնին, որ գնան ոլոռի դաշտեր ու ոլոռ բերեն վաճառեն։ Ախ, այդ ցանկալի ամառն ու ցանկալի բանջարը, Սոլակ գյուղի լավագույն սեզոնը…