Հարցազրույց Երևանի Գալուստ Գյուլբենկյանի անվան հ. 190 ավագ դպրոցի գրադարանավարուհի Գոհար Խաչատրյանի հետ
-Պատմեք մի փոքր Ձեր մասին:
-Ինձ համար թվականը կարևոր չէ, ես ուղղակի ծնվել եմ: Ծնվել եմ անցյալ դարում, դարի ոսկե միջինում, իսկ ոսկե միջինը հիսուն թվականն է, որի համար հիմա ինձ երջանիկ եմ զգում: Ծնվել եմ սովորական, հասարակ ընտանիքում: Հայրս վարպետ էր, մայրս՝ գրասենյակային աշխատող: Ինչ վերաբերում է հորս, նա Եղեռնի ծնունդ է, եղել է իր ընտանիքի միակ տղան, ում հորեղբայրս մի կերպ փրկելով՝ հասցրել է Արևելյան Հայաստան: Փաստորեն մեր արմատները հասնում են Արևմտյան Հայաստան, ավելի ստույգ՝ Վան քաղաք: Մորական կողմս Արտամետից էր: Հայրս գիրք շատ էր սիրում, թեև ստացել էր ընդամենը չորրորդ դասարանի կրթություն, որովհետև տատս անկարող է եղել աշխատել, և ընտանիքի ամբողջ հոգսը մնացել է հորս ուսերին: Նա իր համար հատուկ գիրք գնելու օր էր ընտրել: Ամեն ուրբաթ գնում էր գրախանութ, որտեղից տուն էր վերադառնում՝ թևատակին նույնիսկ միանգամից 7-8 գիրք դրած: Նա իր ուսման պակասը լրացնում էր մեզ հետ. երբ դպրոց էինք գնում, մեզ հետ սովորում էր: Կարդում էր հիմնականում պատմական գրքեր և արտասահմանյան գրականություն: Սիրում էր նաև գրքեր նվիրել: Մարդիկ կան, որ գիրք կարդում են հենց այնպես, զբաղմունքի համար, չեն վերապրում, ոչինչ չեն քաղում, այնինչ գիրք կարդալիս հոգիդ պիտի մաքրվի, և գիրքը պիտի հետք թողնի քո մեջ: Հայրս իրենից հետո թողած լավ անունից բացի թողեց նաև հարուստ գրադարան, որը կարծես նրա հուշարձանն է: Անշունչ է այն տունը, որտեղ գրքեր չկան: Հիմա, երբ մորս տուն եմ գնում, ձեռքս եմ վերցնում մի գիրք և միանգամից հիշում…Պարտադիր չէ գնալ գերեզման, որպեսզի հիշես մարդուն, մարդը գրքերում է հիշվում:
Մեր տոհմը ուներ երկու ազգանուն. հորս կողմը Խաչատրյան է, հորեղբորս կողմը՝ Գևորգյան: Իմ Խաչատրյան ազգանունը կարծես մխիթարում է ինձ. գուցե խա՞չն է եղել, որ մեր արմատները ամուր է պահել: Ինձ միշտ գոհացրել է նաև Գոհար անունս, որն առաջացել է պարսկերեն ջոհար բառից, ինչը նշանակում է բազմաշնորհ:
Ես սովորել եմ Լեոյի անվան դպրոցում: Դպրոցի ուսուցչական կազմը բավականին զարգացած էր: Հիմա էլ սիրով կարող եմ հիշել շատերին, հատկապես՝ առաջին ուսուցչիս: Նրանք իմ մեջ սերմանեցին սեր դեպի գրականությունը: Նրա համար, որ այսօր ես կարողանում եմ գրել և գեղեցիկ գրել, պարտական եմ դպրոցիս և իհարկե ծնողներիս:
Դպրոցն ավարտելուց հետո ցանկացա ընդունվել օտար լեզուների ինստիտուտ, բայց քանի որ անփորձ էի, չստացվեց: Մոտ հինգ տարի աշխատեցի զագսի գրասենյակում, որը մարդկային հարաբերությունների հարցում շատ բան սովորեցրեց: Այդ ընթացքում պարապեցի, շատ գրքեր կարդացի և ի վերջո ընդունվեցի ԵՊՄՀ-ի կուլտուրայի ֆակուլտետի գրադարանագիտության և մատենավարության բաժինը: Այդ ժամանակ կարդում էինք պարտադրաբար, որից ես հաճույք չէի ստանում, մտածում էի, թե ե՞րբ կունենամ ազատ ժամանակ վերընթերցելու սիրով կարդացած գրքերս: Ավարտելուց հետո ինձ հրավիրեցին աշխատանքի Խնկո Ապոր անվան գրադարանում, որտեղ աշխատեցի 1976-1994 թվականներին: Շփումը գրողների հետ շատ մեծ էր: Հանդիպել եմ Համո Սահյանին, Սերո Խանզադյանին, Վարդգես Պետրոսյանին, Վիլյամ Սարոյանին և շատ ուրիշներին: Յուրաքանչյուր հանդիպում իր մեջ կերպարներ էր ներառում: Հիմա, երբ գիրք եմ կարդում, կարծես լսում եմ գրողի ձայնը, կարծես նա հենց ինձ համար է պատմում: Խնկո Ապոր անվան գրադարանից հետո տեղափոխվեցի դպրոց, ինչը ինձ համար այնքան էլ ցանկալի չէր: Սկզբնական շրջանում դժվար էր մերվելը անձնակազմին, գրադարանին: Բայց հետո ամեն ինչ մտավ իր բնականոն հունի մեջ: Հիմա ես ինձ այստեղ էլ եմ լավ զգում, բայց միևնույնն է, ինձ համար անփոխարինելի է եղել Խնկո Ապոր գրադարանի աշխատանքը:
Երկու աղջիկ ունեմ, մեկը լոգոպետ է, մյուսը՝ էկոլոգ: Երկուսն էլ հետաքրքրված են ընթերցանությամբ, հոգատար են իմ նկատմամբ, նրանց շատ եմ սիրում:
Ինձ ասում են, որ գրադարանավարուհու աշխատանքն այնպիսին է, որ նա հաճախ մենակ է մնում: Հարցնում են՝ չե՞մ ձանձրանում արդյոք մենակ լինելուց: Այնինչ ես մենակ չեմ, ինձ հետ բազում ընթերցողներ կան և բազում գրքեր:
Յուրաքանչյուր երկիր ունի իր ներակայանալի գրողը: Երբ ասում ենք Սերվանտես, ես Իսպանիա եմ պատկերացնում, ասում ենք Դանթե՝ Իտալիա, ասում ենք Պուշկին՝ Ռուսաստան և այլն, և այլն: Հայաստան ասելիս ես Սահյան եմ պատկերացնում, պատմավիպասան ասելիս՝ Րաֆֆի, ում պատմավեպերն ավելի շատ բան են տալիս, քան պատմության դասագրքերը:
-Ի՞նչ մարդկային հատկանիշներ է պետք ունենալ գրադարանավարուհի լինելու համար և ինչո՞վ է որոշվում լավ կամ վատ գրադարանավարը:
-Առաջին հերթին կուզեմ նշել համեստությունը: Երբ ես փողոց եմ դուրս գալիս, չեմ մտածում, որ շատ կարդացած եմ, որ մյուսներն ինձնից պակաս են: Դպրոցական գրադարանավարի աշխատանքն ավելի պատասխանատու է, քանի որ նա գործ ունի մատաղ սերդնի հետ, իսկ մատաղ սերնդին ուղղորդելը շատ ավելի բարդ է, որովհետև հնարավոր է ինչ-որ մեկը կարդա տարիքային առումով իրեն ոչ հասանելի գիրք և հիասթափվի բոլոր գրքերից, առհասարակ ընթերցանությունից: Այսինքն՝ գրադարանավարը պիտի կարողանա ընթերցողին օգնել ճիշտ ընտրություն կատարել:
Ընթերցանությունը, իմ կարծիքով, լավագույն զբոսանքն է, լավագույն հանգիստը: Երբ որևէ բան եմ կարդում, այդ նույն նկարագրության մեջ ես զբոսնում եմ, ապրում եմ: Դրանից լավ ուրիշ ի՞նչ հաճույք կա: Ինձ համար ամենից մեծ հաճույքը ընթերցանությունն է: Նույնիսկ երբ մեկնում եմ ամառանոց, ինձ հետ անպայման վերցնում եմ որևէ գիրք:
-Իսկ ինչո՞վ է կյանքում Ձեզ օգնում Ձեր մասնագիտությունը:
-Օգնում է մարդկանց ճանաչելու հարցում, ինչի համար անհրաժեշտ է շատ գրքեր կարդալ: Եթե աշակերտը ուզում է որևէ գիրք իսկապես կարդալու համար, ես կարող եմ բերել այն այլ գրադարանից, նույնիսկ մեր տանից, միայն թե այդ գիրքը հասցնեմ նրան: Դու պիտի փորձես յուրաքանչյուրի մեջ լավը տեսնել, յուրաքանչյուրին օգնել. Ի վերջո դժվար չէ գիրք տանել-բերելը:
Վերջին տարիներին ես մեծ ուշադրություն եմ դարձնում թարգմանություններին: Առաջ մենք այդքան մեծ թարգմանական գրականություն չունեինք: Սովետական տարիներին թարգմանություններ արվում էին միայն Ռուսաստանի թույլտվությամբ և հիմնականում ռուսերեն լեզվից: Եթե գիրքը ռուսերեն թարգմանություն չէր ունենում, մեզ մոտ իրավունք չունեին այն հայերեն թարգմանելու: Բայց չմոռանանք նաև, որ լեզվից լեզու թարգմանվելիս գրքի համն ու հոտը կորչում է: Օրինակ՝ հայերենում կան բառեր, որոնք չեն թարգմանվում ռուսերեն, և ոչ մի արտասահմանցի չի կարող զգալ այդ բառերը:
-Ովքե՞ր են Ձեր սիրելի գրողները և ինչո՞վ են նրանք առանձնահատուկ Ձեզ համար:
-Տարբեր տարիքներում սիրելի գրողները տարբեր են: Ես մարդու կյանքը կբաժանեի ըստ ընթերցանության տարիների: Իհարկե գրքեր կան, որոնք կարդում ենք բոլոր տարիքներում էլ, բայց այդ դեպքում փոխվում է մեր ընկալումը: Հայ գրողներից կառանձնացնեմ Վարդգես Պետրոսյանին, Րաֆֆուն, Խաչիկ Դաշտենցին, Մահարուն: Հարցնում եք՝ ինչո՞ւ: Որովհետև նրանց մեջ շինծու բան չկա, ողջ գրվածը ապրած է: Սիրում եմ կարդալ նաև Զորյան, Իսահակյան: Շատ սիրում եմ նաև պոեզիան: Պոեզիան, գիտե՞ք, կարծես մի հաճելի երաժշտություն լինի, որը ձեռքիդ տակ պիտի ունենաս մշտապես: Հայ բանաստեղծներից կառանձնացնեմ Սևակին, Չարենցին: Ռուս գրողներից շատ եմ սիրում Բունինին, Կուպրինին, Չեխովին, ումից, ի դեպ, չեմ հագենում երբեք: Մեծ հոգեբան-գրող է հատկապես Դոստոևսկին, ով ընթերցողի մեջ, կարելի է ասել, նստվածք է թողնում: Արտասահմանյան գրողներից սիրում եմ կարդալ Շեքսպիր, Բալզակ, Մոեմ, Մարկես, Ֆլոբեր, Հագարդ, Ռեմարկ, Ցվեյգ, Մորուա: Այլ կերպ ասած՝ այն տեսակի գրքեր եմ սիրում, որոնց մեջ գեղարվեստականից բացի կան նաև գիտաճանաչողական կամ պատմական շրջանին վերաբերող նյութեր:
-Կա՞ արդյոք որևէ գիրք, որը նշանակալից դեր է ունեցել Ձեր կյանքում:
-Կդժվարանամ առանձնացնել մեկը: Առաջինը մտքիս եկավ Միկլուխո Մակլայի մասին գիրքը, որի հետ կապված մի զավեշտալի պատմություն կա: Դեռ դպրոցական տարիքում ընկերուհուս հետ գնացել էինք գրադարան, որտեղ այդ գրքից ընդամենը մեկ հատ էր, ինչի պատճառով մենք, պատկերացնո՞ւմ եք, վիճեցինք, երկար ժամանակ նեղացանք իրարից: Բանն այն էր, որ միասին նստում էինք գրադարանում, նա՝ աջ կողմում, ես՝ ձախ, ձախից դժվար էի կարդում, նա էլ արագ էջը թերթում էր, ես էլ չէի հասցնում ավարտել: Ասում էի, թե իր հետ էլ չեմ գա գրադարան, բայց նա էլ առանց ինձ չէր գնում:
Կուզեմ նշել նաև «Մուսա լեռան քառասուն օրը», որը շատ մեծ ազդեցություն ունեցավ: Վերֆելն այնպես է նկարագրել, կարծես ինքն էլ է մուսալեռցիների հետ եղել, իսկ դա օտարագիր գրողի համար շատ կարևոր է:
Վերջին շրջանում ցնցեց նաև Մարկեսի «Հարյուր տարվա մենությունը», որից հետո նույնիսկ բանաստեղծություն գրեցի:
Մեծ ազդեցություն թողեցին նաև Բայրոնը, Դոն Ժուանի «Փախուստը», Գյոթեի «Երիտասարդ Վերթերի տառապանքները»:
Իսկ ինչ վերաբերում է «Փոքրիկ Իշխանին», այն կարելի է անվերջ կարդալ: Ամեն օր վերջացնել, նորից սկսել: Նորից և նորից: Ամեն օր:
-Փաստորեն Խնկո Ապոր անվան գրադարանում աշխատելու տարիներին շատ եք հանդիպել գրողների: Ի՞նչ հետաքրքիր դեպքեր կհիշեք այդ հանդիպումներից:
-Հետաքրքիր հանդիպում տեղի ունեցավ Մարիետա Շահինյանի հետ: Շատ համեստ կին էր. Երբ դահլիճը ծափահարեց նրան, նա ասաց.
-Մի՛ ծափահարեք, այդ ես պիտի ծափահարեմ, որ ընթերցող-աշակերտներ եմ տեսնում, գրողը գրող է, ձեր ծափահարությունը այն է, որ Դուք կարդում եք, ուրիշ բան ինձ պետք չէ:
Այս խոսքերը ականջներումս են մինչ օրս:
Լավ հիշում եմ Սարոյանին: Այն օրը, երբ նա եկավ, գրադարանում տոն էր: Մի աշխատակից ունեինք, խոսքս Մանիկ Կոշկակարյանի մասին է, նա առիթը բաց չէր թողնում նշանավոր մարդկանց հրավիրելու մեզ մոտ: Մի երկու-երեք անգամ հանդիպեցինք Սարոյանին: Նա օտարագիր գրող է, ճիշտ է, բայց իր մեջ կրում է Բիթլիսի արմատները, իր աչքերում՝ հայի տխրությունը: Երբ նրան կարդում եմ, մտածում եմ, որ մենք համերկրացի ենք: Հիշում եմ՝ իրեն ծափահարում էին, ինքը զարմացած երեխայի պես նայում էր միայն: Երբ կարդացի Վահագն Դավթյանի հեղինակած հուշերը Սարոյանի մասին, պարզվեց, որ նրա մոտ էլ նույն տպավորությունն էր, ինչ որ ինձ մոտ: Սարոյանը աշխարհի գրող է, դա ես չեմ ասում, դա բոլորն են փաստում: Նույնն էլ Հեմինգուեյը, նրան էլ եմ լավ հասկանում:
Մի անգամ ընկերներիցս մեկն ասաց. «Քեզ տանելու եմ Գրողների միություն. այնքա՜ն կենդանի գրողներ տեսնես»: Ես էլ ուսանողուհի էի, դեռևս բոլորին ծանոթ չէի, դրանից կաշկանդվում էի: Այդ պատճառով սկսեցի կարդալ ժամանակակիցներին, ովքեր տպագրվում էին «Գարուն» ամսագրում, որի խմբագիրը այդ ժամանակ Վարդգես Պետրոսյանն էր: Նրան էլ, Ռազմիկ Դավոյանին էլ մի քանի անգամ բախտ վիճակվեց հանդիպել:
-Խոսենք ժամանակակիցներից: Ձեր կարծիքով, ի՞նչ քայլեր պիտի արվեն հպետք է անել, որ մարդիկ կարդան ժամանակակից գրականություն:
-Կարելի է հեռուստատեսությամբ ունենալ գրական ժամ, քանի որ ոչ բոլորն են կարդում «Անդին» ամսագիր կամ մի ուրիշ բան: Գրական ժամեր, գրական հանդիպումներ… Նախաձեռնությունը պիտի Գրողների միությանը լինի: Հիմա Գրողների միությունը մի փոքր պասիվ է: Այն ժամանակ հատուկ թույլտվություն էր պետք տպագրվելու համար, իսկ հիմա ցանկացածն էլ կարող է տպագրվել: Բայց դա դեռ չի նշանակում, որ բոլորը գրող են, գիրքը անպայման պիտի անցնի քննադատության միջով: Իսկ այ հանդիպումները գրախանութներում, ես կարծում եմ, ավելի շատ երևալու, վաճառքի համար են: Այդպես ընթերցողը գրողին չի ճանաչում: Իսկ եթե որոշ ժամանակ անց տվյալ գրողի գործերին ծանոթանալուց հետո նորից հանդիպում կազմակերպվի, գրողները կունենան իրենց ընթերցողական խումբը, տարիքը: Ընթերցանությունն էլ ունի որոշակի տարիք: Հիմա կարծես ինչ-ինչ պատճառներով այն մի փոքր հետ է մղվել: Մարդիկ էլի կարդում են, բայց ոչ ինչպես առաջ: Հիմա գրադարանները շատ վատ են համալրվում: Աշակերտը գա, ժամանակակից ուզի, ես ի՞նչ կարող եմ տալ, կա՞ որ տամ, չկա: Իսկ այն ժամանակ կային հատուկ նվիրատվության օրեր, երբեմն էլ նախարարությունն էր մատակարարում գրադարաններին: Իսկ ո՞ր գրադարանն է լավը. այն, որը ունի հարուստ և հատկապես գործածական ֆոնդ:
Վերջին ժամանակներում աշակերտությունն ու ծնողական կազմն է նվիրատվություն կազմակերպում, ունենք նաև անհատ նվիրատուներ:
-Շատերը այն կարծիքին են, թե ժամանակակից սերունդը այսօր չի կարդում: Որպես գրադարանավարուհի՝ ի՞նչ կարող եք ասել այդ մասին:
-Ես ամենևին էլ այդ կարծիքին չեմ: Դպրոցականների շրջանում մեծ աշխուժություն է տիրում: Չի կարելի անընդհատ ասել՝ մեր սերունդը, մեր սերունդը… Ամեն սերունդ իր հետ նորություն է բերում, բերում է ավելի խորը մտքեր, խորը մտածողություն: Ես հարստանում եմ Ձեր՝ լայն մտածողություն ունեցող սերնդով: Ձեր սերունդը շատ հրաշալի սերունդ է, պարզապես մարդիկ, երբ սերմեր են ցանում, շարունակ նայում են աճած մեկ մոլախոտին, բայց չի կարելի անտեսել մյուսներին: Այդ մի չընթերցող աշակերտով չի կարելի կարծիք ձևավորել սերնդի մասին: Երբ որևէ աշակերտ գալիս և ուզում է մի ժամանակակից գիրք, որը գրադարանը չունի, ես անպայման նշում եմ ինձ մոտ, որպեսզի հետևողական լինեմ, գտնեմ, ինքս էլ կարդամ, որովհետև անհարմար է հետ մնալ ժամանակակիցներից: Ամենաթանկ բանը ժամանակն է, եթե անցավ, էլ ետ չես բերի:
Ընդհանրապես, եթե որևէ գիրք կարդացել ես, սակայն այն հետք չի թողել և շուտ մոռացվել է, ուրեմն այն չես կարդացել: Եվ ուրեմն մարդկանց շրջանում չպիտի ասես, թե այն կարդացել ես, որովհետև ամոթ կլինի քննարկել մի բան, որը չես հիշում: Վերջին ժամանակներում չեմ հիշում մի գիրք, որը կարդացել եմ առանց թղթի ու մատիտի: Նշումներ եմ անում, առանձնացնում լավագույն մտքերը, վերընթերցում սիրելի հատվածները:
Կյանքում գիրքը չեմ փոխի համակարգչի հետ: Թեկուզ ստեղծագործությունը համացանցում լինի, ես, մեկ է, կարդում եմ գրքով, որովհետև գիրքը պիտի շոշափես, զգաս, իսկ համակարգչով կարդալիս ինձ թվում է, թե շուտով կարդացածս կկորչի:
-Մեր երիտասարդներին ի՞նչ գրականություն է հետաքրքրում:
-Հասունացման տարիքում երիտասարդները շտապում են, ուզում են կյանքը շուտ ճանաչել, նրանց ընթերցած գրքերը հետաքրքրանում են, շրջանակը՝ լայնանում: Սիրում են կարդալ հոգեբանավերլուծական գրքեր, ավելի նեղ շրջանում՝ նաև պատմական գործեր:
-Գիտեմ, որ Դուք ևս ստեղծագործում եք: Երբևէ ցանկություն չե՞ք ունեցել գիրք գրելու:
-Ես գրում եմ որևէ գրքի, հոգեկան ապրումների ազդեցության տակ: Երբեմն ստեղծվում են տողեր, որոնք մոռացվում են: Միշտ մտածել եմ, որ ինձ մոտ չի ստացվի գիրք գրել: Այդպիսի գրողական մեծ բաներ չեն ծնվել երբևէ: Հիմնականում փոքրիկ բաներ են: Այդ բոլորը տրամադրություն են ստեղծում: Առհասարակ ես փողոցում դանդաղ եմ քայլում, կարող է պատահել, որ քայլեմ և աշնանային տերևներ հավաքեմ, ներշնչվեմ որևէ երաժշտությունից, ներկայացումից: Վերջին գիրքը կարդալիս անընդհատ երաժշտություն էի լսում. Շոպեն, Շուբերտ, Բեթհովեն: Ես ինձ գտնում էի երաժշտության ու գրքի մեջտեղում: Նման գեղեցիկ համատեղություն երբևէ չէի զգացել: Կարելի է ասել՝ ես եղանակային ընթերցող եմ:
-Եթե հնարավորություն ունենայիք, ուրիշ ի՞նչ մասնագիտություն կընտրեիք:
-Ես միշտ սիրել եմ այն աշխատանքը, որը աղմուկ չի բերում, բայց շփում է ունենում մարդկանց հետ: Սկզբում ուզում էի իրավաբան դառնալ, կարող էի նաև՝ արխիվի աշխատող: Չեմ սիրում մեխանիկական աշխատանք, որը ինձ հոգով չի հարստացնում: Ես սիրում եմ մենակ մնալ, առանձնանալ իմ աշխարհում, իսկ գրքերի մեջ դա կարողանում եմ անել:
-Ի՞նչ խորհոււրդ կտաք մեզ՝ պատանիներիս:
-Մարդկային ամենամեծ հատկանիշը ազնվությունն է: Մարդ պիտի ազնիվ լինի, թե չէ ամեն ինչ կկորչի: Պիտի ձեռքդ դնես սրտիդ ու հանգիստ լինես, որ սուտ ոչինչ չես ասում: Կարող ես ծույլ լինել, թափթփված լինել, բայց ոչ ստախոս: Ամեն վատ բան ստից է ծնվում: Երբ ասում են՝ սուտ ես ասում, նյարդայնանում եմ, գոնե դրական բառով ասեն, ասեն՝ ճիշտ չես ասում, տարբերությունը մեծ է: Իհարկե կան բարի ստեր, որոնց կարելի է շրջանցել, խոսքս դրանց մասին չէ: Երբ ինձ որևէ մեկը ճիշտ չի ասում, ես չեմ ասում նրան այդ մասին, ոչինչ, թող իմանա, թե ճիշտ ասաց, հաջորդ անգամ ես այնպես կանեմ, որ նա իսկապես ճիշտ խոսի:
Հարցազրույցը վարեց՝ Միլենա Խաչիկյանը
