Մարատ Սիրունյանի բոլոր հրապարակումները

marat sirunyan

Էդ ո՞նց եկավ-անցավ. մաս 2

Իրական զրույցների հիման վրա:

-Բարի օ՜ր, Աղո՛ւն մորքուր, ո՞նց ես։

-Աստծու բարին, Սաքո ջան, ոչինչ, էսպես՝ օրվա հետ։

-Բա էս ի՞նչ բանի ես։

-Հնդուշկեքիս հետ, Սաքո ջան, սրանք հոգիս հանեցին, հա՜… Փիս եմ սովորացրել. կերը սարքում, լցնում էի դեմները, ուտում, իրենց քեֆին պառկում էին։ Հիմի հանում եմ դուրս, թե՝ մի խոտ, մի քար, մի էս, մի էն ուտեն, ալարում են, որ իրար գան. չեն արածում։ Երեխի պես, է՜, որ վայ-վույ անելով բամբակի մեջ պահում ես, հեշտին են սովորում: Հիմի սրանք են: Ազատություն էլ եմ տվել, էլի ձեռիս են նայում: Բա իմացա՞ր՝ ինչ եղավ։

-Ի՞նչ։

-Աղջկաս պսակեցի։

-Ո՞նց թե… Ա՛յ Աղուն մորքո՞ւր, էս ի՞նչ ես ասում. ունեցածդ մի աղջիկը հիսունն անց կին, թոռ-երեխով, ի՞նչ պսակել։
-Հա՜, հա: Այ, էդպես երեխո՜վ-թոռով էլ հարսանիք արեցին ու պսակվեցին: Է՜հ, Սաքո ջան, է՜ն վախտով հնարավորություն չկար, հիմա մարդիկ տեղը հանեցին էլի: Եկեղեցով, կարգով հարսանիք արեցին. ոսկի էր, թե արծաթ՝ չգիտե՜մ: Բա՜, ծիծաղում ես, հիմա ի՜նչ ասես՝ կա, էն վախտերում ո՞վ էդպես բան կպատկերացներ։ Է՜, նենց եկան-անցան էդ ժամանակները, չիմացանք էլ՝ լա՞վն էին, վա՞տն էին։ Բայց հիմա լավ ա, թող ուրախանան ջահելները. աշխարհ մեռնել կա:

Վա՜յ, տղե՛ք ջան, կամաց եք, է՜, սրանց ակի տակով չտաք, սաղ չարչարանքս ջուրը լցվի։ Մուրազի վրա եմ. աղջկաս եմ օժիտ տալու: Էս երեխեքն էլ հո ամբողջ օրն ստեղ են, առավոտից-իրիկուն հեծանիվով էս կողմ, էն կողմ: Կծիծաղես, բա՜…

-Բա ի՞նչ անեն, Աղո՛ւն մորքուր: Գնան սար, խոտ քաղեն, տրակտորը սարում մոռանան, գիշերով ոտով տուն գան, հա՞:

-Վա՜յ, Սաքո, Սաքո: Համա թե օրեր էին, է՜… Բայց խեղճ բիձեն քանի օր գնաց եկավ, մինչև էդ տրակտորը սարքեց, սարից բերեց տուն։ Իրա հեծանիվն էլ կա, է՜, հա՜յ՝ տունը դրած։

-Հա՜, խեղճի հոգին շատ էինք հանում։ Բա էդ հեծանիվը հիմա գոնե քշող կա՞։

-Է՜հ, տղեքն ամենքը մի ավտո ունեն, էլ քշողն ո՞վ ա, ե՞ս։

-Բա ինչի՞ չես ծախում։

-Է՜, Սաքո ջան, յարա չի սաղցնի:

-Բա պահում ես ի՞նչ. մեկ էլ տեսար՝ Ապո բիձեն հե՞տ գա։

-Հա՜, բա՜: Էն լավ տեղը թողած՝ ո՞ւր կգա: Մնում ա՝ ես քարը փեշիցս թափեմ, ճամփա ընկնեմ էն աշխարհը՝ իրա մոտ։

-Բա ի՞նչ գիտես՝ լավ տեղ ա, էդ հո ինքը չեկա՞վ ասեց։

-Բա հենց էդ ա՝ չեկավ, է՜: Ասում ա՝ մեկին հարցնում են՝ էն աշխարհը լա՞վ տեղ ա, թե՞ չէ, ասում ա՝ որ լավը չեղներ, էդքան գնում են, մեկը հետ կգար, էլի: Ոչ չարչարվում են, ոչ մտածմունք ունեն, իրանց համար անդարդ, անցավ ապրում են էլի, բա լավ չի, ի՞նչ ա:

-Գալն էս ա, Աղուն մորքուր, էս մեր՝ իրանց հիշելով են հետ գալի։

-Հա՜, Սաքո ջան, էդ ա, որ կա: Բայց, դե, էդպես գալ-գնալ կլնի՞…

Զորամասերում

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Ինչպես նշել էի նախորդ հոդվածում՝ ՀՀ ՊՆ «Արծիվ մահապարտներ» զորագնդի կազմավորման 25-ամյակի առիթով այցելություն էր կազմակերպվել Արցախ։ Այցելությունը կազմակերպել էր «Արծիվ մահապարտների միություն» ՀԿ-ն, ՀՀ ՊՆ և ԱՀ ՊԲ աջակցությամբ սեպտեմբերի 28-30-ին, Ասկերան- Գանձասար-Չլդրան-Դադիվանք ուղղություններով: Մասնակցում էին ոչ միայն արծիվ մահապարտներ, այլև կազմակերպության համակիրներ՝ պատերազմի բովով անցած ազատամարտիկներից մինչև երիտասարդ ու պատանի հայրենասերներ։

Ես, որպես պատանի լրագրող, տեղավորվեցի այն ավտոբուսում, որտեղ իմ հասակակիցներն էին: Եվ քանի որ այցելությունը երեք օրով էր, գիշերելու համար մեզ տեղ էր հատկացվել ՊԲ Ասկերանում տեղակայված զորամասերից մեկում։

Ստացվում էր՝ ինչ-որ չափով պետք է ապրեինք այն պայմաններում, որոնցում ապրում են մեր զինվորները։ Սկզբում թվում էր թեթև ու հետաքրքիր արկած է լինելու, բայց տեղ հասնելուն պես հասկացա, որ իրականությունը բոլորովին այլ էր:
-Տեսախցիկն անջատեք, էստեղ նկարահանել չի կարելի,- ակամա զգաստացա, և միանգամից գիտակցեցի՝ այստեղ ամեն ինչ զինվորական կարգ ու կանոնով է։

Դե ինչ, մնում էր ծանոթանալ բոլորիս համար ընդհանուր որոշ կանոնների: Որպես լրագրող՝ ինձ շատ էին հետաքրքրում գաղտնիությանը վերաբերող կանոնները, քանի որ զորամասում դրանց պահպանումը շատ կարևոր է՝ բացասական հետևանքներից խուսափելու համար։
Զորանոց մտանք գիշերը: Առաջինը, որ ուշադրությունս գրավեց, ննջարաններում առանձնացված մահճակալներն էին, և դրանց վրա խոնարհված ծաղիկները:

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Կարելի էր ենթադրել, թե ինչ խորհուրդ ունեին դրանք, բայց այդ խորհրդի մասին ներկայացրեց նաև մեզ դիմավորած սպաներից մեկը.
-Զոհված ազատամարտիկների և զինվորների անկողիններն են, որ պահպանում ենք սրբորեն։ Մենք երբեք չենք մոռանա նրանց: Նրանք միշտ իրենց տեղն ունեն մեր կողքին։ Այ, օրինակ, այն մեկն իմ զինվորի անկողինն էր, մի հրաշալի երիտասարդ էր, զոհվեց ականի պայթյունից…

Քնելու ժամանակն էր կամ մտորելու, քանզի ասում են՝ զինվորական անկողնում սկսում ես շատ բաների մասին մտածել։ Մտածում էի, թե քանի զինվորի է դիմավորել ու ճանապարհել այս մահճակալը, ի՞նչ են նրանք մտածել այստեղ պառկած, ի՞նչ են երազել, և քանի՜սն են դեռ գալու, այդ թվում և ես, ու ինչ պիտի մտածեմ կամ երազեմ ես, ո՞վ գիտե:
Առավոտյան արդեն հաջորդ բացահայտումը մեզ սպասում էր ճաշարանում. զինվորական նախաճաշն էինք համտեսելու։ Դե, իհարկե, ինչպես ասում են՝ մամայի եփածն ուրիշ է, բայց այստեղ էլ վատ չեն կերակրում։

Նախաճաշից հետո տղերքը նորից անցնում են իրենց ծառայությանը՝ ըստ օրակարգի, սակայն վերջինս այս անգամ մի փոքր փոփոխված էր։ Զորամասում «Արմինա» պարային ստուդիայի (տնօրեն՝ Արմինե Ալեքսանյան, պարուսույց՝ Անի Գալստյան) համույթը համերգային հանդիպում պետք է անցկացներ։

Ի դեպ, սա «Արծիվ մահապարտների միություն» ՀԿ-ի աջակցությամբ այս համույթի հերթական համերգային այցն էր ՊԲ զորամասեր, որին մասնակցում էին համույթի Կոտայքի մարզի Նոր Գեղի գյուղի և Շիրակի մարզի Արևշատ գյուղի սանուհիները և երգիչ Հովհաննես Ղուկասյանը։

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Նրանք իրենց հետ բերել էին նաև Նոր Գեղիի միջնակարգ դպրոցի աշակերտների նամակները, որոնց հասցեատերը հայ զինվորն էր՝ անկախ անունից կամ կոչումից։ Նամակները բաժանեցին զինվորներին, նրանցից ոմանք հենց տեղում սկսեցին կարդալ, ոմանք մինչև միջոցառման ավարտն ամուր պահել էին ձեռքերում։ Կարծում եմ՝ սա շատ հետաքրքիր և թանկ անակնկալ էր, քանզի ես գուշակում եմ, թե ինչ էր գրված այդ նամակներից յուրաքանչյուրում:

Զինվորներն ուրախ էին, մեկ-երկու ժամով կտրվել էին ծառայողական հոգսերից ու վայելում էին գեղեցիկ կատարումները, հետո իրենք էլ միացան՝ երգում ու պարում էին:

Հանդիպումներ կայացան ՊԲ երկու զորամասերում։ Երկուսում էլ հայրենապաշտպան զինվորի երդումին հավատարիմ ծառայության համար «Արծիվ մահապարտների միություն» ՀԿ-ի կողմից մի խումբ զինվորներ պարգևատրվեցին պատվոգրերով և շնորհակալագրերով:

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Զինվորների ժպտացող դեմքերը հուշում էին, որ կազմակերպված միջոցառումները յուրովի հետաքրքիր էին դարձրել զինվորական ծառայության այդ օրը։
Մահապարտներն էլ իրենց հերթին ոգևորող-ուսուցանող պատմություններ էին պատմում՝ յուրաքանչյուր զինվորի իրենց որդին համարելով, խրատներ ու խորհուրդներ տալով, և, իհարկե, չէին մոռանում հիշեցնել՝ մենք ձեր կողքին ենք։ Իսկ զինվորների փայլող աչքերից երևում էր, որ այդ ամենն իրոք ոգևորում է նրանց։

Մեր զինվորներն էլ իրենց ծառայողական կյանքի հետ կապված կարճ ու կոնկրետ պատասխան ունեին.
-Ամեն ինչ կարգին է:

Երանի էլ երբեք զինվորական ննջարաններում չավելանան այն՝ հիշատակի մահճակալները:

Մահապարտների անցած ուղով

«Արծիվ Մահապարտ» Հատուկ նշանակության զորագունդը 25 տարեկան է։

Իսկ գիտե՞ք, թե ովքեր են Արծիվ մահապարտները։ Նրանք այն մարդիկ էին, որոնք Արցախյան ազատամարտի տարիներին հավատում էին հաղթանակին և ուխտել էին ցանկացած գնով հասնել դրան։

Զորագունդը ստեղծվեց 1992թ․-ի օգոստոսի 15-ի Վազգեն Սարգսյանի մարտակոչով, որը մահապարտներն այսօր էլ լավ են հիշում․ «…Վաղը չէ, մյուս օրը, Հայաստանի յուրաքանչյուր քաղաքից, յուրաքանչյուր շրջանից, եթե ընդամենը 10-15 տղա գա, մենք կունենանք 500 հոգանոց մահապարտների զորագունդ (ես խնդրում եմ ճիշտ հասկանալ` կարելի է հավաքել տասնյակ հազարներ, բայց ես ուզում եմ 500 հոգանոց մահապարտների զորագունդ)։ Էդ զորագունդը պիտի կռվի ամենավտանգավոր տեղում, որտեղ ապրել-մեռնելու հավանականությունը 50 տոկոսը 50 տոկոսի նկատմամբ է։

Վաղը չէ մյուս օրը յուրաքանչյուր շրջանից` 10-15-ական հոգի։ Միասին գնալու ենք կռվելու ամենաբարդ հատվածում, ու մենք հաղթելու ենք․․․»

Այդպես էլ եղավ․․․

Եվ ահա իրենց զորագնդի ստեղծման 25-ամյակի առթիվ Արծիվ մահապարտները Արցախում էին։ Նրանց հետ «Արծիվ մահապարտների միություն» ՀԿ-ի աջակցությամբ նաև Արցախ էին այցելել «Արմինա» պարային համույթի սաները, ովքեր նաև պարային համարներով հանդես եկան ՊԲ զորամասերում։ Ինձ ևս բախտ էր վիճակվել, որպես լրագրող, լինել նրանց հետ։ Ճանապարհն անցնում էր այն հատվածներով, որտեղ 1992թ. սեպտեմբերին կռվել են մահապարտները։ Մեզ՝ երիտասարդներիս հետ այցելության ողջ ընթացքում ՀՀ ՊՆ «Արծիվ մահապարտներ» ՀՆԳ մարտիկներից Մարտին Մարտիրոսյանն ու ամենատարեց մահապարտ Սպարտակ Մաթևոսյանն էին, և զրույցս հիմնականում եղել է նրանց հետ։

Այդ ճանապարհի ամեն հատված նրանց հիշողության մեջ իր տեղն ունի, և հերթական անգամ անցնելով մտաբերում ու պատմում էին այս կամ այն հատվածում եղած դեպքերը, զորագնդի մարտիկների սխրանքները, անմահացած ընկերների մասին, երիտասարդներիս փոխանցելով այն մեծ ավանդը, որը մահապարտներն ունեցել են հայրենիքի պաշտպանության ու փրկության գործում։

-«Մահապարտ» անունը մեծ խորհուրդ ունի․սա չի նշանակում՝ գնալ մեռնելու, սա նշանակում է` կռիվ մղել մահվան հետ ու պարտության մատնել,- վստահեցնում է Մարտին Մարտիրոսյանը։

Իսկ Սպարտակ Մաթևոսյանը հաստատում է․

-Այո, մահապարտը չի գնում մեռնելու, գնում է հաղթելու։

-Զորագնդի ստեղծումը կռվի ամենաթեժ կետերում փոխեց մարտական իրավիճակը։ Պարտությունը, կարծես անիվ, շարժվում էր դեպի մեզ, մահապարտները դարձան պատնեշ՝ այդ պարտության անիվի ճանապարհը փակող, և այն գլորեցին հետ՝ պարտության մատնելով թշնամուն և հասնելով բաղձալի հաղթանակին,- բացատրում է Մարտին Մարտիրոսյանը,- հաղթանակն անհնար էր թվում․ անբարենպաստ դիրքեր՝ մենք ներքևում, իրենք՝ վերևում, քիչ զենք-զինամթերք․ ամենասկզբում փայտերով, որսորդական զենքով դուրս էինք գալիս տանկի դեմ, մեր մեկ զինվորը կռվում էր 10-15 թուրքի դեմ, բայց ի՞նչ արած, այդպես էր պետք․ կար նպատակ՝ հաղթել, ազատագրել մեր պատմական հայրենիքի այդ մի մասնիկը, և բոլորիս համախմբվածության ու մեր ազգային ոգու շնորհիվ հասանք այդ նպատակի իրականացմանը։  Այ, եթե բոլոր հարցերում ու միշտ էդպես միասնական լինենք, աշխարհում մեզ նմանը չի լինի։

Նայում եմ շուրջբոլորս՝ բարձրաբերձ լեռներ, ժայռեր, հսկայական կիրճեր։ Մտածում եմ՝ մի՞թե իրոք հնարավոր է այս պայմաններում կռվել ու հաղթել։ Եվ կարծես կարդալով միտքս, պարոն Մարտիրոսյանը ժպտում է ու ասում․

-Անհաղթահարելի բարձունքներ են թվում, չէ՞։ Բայց մեր տղաները հաղթահարեցին։ Ավելի բարձունքում` Վանք գյուղի մոտակայքում, Գանձասարի վանքն է։ Այն ժամանակ այդ բարձունքը նույնպես վտանգված էր․ եթե դա գրավեին, ոչ միայն կկորցնեինք այդ կարևոր պատմամշակութային, հոգևոր կոթողը, այլև այնտեղից կրկին ռմբակոծելու էին Ստեփանակերտը, և շատ հնարավոր է, որ պարտությունն անխուսափելի լիներ։

Գանձասարի այդ հինավուրց՝ Սբ․ Հովհաննես Մկրտիչ վանքում ևս եղանք, որտեղ և մեզ սպասվում էր մեծ միջոցառում։ Միջոցառմանը մասնակցում էին ԱՀ նախագահ Բակո Սահակյանը, հոգևոր այրեր՝ Հայ Առաքելական Եկեղեցու Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգև Սրբազանի գլխավորությամբ, ՊԲ հրամանատար, գեներալ-լեյտենանտ Լյովա Մնացականյանը, մի շարք այլ պաշտոնատար անձիք։ Վանքի բակում ինչպես 25 տարի առաջ, կրկին Արծիվ մահապարտներն էին հպարտ կանգնած, միայն թե, ցավոք, հիմա նրանց շարքերը շատ էին նոսրացել։

Շնորհավորական ու շնորհակալական խոսքեր հնչեցին՝ ուղղված մահապարտներին։

ՀՀ ՊՆ «Արծիվ մահապարտներ» ՀՆԳ ընդհանուր համակարգող հրամանատար, Աստվածատուր Պետրոսյանն իր խոսքում հիշեց Վ․ Սարգսյանի մարտակոչը և մի փոքր ներկայացրեց մահապարտների կատարածը․

-Արցախի ինքնապաշտպանական ուժերի հետ միասին, կարողացանք ամրանալ Օխիի լեռնանցքով, Վաղուհաս-Դրմբոն-Չլդրան ուղղությամբ, և կարողացանք գրեթե երեք ուղղություններով հաղթող դուրս գալ, և դուրս գալ ամենաաննվաճ լեռնանցքի գոտիները, որտեղից արդեն Գետավանը, Չափառը և փրկվող Հաթերքն ու մյուս գյուղերն էին մեզ նայում։ Ձեռք ձեռքի տված կանգնեցինք բանակի հետ, և կարևորը այն չէր՝ պիտի կրակե՞ն, թե՞ ոչ․կարևորն այն էր, որ ամրապնդեցին հավատը սեփական ուժերի նկատմամբ։

-Ես շատ լավ եմ հիշում, երբ նեղ վիճակում էր հայտնվել այս տարածաշրջանն ու մանավանդ այս սրբավայրը, ես հասա Երևան, որ հեռուստացույցով խոսեմ և կամավորներ հրավիրեմ դեպի Գանձասար։ Լուսահոգի Վազգեն Սարգսյանն ասաց՝ դա ես կանեմ, դու գնա, մեզ դիմավորի,- հիշեց Պարգև Սրբազանը, շնորհավորեց մահապարտներին ու հիշատակի խոսքեր հղեց նահատակներին։

ԱՀ նախագահ Բակո Սահակյանն իր ելույթում ողջունեց մահապարտներին՝ նշելով, որ ուրախ է Արծիվ մահապարտներին տեսնել Արցախում՝ իրենց իսկ ազատագրած հայրենիքում․

-25 տարի առաջ, սպարապետ Վ․ Սարգսյանի կոչով ու նախաձեռնությամբ ՀՀ տարբեր շրջանների փորձառու կամավորներից կազմվեց մահապարտների գումարտակ։ Հերոս տղաներ, ովքեր առանց պահ անգամ վարանելու կանգնեցին հայրենիքի պաշտպանության դիրքերում՝ մեկնելով ռազմաճակատի ամենաթեժ հատվածներ։ Գումարտակը մեր մյուս զորախմբերի հետ մասնակցեց Մարտակերտի շրջանի ազատագրական և ինքնապաշտպանական մարտերին։ Մեր քաջ եղբայրների խիզախության ու անձնազոհության շնորհիվ կասեցվեց թշնամու առաջխաղացումը՝ հավատ ներշնչելով մեր ժողովրդին սեփական ուժերի հանդեպ, ամրապնդելով հակառակորդին անհրաժեշտ հարված հասցնելու և նրա հանցավոր ծրագրերը ձախողելու հայ զինվորի կամքն ու վճռականությունը։ Դա սրբազան պայքար էր, որը պսակվեց հաղթանակով։

Բակո Սահակյանը հայրենիքի համար մղված մարտերում ցուցաբերած անձնական արիության ու խիզախության համար «Արծիվ մահապարտ» զորագնդի մի խումբ մարտիկների պարգևատրեց «Մարտական ծառայություն» մեդալով։

Մահապարտներն ընդունելով շնորհավորանքները վստահեցնում էին՝ ցանկացած պահի, երբ լինի իրենց կարիքը, պատրաստ են կրկին, մեկ մարդու պես, անկախ տարիքից, կանգնել առաջնագծում։ Իսկ դա արդեն ապացուցել են «Քառօրյա» պատերազմում։

Հաջորդ կանգառը Չլդրան գյուղում էր՝ ահեղ մարտերի կիզակետերից մեկում։ Ճանապարհի հետ իհարկե շարունակվում էին նաև պատմությունները:

-Որպես մահապարտ առաջին կռիվներին մասնակցել եմ հենց Չլդրանում,- պատմում է Սպարտակ Մաթևոսյանը,- երբ հասանք առաջնագիծ, այնտեղ մնացել էին ընդամենը 13 հոգի՝ ամբողջ մի դիվիզիայի դեմ, միացանք նրանց՝ ամրացնելով պաշտպանությունը, հետո շարժվեցինք առաջ։

Մի հետաքրքիր դեպք պատմեմ էս կողմերից: Այն ժամանակ և՛ մեր, և՛ թուրքերի հագուստը նույնն էր՝ «աղվանկա»։ Մեր տղաները տարբերվելու համար մեջքի հատվածում սպիտակ խաչ էին անում։ Մի անգամ, երբ մենք հարձակվում էինք, իրենք նահանջում, տղաներից մեկը մոտեցավ ինձ ու ասաց. «Հրամանատար, մեր մեջ երկու հոգի կան, ոնց որ թուրք են»։ Հրահանգեցի «պառոլը» հարցնել։ Երբ ռուսերենով հարցրել էին, այդ երկուսը պատասխանել էին, թե ի՞նչ «պառոլ», հրամանատարը զոհվեց, «պառոլ» չգիտենք։ Այդտեղ պարզ դարձավ, որ թուրք են, ու վնասազերծեցինք։ Այսինքն, պատկերացնո՞ւմ եք, այնպես խուճապահար էին փախչում՝ նույնիսկ չէին էլ հասկացել, որ հայերի մեջ են հայտնվել։

Չլդրանում կանգ առանք զոհվածների հիշատակին կանգնեցված հուշարձանի մոտ, որտեղ մահապարտները հարգանքի տուրք մատուցեցին իրենց նահատակ ընկերների հիշատակին։

Աստվածատուր Պետրոսյանը հիշեց, թե ինչպիսի դժվարին մարտեր են տեղի ունեցել այդ գյուղի դիրքերում․

-Օրը հազար հինգ հարյուրից ավելի «սնարյադ» էր ընկնում մեր տղաների վրա։ Պիտի գնալ գալուց իմանաք միշտ, որ էստեղ նաև ձեր տունն է․ էս տարածքը պահպանվել է նաև շնորհիվ մահապարտների։ Էստեղ մենք կորցրել ենք ինը հրաշալի տղաների․․․

Հուշարձանի կողքին, որպես 1992 թ-ին՝ Գագիկ Գինոսյանի կողմից խոցված տանկի խորհրդանիշ, կանգնեցված էր «БМП» (Հետևակի մարտական մեքենա՝ ՀՄՄ)։

Մեր հաջորդ՝ վերջին կանգառը եղավ Դադիվանքում։

Այստեղ նախ և առաջ կուզեի խոսել մի մարդու մասին, ում տեսել ու նրա մասին դեռևս լսել էի Գանձասարում։ Խոսքս Արծիվ մահապարտ, Դադիվանքի վանահայր և Քարվաճառի շրջանի հոգևոր հովիվ Տեր Հովհաննես քահանա Հովհաննիսյանի մասին է։ Չզարմանաք հոգևորականի անվան դիմաց կարդալով՝ «Արծիվ մահապարտ», քանի որ նրա մասին մահապարտներն ասում էին․

-Առավոտյան հագնում էր փարաջան ու աղոթում, հետո հագնում էր զինվորական հագուստը, ձեռքն առնում զենքն ու ելնում կռվի։ Տեղանքին լավ ծանոթ էր, ուժեղ հետախույզ։

Այո, նա զինվոր-հոգևորական էր․․․ Ես չէ, որ պետք է գնահատական տամ նրա գործունեությանը, բայց երանի այսպիսի կերպարները շատ լինեն մեզանում։

-Դադիվանքը եղել է մոտ 70 տարի գերության մեջ,-պատմում է ինքը՝ զինվոր-քահանան,- և 1960-ականներին այստեղ դարձրել են անասնագոմ, անասուն են պահել ամբողջ վանական համալիրում, և անասնապահը՝ այդ ադրբեջանական քուրդը, կրակ է վառել և պատերը սևացրել։ Բայց չկա չարիք՝ առանց բարիք: Այդ մրից սևացել են եկեղեցում եղած որմնանկարները, դրա արդյունքում 1990-ականներին արցախյան ազատագրական պայքարի ժամանակ թուրքերը չեն նկատել այս հոգևոր արժեքը ու չեն ոչնչացրել։ Որմնանկարներից մեկում Հիսուս Քրիստոսն է՝ հասակով մեկ, սուրբ Ավետարանը փոխանցում է Սբ․ Նիկողայոս Սքանչելագործ հայրապետին, իսկ կողքին Միքայել հրեշտակապետը և Մարիամ Աստվածածինը… Արձանագրության երրորդ տողի վերջին երեք տառը գրված է՝ «ՉԽԶ», որը նշանակում է՝ 1297թ․․այս որմնանկարները 720 տարեկան են և հրաշքով փրկվել են։

Տեր Հովհաննեսը այդ օրը Դադիվանքում գեներալ Պետրոսյանի կնքահայրությամբ մկրտեց նաև մահապարտներից մեկի դստերը։ Ներսում կնունք էր, դրսում՝ երգ ու պար: Ելույթ էին ունենում «Արմինա» պարային համույթի սաները։

Ահա այսպիսին էր Մահապարտների անցած ուղով մեր այցելությունը Արցախ։

Հ․Գ․ Իսկ զորամասերում անցկացրած ժամանակի, միջոցառումների մասին կպատմեմ իմ հաջորդ նյութերում։

Խաղողօրհնեքը գյուղում, որը վաղուց եկեղեցի չունի

Ինչպես գիտեք՝  Խաղողօրհնեքը Հայ Առաքելական Եկեղեցու հինգ տաղավար տոներից է և Մարիամ Աստվածածնին նվիրված տոներից ամենահինը։ Իսկ Ջրաշենը Լոռու մարզի ամենահին պատմություն ունեցող և ամենամեծ գյուղերից է, որը սպիտակյան երկրաշարժից այս կողմ էլ եկեղեցի չունի․․․

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Օգոստոսի 13-ին Խաղողօրհնեք էր և զարմանալի չէր լինի, եթե Ջրաշենում այդ տոնը չնշվեր, բայց արի ու տես, որ ջրաշենցիները չկանգնելով ոչնչի առաջ նույնպես մեծ տոնախմբությամբ նշեցին տոնը․ դե վերջիվերջո մշեցիներ են, իսկ մշեցու «չոր կողը» թույլ չի տա որևէ նպատակից ետ կանգնել։
Երևի հարց առաջացավ, թե, եթե չկա եկեղեցի, ապա որտե՞ղ արվեց Խաղողօրհնեքը։

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Նախ սկսեմ նրանից, որ միջոցառման նախաձեռնողն էր ջրաշենցի, ֆիզմաթ գիտությունների թեկնածու, ԿԳՆ Բարձրագույն որակավորման հանձնաժողովի փոխնախագահ Ատոմ Մխիթարյանը: Իսկ միջոցառումն անցկացվեց «Մայրություն» հուշարձանի մոտ, որը տեղադրված է գյուղի կենտրոնում՝ երկրաշարժից ավերված դպրոցի տեղում և որը ստեղծվել է մեկ տարի առաջ, կրկին Ա․ Մխիթարյանի նախաձեռնությամբ և նրա մոր՝ Հրածին Հովհաննիսյանի հիշատակին, Երևանի գեղարվեստի պետական ակադեմիայի դոցենտ, քանդակագործ Էմին Պետրոսյանի ձեռքով:

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Խաղողօրհնեքի կարգը կատարելու էր եկել Սպիտակի և տարածաշրջանի հոգևոր հովիվ Տեր Օվսե քահանա Հովհաննիսյանը։
Իսկ ջրաշենցիներին՝ «Մշակութային կանգառ» ծրագրի շրջանակում ողջունելու էր եկել «Ստեփանավանի մշակույթի և ժամանցի կենտրոնի գուսանական համույթը»։ Իրենց համագյուղացիների համար ելույթ ունեցան նաև ջրաշենցի տաղանդավոր երեխաները։

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Իհարկե ողջունելի է, որ ջրաշենցիները, թեև զուրկ լինելով հոգևոր պահանջմունքները բավարարող կառույցից, միևնույնն է չեն մոռանում ազգային-եկեղեցական տոները։ Սակայն եկեք համաձայնեք, որ բնակավայրում եկեղեցու առկայությունը էական նշանակություն ունի ժողովրդի հոգևոր կյանքի ճիշտ կարգավորման համար։ Իսկ եթե չկա եկեղեցի, բնակիչները հազվադեպ են շփվում կամ չեն շփվում հոգևորականի հետ, ապա բնականաբար մարդիկ իրենց հոգևոր պահանջմունքները բավարարելու ուղիները կամա, թե ակամա սկսում են փնտրել աղանդների մեջ, որոնք ամենուր են և շատ հաճախ եկեղեցուն դեմ։ Կամ քիչ-քիչ մարում է հավատը մարդկանց մեջ։

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Մենք շատ ենք լսում, որ այս կամ այն բարերարը եկեղեցի է կառուցել, և շատ հաճախ ստացվում է այնպես, որ մի բնակավայրում վեր են հառնում մեկից ավելի եկեղեցիներ և մեկը մյուսից շքեղ։ Ես չեմ անրադառնա դրա լավ ու վատին, այլ խոսքս կուղղեմ այն բարերարներին, որոնք այնուամենայնիվ որոշել են եկեղեցի կառուցել, հիշե’ք, այս՝ Ջրաշեն գյուղը, ուր խաղողօրհնեքը նշում են եկեղեցու բացակայությամբ․․․

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Արտագաղթի բանալիներ

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի

Զը՜նգ-զը՜նգ…

Է՜հ… Նորից մեր տան փոքրիկ սնդուկն է աղմկում, ավելի ճիշտ՝ աղմկում են դրա մեջ եղած մի խուրձ մեծ ու փոքր բանալիները: Ու քիչ հետո դրանց սվսվացող զնգոցներին ծանր տնքոցով արձագանքում են քիչ հեռվում՝ դրկիցների տան դռներից կախված կողպեքները:

Օրեր, շաբաթներ, ամիսներ, տարիներ առաջ էր՝ նոր կողպեքներն առան, տան դուռ ու երդիկի վրա դրեցին, փակեցին ու վերջին պահին թաց աչքերով բանալիների խուրձը հարևան-բարեկամի կիսաբաց ափի մեջ ամուր սեղմելով գնացին:

-Մեր տանը լավ նայեք…

Ու մեքենայի շարժիչի ձայնը խլացրեց բանալիների առաջին անհույս զրնգոցը, նրա հետ նաև քիչ-քիչ անցյալ դարձող, հետևում թողածի աղերսական կանչը… Անցյալ հայրենիք…

Նրանք գնացին, մեկի ճամպրուկում՝ կարոտ, մյուսինում՝ հավատ ապագայի հանդեպ, երրորդինում՝ անտարբերություն: Եվ ոչ մեկի պայուսակում այդպես էլ տեղ չգտնվեց իր բաժին հայրենիքի համար, ու նրանք դա հուշերի հետ մեզ տվեցին՝ զրնգացող բանալիների տեսքով, որ լավ նայենք, ու որ ամեն հերթական հոգեառ զրնգոցով հիշեցնեն իրենց պատմությունն ու մեր անցյալը, հետո ամեն ավելացող զնգոցի հետ քմծիծաղեն՝ անցյալ հայրենիք…

Ինչո՞ւ գնացին: Որովհետև «երկիրը երկիր չի»: Ե՞րբ կգան: Երբ «երկիրը երկիր դառնա»: Բայց մի՞թե նրանք անցյալում թողած հայրենիքից այս ձայնը երբևէ չեն լսում՝ զը՜նգ-զը՜նգ…

Ի՞նչ է, օտար աղմուկը խլացրե՞լ է ձեզ, թե՞ դուք եք կույր ու խուլ ձևանում, որ վարդապետ Կոմիտասի նման ձեր տեսածից ու լսածից չխենթանաք. մեռնող երկրի ողորմաթասը խմելու փոխարեն, եկեք  ու տեր կանգնեք ձեր բաժին հայրենիքին: Սնդուկից եկող նրանց աղմուկը մեզ չի թողնում քնել…

Զրը՜նգ… Զը՜նգ…

marat sirunyan

Գյուղի նոր կառույցն ու հին դարդերը

Ծանո՞թ եք գյուղական կյանքին, գյուղացու առօրյային: Այն սկսվում ու ավարտվում է աշխատանքով։ Զարմանալի կթվա, բայց գյուղում ապրողները մեծ մասամբ իրենց տաժանակիր աշխատանքը սիրով են անում ու աշխատելուց չեն տրտնջում, մեր մեջ ասած՝ տրտնջալը ոչինչ էլ չի փոխելու․ ոչ իրենց ուսի բեռն է թեթևացնելու, ոչ՝ սրտինը․․․

Իսկ ի՞նչ եք կարծում, ո՞րն է աշխատավորի համար կարևորագույն բաներից մեկը․ իհարկե՝ հանգիստը։ Բայց արի ու տես, որ շատ գյուղական բնակավայրերում չկան այնպիսի կառույցներ, որտեղ գյուղացին կարող է աշխատանքից հետո անցկացնել իր հանգիստը, շփվել համագյուղացիների հետ, մի փոքր ցրվել առօրյա հոգսերից։

Մեր գյուղը՝ Լեռնավանն էլ այդ գյուղերից մեկն էր․ գյուղում չկար ոչ երիտասարդների, և ոչ էլ ծերերի համար նախատեսված ժամանցի որևէ կենտրոն, որտեղ իրենց ազատ ժամանակը կկարողանային անցկացնել գյուղացիները՝ ահել ու ջահել: Այդ ժամանակն անցկացնում էին բաց երկնքի տակ, կամ մի խարխլված վագոն-տնակում, որը ձմռանն այնքան էլ չէր տարբերվում բաց երկնքի տակ գտնվելուց, և որը տարիներ շարունակ համարվում էր գյուղի ժամանցի կենտրոնը։ Կասեք՝ թող լավ եղանակին հավաքվեն, իսկ ես կասեմ, որ լավ եղանակին գյուղացին դաշտից ու հանդից տուն չի գալիս, վատ եղանակին է, որ ստիպված հանգստանում է: Ինչպես հասկացաք, սա մեր համայնքի կարևոր խնդիրներից մեկն էր, որն իր լուծումը ստացավ բոլորովին վերջերս։

Ամիսներ առաջ ԱԺ պատգամավոր Արկադի Համբարձումյանի այցը գյուղ բարի եղավ, և դրա արդյունքում հուլիսի 9-ին տեղի ունեցավ համայնքի նորակառույց Ժամանցի կենտրոնի բացումը, որ կառուցվել էր «Համբարձումյանների ընտանիք» բարեգործական հիմնադրամի միջոցներով։ Գյուղացիները մեծ ոգևորությամբ մասնակցեցին կառույցի բացմանն ու իրենց երախտագիտությունը հայտնեցին բարեգործին: Արդեն թե երիտասարդները, և թե ծերերը կարող են օգտվել այդ կառույցի բարեկեցիկ պայմաններից։ Իհարկե, շնորհակալ գործ էր արվածը, ու դրա շնորհիվ գյուղի խնդիրները մեկով պակասեցին, սակայն ցավոք, դրանով գյուղացու դարդ ու ցավը չվերջացավ, ու դեռ չբուժված շա՜տ ու շատ գանգատներ մնացին, որոնցից որոշների մասին գյուղացիներից մի քանիսը պատմեցին ինձ հետ զրույցում, ինչը նորակառույց ժամանցի կենտրոնի բացման արարողության կադրերի հետ ձեզ եմ ներկայացնում իմ պատրաստած տեսանյութում։

Հուսանք, որ մի օր էլ հերթական հոդվածով կպատմեմ նոր կառուցվող շինությունների ու գյուղացիների իրականացած ցանկությունների մասին։

«Ժայռ» ճամբարում

Հունիսի 27-29-ը Սևանի «Ժայռ» ռազմամարզական ճամբարում «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրի միջնորդությամբ իրենց ակտիվ հանգիստն էին անցկացնում ինչպես կրթահամալիրի միջին դպրոցի աշակերտները, այնպես էլ այլ դպրոցների երեխաներն ու պատանիները։ Նրանց թվում էի նաև ես:

-Ճամբարը կրում է ամենամյա բնույթ. ամեն տարի կրթահամալիրը հնարավորություն է ընձեռում դպրոցականներին մի քանի օրով կտրվել սովորական առօրյայից, համատեղել հանգիստն ու զարգացումը, ձեռք բերել ինքնուրույնություն, տարբեր հմտություններ ու նոր ընկերներ,- նշում է «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրի ուսուցիչ, մեր խմբի պատասխանատուներից մեկը՝ Լուսինե Ներսեսյանը:

Մասնակիցների տարիքը տատանվում էր 6-17 տարեկանի սահմաններում, ու յուրաքանչյուրն ուներ իր առանձնահատկությունը. մեկն ուներ գիտելիքների լայն պաշար, մյուսը՝ բազում ունակություններ, երրորդը լավ սպորտսմեն էր։ Իսկ նրանց գիտելիքների ու ունակությունների մասին պատկերացումն արդեն հասցրել էի կազմել ճանապարհի ընթացքում՝ նրանց հետ զրուցելով։ Տեղ հասնելուն պես ճամբարային կարգուկանոնն ու կազմակերպվածությունը հաստատված էր։ Ամեն խումբն անցավ մի գործի. մեկը տեղանքին էր ծանոթանում, մյուսը՝ վրան էր տեղադրում, մի մասը հարմարվում էր իրենց հատկացված տնակում, մինչև բոլորս տեղավորվեցինք։ Տեղավորվելուց ու սնվելուց հետո, իհարկե, չէինք կարող դիմանալ կապուտաչյա գեղեցկուհու գայթակղությանը. լողալուց ու հանգստանալուց հետո անցանք գիտամարզական զբաղվածության։ Ընթերցանության ժամ էր, կարդում էինք Վախթանգ Անանյանի «Սևանի ափին» գիրքը։ Գտնվելով նույն Սևանի ափին, ընթերցելով պատմվածքները՝ ավելի էինք ընկղմվում բնության հրաշքի մեջ։ Այնուհետև հաջորդեցին մարզական ու զարգացնող խաղեր։ Իսկ մայրամուտին Սևանն ավելի գեղեցկացավ ու կանչեց իր ափի մոտ՝ հիանալու իրենով: Մերոնք սկսեցին երգել ու պարել՝ օրն ուրախ ավարտելով։

 

Հաջորդ օրը սկսվեց մարմնամարզությամբ, ապա սկսեցին պատրաստվել քայլարշավի՝ դեպի մոտակա բլուրը, որտեղից երևում է Սևանի մեծ մասն իր ողջ հմայքով:


Թեև ես ապրում եմ լեռներով շրջապատված բնակավայրում և բլուր բարձրանալն ինձ այնքան էլ յուրահատուկ չէր թվում, բարձրանալուց հետո հասկացա, որ ամեն օր ու ամեն լեռ բարձրանալիս չէ, որ նման կախարդական պատկերի ականատես կլինես ու ամեն օր չես տեսնի նման անկեղծ ոգևորությամբ լեռան գագաթը ձգտողների, որոնք թեև շտապում էին հասնել բարձունքին, միևնույնն է, չէին մոռանում միմյանց օգնելու մասին։

Քանի որ խոսեցի օգնելու մասին, չեմ կարող չնշել նաև պատասխանատուների հոգատար վերաբերմունքի մասին, որոնք այդ օրերի ընթացքում երեխաներին հետևում ու ամեն հարցով աջակցում էին այնպիսի ուշադրությամբ ու պատրաստակամությամբ, ինչպես վարվում են սեփական երեխայի, եղբոր կամ ընկերոջ հետ։
Բարձունքը հաղթահարված էր, և այնտեղից որպես պարգև բացվող գեղեցկությունը վայելելուց հետո վերադարձանք ճամբար։
Երեկոն իր հետ բերեց տեղանքին հատուկ ցուրտ, որը մենք որոշեցինք հաղթահարել խարույկի ու տաք զրույցների միջոցով:

Հաջորդ օրն արդեն վերադառնալու ժամանակն էր։ Մեր փոխարեն ակտիվ հանգիստը վայելելու հերթը կրկին «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրի միջնորդությամբ ժամանած մյուս խմբինն էր։
Կարծում եմ՝ գովելի է կրթահամալիրի այսպիսի գործունեությունը, որը հնարավորություն է ընձեռնում ծրագրերից օգտվել ոչ միայն տվյալ կրթահամալիրի, այլ նաև այլ դպրոցների աշակերտներին։ Կուզեի, որ նման նախաձեռնություններ հաճախակի լինեն նաև մարզաբնակ երեխաների համար և ավելի երկար ժամանակով, քան մեկ-երկու օրն է։ Ես այս օրերին ավելի շատ համոզվեցի, որ մեր սերունդը լավն է, մնում է միայն օգնել ու ոգևորել նրանց՝ կանգնել ճիշտ ուղու վրա ու առաջ շարժվել։

marat sirunyan

Քարերի ծառի տերը

Իրիկնամուտին հեծանիվով շրջում էի Վանաշեն գյուղում։ Անցնում էի գլխավոր ճանապարհով, մեկ էլ տեսնեմ՝ քիչ հեռվում, ճանապարհի կողքին, մի փոքր երեխա, ձեռքին իրեն համապատասխան չափսի՝ փոքրիկ բահ, ինչ-որ բանի վրա է տանջվում։ Մոտեցա․

-Բարի իրիկուն, էս ի՞նչ ես անում։
Մի պահ զարմացած նայեց դեմքիս՝ անծանոթ էր, հետո նորից իր գործին անցնելով պատասխանեց․
-Փշերն եմ հանում, բարև։
-Օգնե՞մ։
-ՉԷ՜։
-Լավ․․․
Մի փոքր առաջ շարժվեցի, մեկ էլ․
-Լա՜վ, օգնի․․․

Ծիծաղեցինք, հետ գնացի, վերցրի բահը․
-Էս ի՜նչ էլ մեծ ա։
-Հա բա․ իմ բահն ա։
-Անունդ ի՞նչ ա, քանի՞ տարեկան ես։
-Անունս Սիսակ ա, վեց տարեկան եմ։
-Բա ասում ես՝ ինչի՞ ես էս փշերը հանում,- խոսքիս տեր կանգնելով շարունակեցի նրա գործը։
-Բա ի՞նչ անեմ, ծակում ա։
-Քե՞զ։
-Ինձ էլ, հեծանիվիս էլ,- ջղայնացավ,- ակը ծակել էր։
-Փաստորեն մուռդ ես հանում, հա՞,- սկսեցի ծիծաղել։
-Դե հա, համ էլ հանեմ, որ հեծանիվս սարքեմ, ստեղով անցնեմ, էլի չծակվի ակը։
-Հա՜, ես էլ հանեմ, որ իմ հեծանիվի ակն էլ չծակի, հա՜։
-Հա բա։
-Բա մութն ընկնում ա, է, ինչի՞ ցերեկով չես անում։
-Ցերեկը շոգ ա, համ էլ մեր տունը մոտիկ ա։
-Բա դու ձեր տա՞նն էլ էս գործ անում։
-Հա։
-Ի՞նչ գործ։ Էս բահո՞վ։
-Հա՜, բահով խո՜րը փոս եմ փորել։
-Ինչի՞ համար։
-Սիրուն քարեր էի հավաքել, փոսը փորեցի, դրանք մեջը դրեցի ու թաղեցի։
-Թաղեցի՞ր, էդ ինչի՞։
-Ի, որ աճի, սիրուն քարերի ծառ ունենամ։
Էնպես լուրջ-լուրջ, հույսով ու սպասումով պատմեց՝ ժպտացի․․․
-Հը՞, էսքանը հերիք ա՞,- մի քանի փուշ հանելուց հետո հարցրի ես։
-Հա՜, ես էլ եմ հանել, էլ չի ծակի։
-Ապրես, ուժեղ տղա։
-Բա ես կառատե եմ պարապում, կանաչ գոտի եմ։ Լավ, գնամ դաշտ։
-Ի՞նչ կա դաշտում էս ժամին։
-Մերոնք էնտեղ քաղհան են անում։
-Հա՜, գնում ես օգնե՞ս։
-Դե՜ հա, ուղղակի չեմ կարում քաղհան անել․․․

-Դե, չմոռանաս, որ քարերի ծառն աճի, ինձ անպայման կկանչես՝ տեսնեմ: