Մարատ Սիրունյանի բոլոր հրապարակումները

marat sirunyan

Աշխարհն երկու երես ունի

Անցյալից պոկված մի բեկոր էր, եկա՜վ-եկավ ու միջնեկ թոռան խոսքերի հետ սրտին դիպավ…

-Հեպոյի Նունոն է մեռի…

«Հեպոյի՜, Հեպոյի՜ … Նունո՜, Նունո՜… Էդ ե՞պ, Նունո՜, ե՞պ հարսնըցար, էդ ե՞պ Հեպոյի՜ դառար… Էդ ե՞պ, Նունո՜, էդ ե՜պ…»,- անցյալի ձայնն էսպես արձագանքեց Եղոյի մաշված սրտում: Հոգին մղկտաց, աչքերը բոցկլտացին, պեծեր թռան ու ընկան իր պառավի շյուղաթելերի մեջ: Պառավի ձեռքերից շյուղերը վայր ընկան…

Նունո՜ն… Ո՞վ չգիտեր, թե Կարապետի տղա ծուռ Եղոն, Նունոյին ի՜նչ սիրով էր սիրե… Գյուղում էնպես տղա չէր մնացե, որ հետը Նունոյի համար կռիվ արած չեղներ… Ամենքի հետ կռվավ, ամենքին դեմ ելավ… Է, հո՞ բախտի ու կյանքի դեմ էլ կռիվ չէր տալու… Հերը մեջքը կոտրեց. մեռավ… Ինքն էլ թափառական դառավ ու քա՜նի տարի պանդխտության մեջ մնաց… Էլ Նունոյի հոր ու մոր ինչի՞ն էր պետք, թե իրենց աղջկան պահեն կճուճի մեջ, թե Եղոն գա. ի՞նչ է, Նունոն ուզո՞ղ չկար… Հեպոյին տվին.. Խեղճ, անճար Նունո, դառավ՝ Հեպո՜յի…

Պառավը մարդու միտքը հասկացավ, ջահելությունը հիշեց, խանդը բռնեց, նեղացավ, երեսը թեքեց.

-Քու Նունո, հառանց քըզի՞ գնաց, բիձա՜, հբա էդմալ իմա՞լ կեղնի…,- հեգնեց մարդուն. խռոված սիրտն ուզեց հանգստացնել:

Եղոն թարս աչքով նայեց կնկան ու դժվարով պոկվեց նստած տեղից: Գնաց, ընկած շյուղերը վերցրեց ու տվեց կնկան.

- Դու քու գորձ ըրա, Նունոն գնաց լե, քըզմե չպրձա՞վ… Գեղամեջ կէրթամ,- խռովքն ու հուզմունքը թաքցնելու համար ավելացրեց Եղոն ու դուրս ելավ:

Փոշմանեց պառավն իր չար խոսքի համար, բայց արդեն ուշ էր…

Ի՞նչ գեղամեջ, ոտքերը Հեպոյի տան կողմը քարշ տվին: Մի երկու անգամ շեմքին առաջ ու ետ արեց, վերջը՝ չմտավ…  Գերեզմանների կողմը գնաց, գնաց ու գլուխը հոր շիրմաքարին դրած լաց եղավ…

Խռոված էր՝ աշխարհից, կյանքից, հորից, Նունոյից… Լուս ու մութ էր, որ ուշքը վրեն եկավ, վեր ելավ, համբուրեց հոր քարաքանդակ պատկերն ու լուռ գնաց…

Նունոյի թաղումից մի քանի օր հետո Եղոյի պառավը երևաց գերեզմաններում… Մարդուց խռով, մեկ է, ծաղիկ էր բերել.

- Հէ՜, Եղո՜, առանց Նունո չդիմծար, ուր մո՞դ գածիր, հա՜… Է՜, բիձա՜, հբա զիս ո՞ւմ թողիր, ես վի՞ր մոդ էրթամ…

marat sirunyan

ԲԱԽՏԻ ԽՈՓԸ

Մի խոփ կապած եզան ուսին,

Իր այդ միակ արտի հույսին,

Մի գյուղացի իր ծեր հալին

Եկել էր արտ՝ վար ու ցանի:

 

Եզն էլ իր պես կյանք էր տեսել.

Քանի՛ թազա խոփ էր մաշել,

Քանի՛ մարդու հոգս էր քաշել,

Բայց իր գործից ձեռք չէր քաշել:

 

Ո՞ւմ բողոքեին այս փուչ կյանքից.

Երկու իրար հին բախտակից,

Մեկի որդին չեկավ կռվից,

Մեկին զրկին իր «շնորհից»:

 

Ու դարդերը իրար տալով,

Հո ու ջան իրար խառնելով,

Քրտինք սուրբ հողին շաղ տալով՝

Ապրել էին գերդաստանով:

 

Բայց կյանքն էր մահից դաժան,

Քանդեց մի ողջ գերդաստան,

Թողեց անտեր, անտիրական

Խեղճ գյուղացուն` հետը եզան:

 

Մյուս որդին՝ ջահել-ջիվան,

Դարձավ ղարիբ անօթևան:

Քանի երամ եկավ անցավ,

Մեկ է՝ որդուց լուր չստացավ:

 

Ցավը ընկավ իր կնոջ ջան,

Ու մահն անգութ տարավ նրան:

Մնաց ինքն ու դուստրը` Աննան,

Մեկ էլ եզը` ախոռապան:

 

Աղջկան էլ տվեց հեռու

Գավառական մի շան որդու:

Մնաց միայն հույսն ապրելու

Վերադարձը պանդուխտ որդու:

 

Օրեր անցան. եկավ որդին,

Խնդությունով լցվեց հոգին,

Անգամ ուզեց մորթել եզին,

Բայց քարացավ` խոսքից բալի.

 

- Հայրիկ, կերթամ` եղբորս նման,

Էրգրի կռվին, մահի բերան:

Բայց ետ կգամ ես անպայման,

Կշենանա քու գերդաստան:

 

- Աստվաձ քեզ հետ լինի, որդի՛,

Բարով երթաս, գալդ բարի:

Քանի եզանս խոփը կաբրի,

Քու ամեն զարգն Աստված կօրհնի:

 

Եզան առաջ մեղա գալով,

Հին դարդերը իրար տալով,

Հո՛ ասելով, ջա՛ն լսելով՝

Մի գարուն էլ բերին զոռով:

 

Հալվեց կորավ սարերի ձյուն,

Բայց դարդեր դեռ կային հոգում:

Ծաղիկ տվին ծառերն այգում,

Բախտի ծառը դեռ չի ծաղկում:

 

Արտ էր գնում՝ աղոթք շուրթին.

- Աստվա՛ծ, խոփը չառնի քարին:

Ու ապրում էր՝ աչքը ճամփին,

Բոլորել էր քանի՛ տարի:

 

Ահա խեղճը՝ ճեփ-ճերմակած,

Եզան մեջքը ոսկրոտած,

Սպասում են մի խաբարի.

«Աստված խոփը չառնի քարի»:

 

Ու հենց էսպես` մահից դաժան,

Կյանքն էին քաշում ` խոփի նման:

Միտք էին անում` ջահել չեղան,

Օրերի հետ ո՞նց ծերացան:

 

Ու մի օր էլ հավքի թևով

Լուրը հասավ, եղավ գեղով…

Ի՞նչ անեծքով ու չար ձեռով,

Խոփը զարկվեց ժեռ քարերով:

 

Էլ էդ օրից ինչպե՞ս չասենք,

Ախր, Աստծուն ո՞նց չանիծենք,

Ո՞նց չլացենք ու պահանջենք

Ինչպե՞ս գինու թասով չասենք`

 

Հե՛յ վախ, հեյ վա՛խ

էն գլխից էր խոփը ջարդել

Խեղճ գյուղացու բախտի քարը:

Էն գլխից էր ջուրը տարել

Բախտ հորինող ջաղացքարը…

marat sirunyan

Տե՛ր հայր, սամի՛

Իր նորանշանակ տիրացուի հետ հարսանքատեղից ետ էր դառնում մշեցոնց գյուղի, օսկերչու թաղի Տեր Դանելը։ Շատ էին անցել, թե քիչ, երբ տիրացուն կանգնեցրեց լծկան եզներին կցված սայլը, ու դարձավ Տեր հոր կողմը։
-Տեր հայր, զիմ սիրդ ուր տեղ չի գդնա, գուզիմ հիմնամ՝ իմա՞լ կեղնի, որ ծեսի վախտ համեն բան ես կենիմ, դու մեգ-էրգու աղոթք կսիս ու գպրձնաս, բայց սեղանու վրա հմնուց պադվավոր տեղ քումն ի, ու զիս տեղ չկա։

Բանն այն էր, որ ամեն ծեսի ժամանակ խեղճ տիրացուն ամբողջ օրը ման էր գալիս Տեր հոր ետևից, կատարում նրա ասածները, շարականներ երգում ու աղոթք կարդում ինչքան ասես, բայց երբ սեղան նստելու ժամանակն էր գալիս, Տեր Դանելը մոռանում էր նրան, և քանի որ տիրացուն իրավունք չուներ առանց Տեր հոր թույլտվության սեղան նստել, այդպես մինչև վերջ մնում էր ոտքի վրա, դատարկ փորով։

- Էս ի՞նճ կսիս, տղա՜, զիմ հե՞դ ոդ գմեգնիս, մեղք է, լա՜ո, Աստվաձ չի ներե։

- Թե որ Աստվաձ քզի ներեց, ընձի լե գներե ու գներե,- բարկացած նետեց տիրացուն ու հանելով եզների սամին սկսեց ծեծել Տեր հորը։
- Վա՜յ, կսպանիս, թո՜ղ, լա՜ո, իդրաց հեդո դու լը զիմ հեդ սեղան գնստիս,- հարվածների տարափի տակ մի կերպ աղերսեց Տեր Դանելը։
- Դը իշե՛, Տեր հայր, թը դու քու խոսկ լը չհիշիս, իդը սամին քու միտք պահե։

Հերթական հարսանիքն էր, նորից ճոխ սեղանների ամենապատվավոր տեղերից մեկը Տեր Դանելինն էր, իսկ նա կրկին մոռացել էր տիրացուին էլ, իր խոստումն էլ… Թեժ կերուխում էր, երբ Տեր հոր կողքին կատաղությունից փայլող աչքերով հայտնվեց տիրացուն ու կամացուկ շշնջաց ականջին.

- Տո՛ Տեր հա՞յր, սամի՜…
-Վա՜յ, տե՛ր օրշնած, ծամի՜,- վեր թռչելով պատվիրեց Տեր հայրը՝ մտաբերելով նախորդ անգամ գլխին եկածը…

Հ.Գ.- Պատմության դեպքերն ու դեմքերը վերցված են պապիս՝ Գրիշա Այվազյանի պատմություններից։

tatev-abgaryan_0028-2-1024x647

Մեռնող գյուղի ծաղկած այգին

- Գնում եմ…

- Ո՞ւր:

- Չգիտեմ,- մերոնք էին խոսում, պատահաբար լսեցի, բայց սիրտս լավ բան չի վկայում:

- Ինչի՞:

- Որովհետև գնում եմ…

Գնաց… Մեր եռյակի մի մասնիկն էր Ճուտը. երեքիցս ամենափոքրն էր: Ճիշտ էր զգում. ընտանիքով Ֆրանսիա էին գնում: Սպասեցին-սպասեցին, որ Արշակ պապին ճանապարհեին, հետո գնային, բայց տեսան՝ չէ, էդ մարդը միտք չունի տարեկիցների մոտ ուղևորվելու, թողեցին բախտի քմահաճույքին ու գնացին: Ախր, էդ ձյունե մորուքով իմաստունը մահվան հետ էլ էր պայման կնքել, որ իրենից վազն անցնի՝ մինչև գոնե փոքր որդին գնալու մասին մոռանա, տունն ու տեղը անտեր չթողնի, բայց… Չկարողացավ. ո’չ խրատելն օգնեց, ո’չ խռովելը…

Լավ եմ հիշում էդ օրը: Երկուսս հեռվից էինք նայում, մեքենան անընդհատ ազդանշան էր տալիս, որ արագացնեին, տանից դուրս գային: Արշակ պապը այգում էր, բահով ծիրանի ծառի շուրջ հողե շրջան էր անում, որ կարողանար ջրել: Անտարբե՞ր էր թե ազդանշանի հանդեպ, թե’ մյուս ձայների: Երբ Ճուտն ու տանեցիները դուրս եկան, նրա հայրը գնաց, որ Արշակ պապին հրաժեշտ տա, բայց վերջինս բահը դողացող ձեռքերից վայր չդրեց, անգամ չշրջվեց էլ որդու կողմը: Որդին լուռ շրջվեց ու ետ գնաց, վերցրեց ճամպրուկներն ու ընտանիքին առաջնորդեց դեպի մեքենան: Վերջին պահին Ճուտը շրջվեց ու վազեց պապի մոտ, ամուր փաթաթվեց նրա ոտքերին. Արշակ պապն էլ չդիմացավ, բահը ձեռքից գցեց, ծնկի եկավ ու թոռանն ամուր գրկեց: Հասկացանք, որ լալիս էին, մենք էլ սկսեցինք լալ… Հետո՞ … Հետո հայրն եկավ ու նրան գրկած տարավ: Մինչև հիմա հիշում եմ մեր ընկերոջ ձայնը, թե ոնց էր հորը խնդրում իրեն չտանել, բայց… Նույնիսկ չհասցրեց մեզ մոտենալ, նստեցրեցին մեքենան, ու այդ երկաթի կտորը ուժեղ ծուխ արձակելով շարժվեց տեղից, տարավ մեզնից մեր մի մասնիկը, տարավ…

Մնացինք երկուսով… Քայլեցինք մեքենայի արձակող ծխի ետևից: Հասանք Արշակենց փայտե ցանկապատներին, կանգ առանք ու հայացքներս ուղղեցինք այդ արդեն միայնակ ծերունու կողմը: Ծեր էր, բայց վեհ ու հպարտ: Հայացքը մի պահ մեր կողմն ուղղեց, հետո մի կերպ վեր կացավ, նորից բահը ձեռքն առավ ու սկսեց փորել… Լուռ միմյանց նայեցինք երկուսով ու նույն կերպ լուռ էլ հեռացանք:

Միայն հիմա եմ հասկանում, որ այդ հպարտ ձյունեմորուսը հողում իր ցավն էր թաղում, իր կռիվն էր տալիս հողի հետ, դարդերն էր կիսում հողի հետ, սերն էր տալիս ու առնում հողից, ծիրանենիների հետ էր կիսվում: Միայն նրանք էին իր պես դիպել այդ հողին ու արմատներով ամուր կառչել, այնքան ամուր, որ երբեք էլ չէին պոկվի: Կծերանային, կցամաքեին, տեղում կայրվեին, բայց երբեք չէին պոկվի իրենց բաժին մի բուռ հողից…

Հասանք ճամփաբաժանին ու հայացքներով միմյանց հրաժեշտ տալով բաժանվեցինք…

Նրան չներկայացրի: Մեր եռյակի մյուս մասնիկն էր՝ Հայկը: Քչախոս էր, բայց խելացի, համարձակ, ընկերասեր, շատ բառեր կան նրան նկարագրող և միևնույն ժամանակ, ոչ մի բառ չի կարող նրան նկարագրել… 5 թե 6 տարեկան էր եղել նա, երբ մահացել էր հայրը, և երևի դա էր հիմնական պատճառը, որ գրեթե միշտ տխուր էր, միշտ ինքնամփոփ:

Այն ժամանակ ես 13 տարեկան էի, Հայկը՝ 14, Արշակը (Ճուտը)՝ 11: Չնայած թվերով մեծ ու փոքր էինք, բայց չհաշված «Ճուտ» մականունը, մնացած հարցերում բոլորս նույնն էինք: Միասին էինք մեծացել, ու դեռ միասին էլ մեծանալու էինք, բայց…

Մի օր ընդհանրապես չհանդիպեցինք ես ու Հայկը: Այդ օրը գրեթե տանից էլ դուրս չեկանք: Երկրորդ օրը հանդիպեցինք երեկոյան, որոշեցինք գնալ Արշակ պապի մոտ: Նրանց այգին մայրամուտի և արշալույսի ժամանակ իսկական դրախտի էր նմանվում, մանավանդ այդ ժամանակ, երբ ծառերը ծաղկած էին:

Երբ հասանք, Արշակ պապը նստած էր ծիրանենիներից մեկի տակ, մեջքը դեմ արած ծառին, կողքին էլ բահի փոխարեն ձեռնափայտ էր: Մի տեսակ ավելի ծերացած էր երևում նա: Երբ ցանկապատի դռնակից ներս մտանք, դեմքին ժպիտ հայտնվեց: Մոտեցանք, գրկեց երկուսիս էլ: Մենք շատ էինք սիրում Արշակ պապին, նա էլ, ակներևաբար, մեզ: Բավականին զրուցեցինք, բայց երբ փորձում էինք Ճուտից ու նրանց գնալուց խոսել, խոժոռում էր դեմքը և միայն ասում էր.

- Էրթցվորի ճամպեն չեն փագե, լաո՜, մենագ տա Աստվաձ՝ էրթլու ճամպեն գդնողը, եդ գալու ճամպեն լե գդնի…

Արշակ պապը Էրգրի քաղցր բարբառով էր խոսում, նրա հայրն ու պապն էլ էին այդ բարբառով խոսել: Մեր գյուղի ավագներից շատերն էին այդ բարդ ու միևնույն ժամանակ շքեղ լեզվով խոսում: Այդ օրն առաջին անգամ Արշակ պապը պատմեց իրենց տոհմի պատմությունը: Պատմեց, թե ինչպես է իր ապուպապը թողել Մուշն ու եկել մեր գյուղ: Պարզվում է, առաջին գյուղ եկողներից մեկը հենց նա է եղել ու երբ եկել է, ծիրանի կորիզներ է տնկել, այդ օրվանից գյուղում ծիրանի ծառ ունենալը պատիվ էր, և փաստորեն դա էր պատճառը, որ գրեթե բոլորն ունեին ծիրանենիներ:

Պատմում էր հեռուն հառած թախծոտ հայացքով: Երբ հարցրեցինք, թե ինչու է միայն հիմա պատմում դրա մասին, նա լռեց ու հայացքն ուղղելով մեզ` ժպտաց… Այդ ժպիտն այնքան ուրիշ էր, այնքան խորն ու հոգեթով, որ մինչև օրս չեմ մոռացել: Եվ երբ նորից հիշում եմ այդ հայացքն ու ժպիտը, հասկանում եմ, որ դա ներման հայացք էր, ներում՝ ուղղված գաղթած պապին ու արտագաղթած որդուն…

Շատ խրատներ տվեց այդ կյանք տեսած մարդը նոր կյանք մտնող երկուսիս: Ճիշտ է՝ այն ժամանակ այդ խրատներից շատերը չէինք հասկանում, բայց հիմա հասկանում եմ, նույնիսկ նրա լռությունն եմ հասկանում…

Հետո մի բավական ժամանակ լռեցինք: Արևն էլ չէր երևում, բայց նրան փոխարինելու էին եկել պայծառ լիալուսինն ու աստղերը: Լռությունը խաթարեց Արշակ պապի խռպոտ, բայց քաղցր ձայնը.

- Լաո’, ծիրանիս ծառներ գջրի’ք. մեգ լը տեսար` զիմ Արշագ թոռ եդ էգավ…

Ասաց, վերցրեց մի բուռ հող, ամուր սեղմեց կրծքին, հետո մեզ նայեց ու կամացուկ ժպտալով հողով լի ձեռքը դանդաղ մաշված կոստյումի գրպանը տարավ, ծածուկ՝ ասես գողն իր գողոնն էր թաքցնում… Հետո գլուխը հենեց ծառին ու հայացքը երկնքին՝ անշարժացավ: Հայկը սկսեց հեկեկալ ու հոնգուր-հոնգուր լաց լինել. ի տարբերություն ինձ՝ նա հասկացել էր, որ Արշակ պապն էլ գնաց…

- Գնա՜ց,- բացականչեց նա ու գրկեց Արշակ պապի անշարժ մարմինը:

Այդ ժամանակ ես նոր հասկացա, թե ինչ էր կատարվել, վազեցի ու չգիտեմ էլ ինչպես հասա մեր տուն…

Արշակը գյուղի ծերերից վերջինն էր: Նրան հողին հանձնեցինք երկու օր անց: Որդիներին լուր էին ուղարկել, որ գան, բայց չեկան, փոխարենը գումար էին ուղարկել թաղման ծախսերը հոգալու համար: Թաղման ծախսերը հոգալու… Ախր, մեռած մարդու էլ ինչի՞ն էր պետք ճոխությունը: Ախր, այդ վեհ մեռելը վերջին պահին ընդամենը մի բուռ հող էր ուզում գողանալ այս աշխարհից ու տանել իր հետ, մի բուռ հող… Նրա համար չկար մի բան, որը թանկ կլիներ այն մի բուռ հողից, որի վրա իր հայրը, պապերն ու ինքն արյուն ու քրտինք էին թափել… Իսկ երազանքը մեկն էր, որ այդ հողին այլևս սուրբ քրտինք կաթեր միայն ու իր պահած-փայփայած այգում միշտ ծաղկած ծիրանենիների նման անմեղ ու արդար մանկանց ճիչ լսվեր…

Էլ մնալու պատճառ չուներ, որդուն չկարողացավ ետ պահել, երազանքը մնաց անկատար, ու ինքն էլ գնաց… Գուցե այնտեղ էլ ծիրանի այգի պիտի հիմներ…

Թաղման օրը Հայկը մի պահ մոտեցավ դագաղին, ինչ-որ բան շշնջաց, ապա արտասուքն աչքին մարդկանց բազմությունը ճեղքեց ու վազեց դեպի դիմացի սարը, ես էլ նրա ետևից: Հասանք Մեծ քարին ու բարձրանալով դրա վրա, երկուսով սկսեցինք լաց լինել, այնքան ուժգին, որ մեզ թվում էր` ամբողջ գյուղը կլսի, իսկ մենք ուզում էինք ամբողջ աշխարհը լսի, Ճուտն էլ լսի, լսի ու գա, բայց չլսեց…

Իսկ Հայկը պարզից էլ պարզ է՝ ինչ էր շշնջում Արշակ պապի ականջին, որ «գողացած» մի բուռ հողից իր հորն էլ մի քիչ տա՝ իր մանկական բռի չափ…

Տարիներ անցան էդ օրից…

Հայկի հետ գյուղամեջից քայլելով տուն էինք գալիս.

- Ասում եմ՝ տեսնես գյուղում քանի՞ հոգի մնացած կլինեն:

- Է՜, Հայկ, ինչ էլ բարդ հարց ես տալիս… Մի երկու տուն էստեղ, մի երկու տուն էնտեղ, ամեն մայլում մեկ-երկու տուն է, որ դռներին կողպեք չկա: Մնացածների կեսից շատն էլ էսօր-էքուց են: Երիտասարդներից մի քանիսս ենք, մնացածն էլ մանր ոտ են, շուտով նրանք էլ կգնան:

- Բա հետ եկո՞ղ:

- Հայկ, մեր միջից մեծն ու խելոքը դու ես, բայց հիմա էնպիսի հարցեր ես տալիս… Էսքան ժամանակ քանի՞ անգամ տեսար, որ գնացողը ետ գալու ճամփեն գտնի…

- Եսիմ…

- Չես տեսել… Էդպես մենակ դու ես՝ մի ոտքդ էստեղ, մյուսը` քաղաքում, դու էլ սովորում ես, չես գնացել ,- ժպտացի ու ձեռքս Հայկի ուսին գցելով՝ շարժվեցինք դեպի ճամփաբաժանը:

- Բա դո՞ւ: Ինչի՞ չեկար հետս սովորելու, գոնե դու էլ էս անտեր գյուղից դուրս կգայիր…

- Անտե՜ր… Հայկ, Հայկ, ի՜նչ գյուղ էր, է՜, դարձավ անտեր. մնացին մեռելներն ու մեռել թաղողները… Ո՞նց գայի, դու էլ լավ գիտես, հերս հիվանդ է՝ անկողնային, մերս էլ մի կերպ է տան հոգսը հասցնում… Քեզ հորեղբայրդ օգնում է, ես էլ ո՞վ ունեմ, ես էլ ո՞ւր պիտի գնամ…

Լռեցինք… Արշակենց տանն էինք հասել: Աշնանային թափված տերևները ոսկեգույն գորգի պես փռվել էին այգով մեկ, քամին նույնիսկ փողոցն էր զարդարել այդ տերևներով, մայրամուտ էր: Մի պահ կանգ առանք սովորության համաձայն, հետո նորից շարժվեցինք: Մի փոքր էր մնում ճամփաբաժանին հասնելու, երբ Հայկը խախտեց եդեմական լռությունը.

- Գնում եմ…

- Գնա…

- Չէ լուրջ, գնում եմ:

Անտարբեր հայացքս ուղղեցի հեռուն:

- Երկու օրից, մորս էլ վերցնում եմ ու գնանք հոպարենց մոտ՝ Մոսկվա,- Հայկի խոսքերը կարծես սղոց դարձած գնում գալիս էին հոգումս:

- Բա պապա՞դ:

- Պապան… Էսօր գնացել էի մոտը, ասացի, որ գնալու եմ… Բան չասեց… Հիշո՞ւմ ես Ճուտի գնալուց Արշակ պապը ո՞նց էր, այ ճիշտ էդպես էլ հերս էր լուռ… Բայց դե ինչ արած՝ ապրել ա պետք…

- Դե բա ոնց… Մեզ հո ապրել պետք չի, մենք ի՞նչ գիտենք՝ էդ ինչ ա…,- հայացքս փախցրեցի, որ հանկարծ չհանդիպի Հայկի անտարբեր հայացքին:

Մոտեցա ու նստեցի ճամփեզրի երկու քարերից մեկին ու նշան արեցի, որ ինքն էլ նստի, չնստեց… Ինչ-որ բան ուզեց ասել, բայց կուլ տվեց, սպասեց, որ ես հարցնեմ.

- Բա ՞…

- Անի՞ն… Անին ի՞նչ, քեզ թվում ա` Անին պիտի մնա՞: Չէ՜, ինքն էլ կգնա, վաղ թե ուշ կգնա… Էսպես մեկ էլ տեսար բախտս բերեց, մոտ տեղ եկավ…

Նայում էի Հայկի աչքերին ու չէի ճանաչում: Չէի հասկանում` ինչն է փոխվել, չէի հասկանում` ինչ դև է մտել նրա մեջ, չէի հասկանում ոչինչ: Խոսում էր, բողոքում, արդարանում, բայց ոչինչ չէի լսում …

Գնաց… Միայն մի բան խնդրեց վերջին պահին.

- Մեկ-մեկ հորս գերեզմանի ծիրանենին կջրես, մեկ էլ տեսար…

Գիտեմ, գիտե՜մ… Հորդ գերեզմանի ծիրանենին էլ կջրեմ, Արշակի այգունն էլ, ձեր բակինն էլ կջրեմ … Բայց մեռնող գյուղի ծաղկող ծիրանենին ո՞ւմ է պետք, լաո՜…

Չլսեց… Մեքենան սլանում էր առաջ, իսկ ես՝ նրա ետևից՝ ոտքերս մի կերպ քարշ տալով: Ես դեռ գնում եմ նրա ետևից, դեռ գնում եմ…

- Պա՜պ, կներես ինձ…

- Գիտեմ, որդի՜, գիտեմ…

Գնաց…

marat sirunyan

Հո՜պ…

Մանուկ օրերին, երբ ժիր ու խնդուն փոքրիկներ էինք, մեկ-մեկ գժվում ու վազ էինք տալիս մեր գյուղի տակի առվակի կողմը, որն այն ժամանակ համարում էինք, թե մի մե՜ծ գետ է։ Հասնում էինք նրան, խաղում վազվզում ու մեր աղմուկը խառնում էինք քամուն, որ գյուղով տանում, սարերն էր հանում։

- Հո-պալյա՜… Հո՜պ, հո՜պ…

Իբր թռչելով ուզում էինք անցնել այս ափից այն ափ, բայց փոխարենը հագուստ-կապուստով հայտնվում էինք առվակի մատղաշ ալիքների մեջ ու թրջվելուց մենք հրճվում էինք, գետը՝ խեղճանում. մեր ցատկից հատակն էնպես էր ցնցվում՝ հող, ավազ ու քար իրար խառնված պղտորում էին սարերից եկած, հոգնած ջրերը։ Ու կարկաչները այդ խեղճ առվակի, մեր ձեռքից քիչ-քիչ վերածվում էին օգնության կանչի։ Եվ բարդիները՝ հպարտ, սլացիկ, որոնց սաղարթներն էլ մեզ տեսնելիս բիզ-բիզ էին կանգնում, սկսում էին խիտ ճյուղերն իրար զարկել ու կանչել.

- Խը՜շշշ-խը՜շշշշ… Խը՜շշ-Խը՜շշշ…

Եվ այդ կարճալիք բառի երկար «շ»-ն, մեզ հասկացնում էր, թե սո’ւս կացեք, սո՜ւս, հերիք է տանջեք… Ուռին էլ՝ որպես համաձայնություն, արցունքներն աչքին, գլուխն էր միայն ետ-առաջ անում… Բայց այդ մանկական անհոգության մեջ, ո՞վ էր «շ»-էրին բանատեղ դնում. մենք էլի գիժ-գիժ, մեր գետը՝ խեղճ-խեղճ, բարդիքն էլ՝ բիզ-բիզ… Ու չէինք հասկանում, որ ուռին՝ սուս-փուս, խոր դարդն էր լալիս, որն այդ մենք էինք անգիտակցաբար ու անխղճորեն իրարով տալիս…

* * *

Տարիներ հետո, երբ հասակ առա, ամենքից թաքուն էլի գնում էի էն առվակի մոտ, որն էլ այնքան էր հալվել ու մաշվել, որ «գետ» կոչվածից մնացել էր լոկ մի պուտ պղտոր ջուր, որ ինչ-որ տեղից հազիվ ուժ առած, զարկում էր իրեն ցանցառ քարերին, ինչպես վհատված մահկանացուն է անճարությունից գլուխը զարկում իր տան պատերին, թե` տեսե՜ք-տեսե՜ք, ինձնից ինչ մնաց…

Գնում էի, նստում հենց ուռենու տակ, որն արդեն կարծես շատ էր ծերացել. աչքն էլ, արցունքն էլ ցամաքել էին դրկից գետի պես։ Միայն չէր փոխվել նրա ողբալաց, խոր լռությունը։ Ու կարծես՝ այնտեղ հիշում էին ինձ, որ մանուկ օրերին տանջում էի իրենց։ Բայց տարիքն առած, իմաստուն, բարի ծնողների պես ներում էին ինձ… Անմորմոք դարդից ու մարդկանց ձեռքից բզկտված ուռին, հաճախ գլուխս էր շոյում իր բարակ, մաշված մատներով, ասես ուզում էր խեղճ սրտիս ցավերն ամոքել մոր պես ու իմ փոխարեն նորից ու նորից ինքը լաց լիներ… Առվակն էլ մի պուտ ջուրն այս ու այն կողմ հազիվ զարկելով, ասես ուզում էր վրաս մի երկու կաթիլ ջուր ցողել, իբր՝ բերկրանամ, ինչպես նախկինում։ Բարդին էլ բիզ-բիզ մազերը սանրած, հին երգն էր երգում.

- Խը՜շշ-խը՜շշշ… խը՜շշ-խը՜շշշ…

Ու սվսվոցով «շ»-երը հանկարծ անկոչ հյուրի պես ներս թափանցեցին հոգուս բաց դռնով, իրենց ետևից պինդ փակելով այն։ Ու միայն այդ ժամ տանջված գետի մի պուտ ջրի մեջ արտացոլանքս տեսա, այլայլվեց… Ու լռեց հոգիս, ինչպես տարիներ շարունակ ուռին, որ լռության մեջ վշտերը թաղել ու արտասվում էր այդ գերեզմանին…

- Վո՜ւշշ-վո՜ւշշշ… Վո՜ւշշ-վո՜ւշշշ…

* * *

- Հո-պլյա՜… Հոպ-հո՜պ…

Տարիներն էլի թռան, ու կյանքն էն մեր գետի պես հոսելով գնա՜ց-գնա՜ց ու քիչ-քիչ ցամաքեց, վերջացավ… Մի քիչ մնաց, որ զարկվելով օրերին, ժամերին, րոպեներին, վայրկյաններին, մահվանն է ձեն տալիս, թե «շըշշ՜շ», ձայն չհանե՜ս… Բայց այդ անիրավին էլ, ինչպես մեզ՝ մանուկ օրերում, ոչ մի «շ» դեռ երբեք չի կանգնեցրել, դեռ ավելին՝ սկսել է ավելի բարձր ու վստահ «հե՜յ, հարա՜յ» կանչել… Ու «հո՜պ-հո՜պ». ժամանակն էլի թռչում է, լա՜վ է թռչում, այնպես, որ առանց սայթաքելու ու կյանքին դիպչելու ողջ անցյալդ խառնելով պղտորում է հոգիդ… Ու մահը չարաճճի երեխայի պես պոկում է կյանք կոչվող ճյուղդ ու՝ հո՜պ, նետում գետի ջրերի մեջ, որոնք եկան ու գնացին, այլևս ետ չեն դառնալու: Հետո հրամանի պես կարձակվի մի «Շ» ու ամեն ինչ կարգով կընթանա. ուրիշ ջրեր կգան ու կանցնեն այդ գետի հունով։ Քո փոխարեն կհայտնվի մեկ ուրիշը, որն էլ իր վիշտը կթաղի հոգում տեղավորած լռության մեջ ու կարտասվի այդ գերեզմանին մինչև պարպել-վերջանալը…

Թե մի քիչ բախտ ունեցար, գուցե գետդ՝ ցամաքած, գերեզմանդ էլ անարցունք չմնա…

Ուրիշ` ոչինչ

Վարդերի բույր ուներ,

Աստղերի բույլ ուներ,

Հավքերի բույն ուներ

Իր սրտի մեջ։

 

Մի ավեր տուն ուներ,

Մի կիսատ քուն ուներ,

Մի քոսոտ շուն ուներ

Իր կյանքի մեջ։

 

Մի շեկ կարոտ ուներ,

Մի շեն հավատ ուներ,

Մի շեղ կասկած ուներ

Իր հոգու մեջ։

 

Քրտինքե ցող ուներ,

Ծածուկ մի դող ուներ,

Մաշված մի պող* ուներ

Ձեռքերի մեջ։

 

Խաղաղ գիշեր ուներ,

Անցած հուշեր ուներ,

Դատարկ շշեր ուներ…

Ուրիշ ոչինչ…

 

*Պող – Շորե մեծ կտոր, որը գյուղում օգտագործվում է խոտը տեղափոխելու համար

Բաց աչքերով

75-79 տարի առաջ, Ավագ և Սալվի Սիրունյանների 9 որդիներից 7-ը դարձան Հայրենական Մեծ պատերազմի մասնակից։ Նրանցից 2-ը ծանր վիրավորվելու պատճառով զորացրվեցին նախքան պատերազմի ավարտը, 4-ը այդպես էլ չվերադարձան կռվի դաշտից։ Հետո Պարգև Սիրունյանը, իր «Լեռնավան» գրքում գրեց. «…Եվ այդպես էլ Ավագն ու Սալվին իրենց մահկանացուն կնքեցին աչքերը բաց՝ սպասելով իրենց զավակների վերադարձին…»։

Այդ ՄԵԾ պատերազմից հետո քանի՜-քանի՜ մեծեր ու փոքրեր էլ եղան, քանի՜-քանի՜ հայրեր ու մայրեր այդպես՝ բաց աչքերով դիմավորեցին մահվանը, հանուն հայրենիքի պատերազմի բովը նետված որդիների փոխարեն…

Դա այդ զավակների և այդ ծնողների վճարած անգին վարձքն էր նրա, որ մենք այսօր ունենանք ծեր ծնողի նման «մի բուռ» դարձած մի գրկաչափ հայրենիք։

Իսկ ի՞նչ արեցինք և ի՞նչ ենք անում մենք։

Եվ միթե՞ թողնելու ենք, որ մի օր, մի վերջին Պարգև Սիրունյան իր «Հայրենիք» գրքի վերջին տողում գրի.

«…Եվ այդպես էլ Հայաստան աշխարհը կնքեց իր մահկանացուն՝ աչքերը բաց, սպասելով իր զավակների տուն վերադարձին…»

Լուսանկարում Ավագ և Սալվի Սիրունյաններն են։

Կորած երազներ

Ինքն էր ու իր պատշգամբը։ Անցորդները նրան լավ գիտեին։ Ավելի ճիշտ՝ գիտեին, որ նա կա, եղել է ու մնում է այդտեղ, ինչպես մի կենդանի հուշարձան՝ խիտ ու մազերի պես ճերմակ բեղմորուսի տակ թաքցրած, ասես դարբնի մուրճով կոփած՝ կոշտ ու կոպիտ դեմքով, որի վրա տարիները այրվող շիկահողի մարգերին նմանվող ակոսներ էին բացել։ Ու կապույտ, խորը աչքերով։ Անցորդները նրանից առնելու, ինքը՝ տալու ոչինչ չուներ։ Եղածը մի մեղմաժպիտ բարև էր, որ բաժին էր հասնում ամեն անցնողին։ Ոչինչ, որ չգիտեին՝ ի՞նչ է այդ «Բարև»-ը։ Ինքը գիտեր, ինքն էլ տալիս էր։

Հետո մի քանի օր նրան միայն երեկոները տեսան իր տեղում։ Իսկ լույսը բացվելուն պես, մինչև երեկո, գովազդային վահանակի նմանվող, տախտակին ամրացրած մի թուղթ էր հայտնվում պատշգամբում, վրան անցորդների համար անհասկանալի ինչ-որ բան էր գրված.

«Բարև, ա՛յ մարդ»։

Ուսանող թոռն էր շեղել պապին իր գործից։ Մի օր եկել էր ու կատակել, ի՞նչ կատակել, ախր, ի՞նչ իմանար, որ պապի ուշքն ու միտքն էն աշխարհից կտրել, բերել կպցրել էր նրա համար անսովոր ու այնքան քաղցր հնչող բառերին։ «Ազատ ունկնդիր» ասել էր թոռը, «ի՞նչն է ուշ» ասել էր, էլի բաներ էր ասել, բայց չէր հիշել, և ի՞նչ կարևոր էր հիշելը, «ազատ ունկնդիր» չէ՞ր, էդպես էր, ուրեմն էդպես։ Էլ ի՞նչ ետ կանգնել։ Ամեն առավոտ զարդարվում էր ջահելի պես, դուրս գալիս պատշգամբ, կոշտացած մատներով՝ շոյելու քնքշությամբ սրբում էր պաստառը, կախում իր տեղում ու գնում էր թոռան հետ, երեկոյան՝ թոռան հետ ետ գալիս։ Նստում էր դահլիճի ամենավերջում ու սկզբից մինչև վերջ երանությամբ անդադար նայում չորս բոլորը, թե որսում էր իրեն ուղղված զարմացած հայացքները, կամացուկ շշնջում էր՝ բարև, ու շտապ հայացքը սահեցնում դահլիճով՝ հո չխանգարե՞ց։ Այդպես մինչև հանգստյան օրը։ Իսկ այդ օրը վեր չկացավ անկողնուց, լուռ էր, ինքն էստեղ էր, հայացքը՝ պատուհանից դուրս, հորիզոնից այն կողմ, հեռուներում։ Ծանոթ հայ բժիշկը, որ եկել էր թոռան կանչով, ականջը մոտեցրեց դեմքին լսելու՝ շնչո՞ւմ է, թե՞ ոչ։ Վերջին ուժերով սեղմեց բժշկի ձեռքն ու ինչ-որ բան շշնջաց։

Հետո լուռ էր ամեն ինչ, կարծես աղմկոտ այդ քաղաքն էլ լռել էր։ Ինչո՞ւ։

- Ի՞նչ ըսավ, դոքտոր։

- Ըսավ, որ ան գեղեցիկ շենքին մեջ ինքը բանմն ալ չսորվեցավ, բայց ավելի կարևոր բան մը գտավ հոն. իր վաղո՜ւց կորսնցուցած երազները. «Ան երազները, որ հոն՝ Առաքելոցին պատերու տակ կորցուցի, հոս՝ Քեմբրիջին պատերու մեջ գտա, ի՜նչ է աս կյանքն, Աստուած…»

Պատշգամբին մի նոր վահանակ հայտնվեց, վրան մեծ, նույն անծանոթ տառերով գրված էր.

«Նա մի ողջ կյանք փնտրեց իր կորած երազները, գտավ և իր հետ տարավ գերեզման, որ այլևս չխլեն իրենից»…

Ինձ զենք տվեք

- Ինձ զենք տվե’ք:

- Յա, այ տղա՞, էդ ի՞նչ էղավ, զենքն ինչի՞դ է:

- Պետք է, տո’ւր:

- Լավ, լավ, հասկացա. քո համար փայտե հրացան կսարքեմ:

- Փայտե հրացանը քեզ պահիր. ինձ զենք է պետք, հասկանու՞մ ես, որ թուրքին կրակում է, այ էդ տեսակ:

- Հա՜… Պապդ հիմա ո՞ւմ դեմ է կռիվ ելել:

- Է՜, ասում եմ՝ զենք տուր, դու հարցե՞ր ես տալիս:

- Է՜, գժվեցի՞ր, ինձ որտեղի՞ց էդ տեսակ զենք: Գնա՝ թող պապդ էլ տա:

- Կգնամ… Փայտե հրացանդ էլ թուրքին կտաս…

* * *

- Պապ, քանի Ապոյին չեն զարկել, զենքդ տուր:

- Ի՞նչ զենք, լաո՜:

- Է՜, քո զենքը, հորդ զենքը. դու մեծացել ես, հիմա ինձ տուր:

- Է՜, Լա՜ո, չկա՜…

- Ո՞նց չկա, բա ու՞ր մնաց:

- Թուրքը տարավ:

- Ինչու՞ տվիր:

- է՞, ի՞նճ էնիյ, քզի ղուրբան:

- Կրակեիր:

- Պատրոն չկար:

- Ճարեիր:

- Հուստե՞:

- Թուրքը ո՞նց էր ճարում:

- Թուրկին մենձ երգրներ կիդային:

- Դու էլ ուզեիր:

- Դո՞ր գածիր-եգար:

- Հորիցս զենք ուզելու:

- Է՞, տվե՞ծ:

- Չէ, փայտե հրացան էր ուզում տար, չվերցրի, դրանով Ապոյին ո՞նց պաշտպանեի:

- Մենձ երգրներ լը մըզի համեն ինչ փեդե կիդայն՝ փեդե զենք, փեդե խոստում, փեդե հույս… Երևի մեր փայ Աստվաձ լը փեդե էր… Ըդոր համար լը թուրկի տվուգ կրագներու մեջ վառվան, պարբան… Դու խելոկ իս, հա՜, որ փեդե բան չսվերծի…

- Հետո՞:

- Մանուգ Ապոյի պադմուտյան վե՞րջ քարծուս, ըսիմ…

- Չէ, չպատմես… Մինչև զենք չճարես չպատմես: Ես անզենք ի՞նչ խղճով ու նամուսով Ապոյի աչքերին նայեմ:

- Զի՜մ ծուռ, սկզբուց պադմի՞մ: Ապոն լը քզի պես մանչ մեր…

- Մի՜, մի՜, մի’ պատմի՜ր… Ապոյին ասա դիմանա, ես հիմա եկա՜…

- Էդ դո՞ր, լա՜ո, կեծի՜:

- Զենք ճարելու՜, Ապոն մենակ է, ես ի՞նչ խղճով նայի՞մ…

- Տո, ծո՜ւռ, Մանուգ Ապոն զարնվա՜վ, Ապոն էլ չկա՜, տղա՜…

- Չէ՜, չէ՜, դու էդ պատմությունը լավ չգիտե՜ս, մի պատմիր… Ապոն էնտե՜ղ է, էնտեղ կռի՜վ է, Ապոն դեռ կռիվ կենե, հիմա՜, հիմա եկա՜…

* * *

Ինձ զե՜նք տվե՜ք…

marat sirunyan

Գաղթականը

«Գաղթականի պապակ շուրթին պաղած,

Սուրբ աղոթքի նման հնչող անեծք,

Որ ավերակ զանգակատան խորքից,

Դեռ կանչում ու հառաչում է՝ ամե՜ն…»

Ամբողջ գյուղով իրեն էդ գաղթական անունն էին տվել։ Ամբողջ գյուղով գաղթական էին, բայց էդ անտեր անունն իրեն էին բաժին հանել։

Ամեն անգամ, երբ գյուղացիներից մեկը ձայն տալիս անվան կողքին այդ բառն էլ էր դնում, կանգնում էր մի պահ, թողնում, որ սրտից ելնող ծուխը մարի ու շշնջում էր էնպես, որ միայն ինքն ու Աստված լսեն՝

- Անիձվիր էդ օր…

Հարյուր տարի, թե՞ ավելի առաջ էր, որ պապը հազարավոր գաղթականների հետ էրգիրը թողել, եկել էր։ Հազարավորներից հենց իր պապն էր այդ գյուղն ընտրել, մի անկյունում քողտիկ շինել ու ապրել։ Ոչ մեկի թանին էր թթու ասել, ոչ մեկի հավին՝ քշա։ Բայց էդ օրից ամբողջ կյանքում, խարանի նման ինքն ու իր սերունդները կրել էին այդ անունը. գյուղն էր տվել… Գաղթական…

Տարիներ անց, մի օր, թոռը գյուղամեջում կռիվ էր արել.

- Տո՜, ընձի լսեք, մըզի գաղտագան կըսիք, հըբը դուք ի՞նճ իք։ Ձըր պաբու պորդ հուդա՞ ին կդրի… Զիմ պաբ ձըրուններուց լը հուշ ի էգի, հորի՞ զիս գաղտագան կսիք։

Ծիծաղել էին, շրջվել էր ու քայլերը տան կողմն ուղղել, որ թաց աչքերը չտեսնեն.

- էն դո՞ր, գաղտագանո՛ւ թոռ, հետևից կանչել էր մեկը…

Արցունքի վերջին կաթիլի միջից աչքը երկնքին էր գցել, քողտիկի առաջ նստած խեղճ պապին հիշել ու դեմքի՝ խանչալի թողած այլանդակ սպին։ Հիշել էր ու կյանքում առաջին անգամ լուռ մղկտացել.

-Անիձվի քու օր, օսմընծո՜ւ թոռ…