Լուսանկարը՝ Սեդա Մխիթարյանի

Եթե նստեք տատիս կողքին ու զրուցեք, նա անպայման կասի, որ ինքը իր տղաների ընտանիքների հետ 11 տարի սար է գնացել, շատ անասուններ են պահել ու դրա շնորհիվ գյուղում երկու տուն են գնել։

Լուսանկարը՝ Սեդա Մխիթարյանի

Սար գնացող ընտանիքներ գյուղում շատ կան, բայց հիմա այնքան հեռու տեղեր չեն գնում, ինչպիսին մերոնք են գնացել։ Այդ ժամանակներից  անցել է մոտ 15-16 տարի, ու հիմա երբ հիշում են այդ տարիները, երանի են տալիս, չնայած որ շատ ծանր ու դժվար աշխատանք է եղել, կարոտով են հիշում այդ ամենը։ Ինձ համար այդ զգացմունքները խորթ են, քանի որ փոքր եմ եղել ու ոչինչ չեմ հիշում։

Լուսանկարը՝ Սեդա Մխիթարյանի

Ամռանը անընդհատ ուզում էինք գնալ սար, տեսնել ամեն ինչ, վերհիշել ապրած օրերը, բայց միշտ մի բան խանգարում էր։ Վերջապես կարողացանք հարմարեցնել: Մայրս էլ միացավ մեզ, նրա մանկությունը նույնպես սարում է անցել՝ իր տատ ու պապի մոտ։ Վերջապես գնացինք։ Չնայած դժվար էր առավոտյան 4-ին արթնանալը, բայց մենք հաղթահարեցինք ու ճամփա ընկանք։ Ճանապարհի ամեն հատվածի հետ կապված մի հիշողություն կար, ու ճամփան կարճ թվաց, քանի որ անընդհատ պատմում էին ու պատմում։ Տեղ հասնելուն քիչ էր մնում, երբ տեսանք մեր թաղամասից մի տղայի, որը հորթերին բերել էր արոտի։ Նրա աչքերը սկսեցին փայլել, ու քույրս հիշեց, թե ինչպես էին իրենք ուրախանում, երբ գյուղից մարդ էր գալիս։

Լուսանկարը՝ Սեդա Մխիթարյանի

Տեղ հասանք: Բոլորը զարմացած հարցնում էին թե. «Բա էս ի՞նչ խաբար ա, որ էկել եք», ու զարմանում էին մեր այն պատասխանից, որ ուղղակի եկել ենք կարոտներս առնելու։ Բոլորը հրավիրում էին իրենց օդա (սարի տնակներն են) հանգստանալու, սուրճ խմելու։ Առավոտը նոր էր բացվել, բայց սարվորներն արդեն ավարտել էին կիթը ու կաթն էին մշակում: Այդպես է սարում. օրը շուտ է սկսվում։  Այդ մոտիկ սարերում գյուղից շատ մարդ կա, ու դեռ պահպանվում են սարի ավանդույթները։ Մենք մտանք մորս քեռու տուն, հետո մեր սարվորի (դա այն մարդն է, որը պահում է մեր կովը) ու մի քիչ հանգստանալուց հետո բարձրացանք ավելի հեռվի սարերը՝ մեր սարերը։ Ծառերը, թփերն ու քարերը իրենց տեղում էին, տնակների փոխարեն մի քանի քար կար, նստարանի փոխարեն՝ միայն հիշողություն, որ այդտեղ նստարան է եղել: Մարդիկ նույնպես չկային, այդ սարը հեռուներից է, ու ոչ ոք էլ այդտեղ չի գնում։ Այն կոչվում է Մակոյի ուրթ։ Մեր տնակի տեղում մոռի թփեր էին աճել, աղբյուր տանող ճանապարհը ամբողջությամբ պատված էր փշոտ բույսերով, երեխաների խաղալու վայրերը նույնպես մոռի թփերով էին ծածկված։ Երբ նստեցինք այն ժայռերին, որոնց նստել էին նրանք այն ժամանակ, քույրս հուզվեց ու լաց եղավ։ Մեր սարն անապատացել էր, ու ոչինչ այլևս չկար, բացի հիշողություններից։

Լուսանկարը՝ Սեդա Մխիթարյանի

Մորս պապի օդեն պահպանվել էր, որովհետև այն համեմատաբար մոտիկ է, ու մարդիկ իրենց օգտագործելու համար հետևում են, որ չքանդվի։ Մայրս մտավ ներս ու նկատեց, որ ամեն ինչ իր տեղում է՝ պապի սարքած սեղանը, մահճակալները, խփած ամեն մի մեխը։ Նա էլ էր հուզվել ու լաց եղել, բայց մեր աչքից հեռու։ Մայրս ցուց տվեց մեզ այն ծառը, որից պարանով ճոճանակ էին կախում ու օրորվում։

Լուսանկարը՝ Սեդա Մխիթարյանի

Ես մտքում երազում էի, որ այստեղ հայտնված լինեի 15 տարի առաջ, որ կարողանայի ամեն ինչ սարքին ու կարգին տեսնել, բայց…

Գյուղ վերադարձանք ուշ երեկոյան, տատիս պատմեցինք մեր տեսածները, ու նա էլ հուզվեց…

Մինչ Արարատյան դաշտի բնակիչները բողոքում են սաստիկ շոգից ու կիզիչ արևից, Լոռիում երկու օր է՝ անձրևներ են, ամպրոպի ու կայծակի պակաս նույնպես չկա։ Այդ անպակաս կայծակի հետևանքով գյուղում քանի օր է՝ նորմալ էլեկտրականություն չկա: Այն լինում է մի երկու ժամով, այն էլ առավոտյան վաղ, երբ քնած ենք լինում ու մեր՝ իմ ու քույրերիս հեռախոսների մարտկոցները միշտ նստած են մնում։ Էլեկտրականության բացակայությունն իրենից ենթադրում է համացանցի բացակայություն, իսկ դրա բացակայությունն էլ զրկում է մեզ սոցիալական ցանցեր մուտք գործելու հնարավորությունից: Այդ փաստը ծնում է բողոքների անվերջանալի շարան, որոնք արտահայտվում են մեր կողմից, և որոնց ի պատասխան՝ մայրս սկսում է հիշել իր դպրոցական տարիները, երբ ոչ լույս կար, ոչ գազ, երբ իրենք դասերը ստիպված պատրաստում էին մոմի կամ լամպի լույսի տակ, երբ իրենց շորերը արդուկելու համար ստիպված սպասում էին մի քանի ժամ, իսկ հեռուստացույց դիտելը իսկական տոն էր: Իսկ մենք բողոքում ենք համացանցի մի քանի ժամ բացակայությունից, հեռախոսների անջատված լինելուց և նման այլ մանր բաներից, որոնք տևելու են առավելագույնը մի օր կամ ավելի քիչ, իսկ այն ժամանակ նրանք անգամ չգիտեին՝ այդ խավարը մի օր վերջանալո՞ւ է, թե՞ ոչ։ Ու մայրս միշտ կրկնում է.

-Բա մենք ո՞նց ենք արել…

Կարդալը լավ բան է, այդպես չե՞ք կարծում: Օրինակ ես դրանում համոզվել եմ։ Եթե մի քանի տարի առաջ ինձ ինչ-որ մեկը ասեր, որ առանց մի քանի թերթ կարդալու քունը չի տանում, գուցե ծիծաղեի, իսկ հիմա…

Դե, հենց նոր փակեցի գիրքը ու պատրաստվում եմ քնել։ Կարդալու բան շատ կա, կարդացողներն են քիչ, հա, ու մեկ էլ ժամանակը: Շտեմարանից հետո էլի ինչ-որ գիրք բացել կարդալը դժվար է, մանավանդ, երբ լույսը բացվելուն քիչ է մնացել… Բայց այնուամենայնիվ կարելի է։ Եթե ավարտական դասարանում չես, ապա ոչ թե կարելի է, այլ պարտադիր, այո, պարտադիր, որովհետև մարդու զարգացման, աշխարհայացքի ձևավորման ամենակարևոր գործոններից մեկը հենց ընթերցանությունն է (մի տեսակ գիտական ստացվեց)…

Տատիկիս ասածներից էլի հիշեմ․ «Էն ժամանակ էնքան գիրք կարդացող կար, մի գրքի հըմար հերթ էր, մինը, որ պրծներ, արդեն գիդեր՝ հաջորդը ով տի կարդալ: Հըմի ո՞ւր ա, գիրք կարդացող չկա..»։

Իսկապես չկա, բայց ինչո՞ւ… Երևի լավ գրքեր չկան կամ զբաղմունքի այլ ձևեր կան: Չէ, ինձ թվում է, պատճառն այլ է: Անկեղծանամ՝ չգիտեմ էլ պատճառը, բայց այն, որ դա ինձ անհանգստացնում է, փաստ է։

Ուզում եմ, որ հիմա էլ գրադարաններում հերթ լինի գրքերի համար, ուզում եմ, որ գիրք կարդան ոչ թե էդ մասին սոցկայքերում գրելու՝ այլ պարզապես կարդալու համար: Ուզում եմ, որ արժեվորենք գիրքը ու հասկանանք դրա կարևորությունը: Ուզում եմ, որ շատանան այն մարդիկ, ովքեր սիրում են կարդալ: Եվ վերջապես, ուզում եմ, որ մարդու համար ամենաթանկ նվերը լինի գիրքը, ոչ թե նրա համար, որ հիմա մոդայիկ է, այլ, որովհետև ԳԻՐՔ է…

Հ. Գ. Կիսվեք կարծիքներով՝ փորձենք հասկանալ գրքից հեռանալու պատճառները:

Քունս չի տանում… 22:48, մտածում եմ նյութ գրեմ… Հետո, բայց ինչի՞ մասին գրեմ…

Հա, գիտեմ, որ թեմաները կարելի է գտնել, բայց հիմա էս պահին, ինչի՞ մասին կարելի է գրել…

Դե, երևի հայկականի ու հայի՞, կամ ասենք՝ տարակարծության… Երևի քրոջս մասի՞ն, հը՞ն…

Չկողմնորոշվեցի:

Մտածեցի՝ (ասում եմ, ու խաբում ինքս ինձ, որովհետև ոչ մի բան էլ չմտածեցի)։

Վաղը դասի եմ… Երևի շատերդ եք դասի: Լավ է, քնեմ։

Բայց չի ստացվում է, պիտի մի բան գրեմ: Վերջ, Սեդա կենտրոնացի, հիշի ու սկսի…

Հա, ճիշտ է, տրանսպորտ չունենք, հիշո՞ւմ եք՝ ասել եմ, որ նույնիսկ Վանաձոր հասնելու համար պիտի տաքսի վարձես, բայց վերջին մի քանի շաբաթը դա էլ հնարավոր չի: Վերջին տաքսիստը մեկնեց արտագնա աշխատանքի, ու մնացինք էսպես: Քաղաք հասնելու կամ քաղաքից գյուղ հասնելու միակ ձևը «պապուտնի»-ն է, գիտե՞ք՝ դա որն է: Գնում ես, կանգնում ճամփին ու պատահած մեքենայով հասնում տեղ: Կամ՝ կեսը դրանով ես գնում, հետո տրանսպորտը փոխում ես: Կամ հույսդ դնում ես քաղաքաբնակ համագյուղացիների վրա:

Տատիկը էս առիթով ասում ա. «Աշխարհը քանի գնըմ՝ վատանըմ ա: Մի քանի տարի առաջ մենք մեր ավտոբուսն ունեինք, նստինք, գնինք քաղաք, ժամը գիդինք, գեինք եդ՝ մեր տուն… Իսկ հըմի…»

Մի դեպք պատմեմ: Մի օր, ավելի ճիշտ, մի ուրբաթ օր (սա ուսանողների հայրենադարձության օրն է), ուսանող քույրս զանգեց, թե ուզում եմ գամ գյուղ (դե, սա ամեն ուրբաթ կրկնվում է), մաման էլ վարորդներին հերթով զանգեց: Որը զբաղված էր, որը՝ այդ շաբաթ չէր գալու, որն էլ արդեն եկել էր: Քույրս էլ որոշեց գնա կայարան, էնտեղից ավտոբուսով հասնի հարևան գյուղ, ու հետո մի ձևով գա, բայց պարզվեց այդ օրը ավտոբուս էլ չկա:

Պատկերացրեք պատմության ավարտը. հեռախոսի միջից լսվող արտասվախառն ձայն։ Լացելով հետ գնաց մորաքրոջս տուն:

Բայց լավ լուր կա՝ ասում են շուտով մեքենա կլինի, դե մենք էլ հույսներս չենք կտրում:

Շատ լավ, նյութը ստացվեց… 23:08, արդեն քունս տարավ… Հուսամ լավ ստացվեց, չնայած ավելի լավ կլիներ՝ ավտոբուս լիներ, էս նյութն էլ չգրվեր…

Այս նյութը նվիրվում է ատրագնա աշխատանքին, և ուզում եմ ասել, որ ես էլ այն երեխաների թվին եմ պատկանում, ով իր հորը Նոր տարուց Նոր տարի է տեսնում, իսկ տարվա մյուս մասը նա դառնում է համակարգչի էկրանին երևացող պատկեր կամ հեռախոսից լսվող ձայն, որին մյուս պատկերներից ու ձայներից ամենաշատն ես սպասում, ամեն օր դասից տուն գալուց հետո հարցնում .«Մամ, պապան զանգել ա՞…»։ Բայց նա ամեն օր, իհարկե զանգում է, ամեն օր, լինում են դեպքեր, երբ օրը մի քանի անգամ, չէ որ մանրամասն պիտի իմանա՝ տանը ինչ է կատարվել, ինչ գործեր են արվել, որոնք են կիսատ, և ինչ խնդիրներ կան, այս վերջինի պատասխանը միշտ ամենաերկարն է լինում, որովհետև տանը, որտեղ տղամարդ չկա, միշտ էլ խնդիրներ կան. մի անգամ այգու ցանկապատն է ընկել, մյուս անգամ անասնագոմի պատն է փլվել, և այլ այսպիսի գյուղական խնդիրներ, որոնց լուծումը տղամարդը կարող է տալ, բարեբախտաբար, լավ հարևաններ դեռ կան և օգնում են։ Իսկ երբ գալիս է դեկտեմբերը ու իր հետ բերում հորս, նա լուծում է բոլոր խնդիրները, որպեսզի գարնանը նորից հանգիստ խղճով մեկնի արտագնա աշխատանքի։ 

Ձմեռը, որպես եղանակ չեմ սիրում, դե, ցուրտ է, ձյուն, բայց այն որպես տարվա ժամանակահատված առանձնանում է, քանի որ այդ երեք ամիսը դու հնարավորություն ունես վայելելու հորդ ներկայությունը։ Նա տանն է, վառարանը ճըտճըտում է, կարտոֆիլի շերտերը խորովվում են, իսկ դուք հանգիստ ու ապահով նայում եք հեռուստացույց, զրուցում, և պակասեցնում այդ թանկ ժամանակը։ Ձմեռը նաև պարապ եղանակ է, բոլորը արձակուրդում են, և տանը հյուրեր, բնականաբար, շատ են լինում։ Ու նրանց զրույցները ծավալվելով հասնում են երկրի վիճակին ու նաև արտագաղթին, և բոլորը սկսում են խոսել այդ թեմայով, կանայք հիմնականում դեմ են արտահայտվում, իսկ տղամարդիկ արդարանում՝ ասելով. «Բա ըստի մնամ, ի՞նչ անեմ, էս անտեր երկրում մի գործ չկա, որ մարդ անի…»։ Դե սկզբում ես էլ էի կարծում, որ կարելի է մնալ, այստեղ ինչ-որ բան անել, բայց հիմա կարծում եմ, որ այստեղ աշխատելով լիարժեք ապրել, իսկապես, չի ստացվի։

Գուցե կասեք, որ թերահավատ եմ, որ աշխատող մարդը ամեն տեղ էլ կգտնի անելու գործ, չեմ վիճի, դա այդպես է, պարզապես այն աշխատավարձը, որը վաստակում ես այստեղ, բավական է միայն առօրյա ծախսերին ու պահանջներին։