Հեղափոխություն,

որ ինչ անուն ասես ստացավ,

(ժպիտի,

բաց ձեռքերի,

թավշյա,

հանդուրժողականության,

մեքենայի ազդանշանների,

կաթսաների զնգոցի,

դեղինի

ու սիրո)

մի երկրի համար,

որ հոգնել էր սեփական իրականությունից,

գուցեև չլիներ,

բայց մեր մեջ դժգոհություն կար մի քիչ,

որ պիտի դուրս գար ու լցվեր

փողոցներ…

Էս օրերին հոգեկան աշխարհումս զուգահեռ ուղիղներով անցնում էին հիասթափությունն ու ուրախությունը: Մյուս զգացմունքներն անհասկանալի գրաֆիկով վերիվարում էին՝ անընդհատ հատելով իմունիտետիս սահմանները:

Ամենասկզբից մի քանի հարյուր հոգանոց հանրահավաքի նկարներ ցույց տալ ծանոթ-անծանոթներին ու ասել, թե՝ «Հեսա Հայաստանում լիքը բան կփոխվի», լսել, թե՝ «Որ իմանամ ինչ-որ բան կփոխվի, առաջինը ես կմասնակցեմ. սրանք սաղ վերևներից սարքած բաներ են, այ բալա» պատասխանը, հետո ավելի շատ հավատալ սեփական ուժերին ու ավելի շատ սիրել «երկիր, պետություն, հայրենիք» հասկացությունները, որ ինչ-որ պահի բաժանել էիր իրարից, բայց ինչ-որ չափով նյարդայնանալ ու նեղվել՝ երբեք ցույց չտալով:

Հետո տեսնել, որ բոլոր նրանք, ովքեր քո մի մասն էին դարձել վաղուց, փողոցներում անում են իրենց քայլը: Անասելի շատ սիրել ու հավատալ իրենց, քաջալերել ու հանգստացնել, գաղտնի որոշել միանալ՝ այդպես էլ համարձակություն չունենալով այդ մասին ասել տանը, ու չգնալ: Հետո վերջապես հաղթել ինքդ քեզ ու փախչել դասից, ավտոբուսով անցնել տասնյակ կիլոմետրեր ու Հաղթանակի կամրջի մոտից ոտքով շարունակել ճանապարհը: Անընդհատ պատասխանել ծնողների, հարազատների ու ուսուցիչների զանգերին ու ստիպված վերադառնալ: «Ըմբոստության» համար թուքումուր ուտել ու մի քանի օր զրկվել հեռախոսից: Հասկանալ Կոելյոյին, որ «արգելված» թեմաներով զբաղվելիս, պետք է նաև խիզախություն ունենալ ու համակերպվել չհասկացված լինելու փաստի հետ: Բայց երբեք չկոտրվել չհասկացված լինելուց ու հավատալ սեփական հաղթանակին՝ ավելի ու ավելի շատ:

Մի քանի օր անց խիստ անձնական պատճառներից ելնելով, չմիանալ դասից փախչող ու ցույցի գնացող մյուս աշակերտներին, ովքեր օրեր առաջ ծիծաղում էին քո «անիմաստ» փախուստի վրա, բայց մի քանի հարյուր անգամ ավելի շատ հպարտանալ, տխրել ու հպարտանալ, մի քիչ էլ՝ ամաչել:

Հետո ինչ-որ պահի կրկին միանալ ցուցարարներին, քայլել նրանց միջով՝ չմտածելով հետևանքների մասին, կոկորդը պատռելով գոռալ «Քայլ արա…», բայց չշարունակել՝ հասկանալով, որ խնդիրը էդքան էլ անձանց մեջ չէ: Մասնակցել ցույցերին, բայց երբեք «պարոն վարչապետի» հետ ունեցած կամ «միծինգի տեղից» արված նկարները չհրապարակել սոցցանցերում, գիտակցել, որ փողոց դուրս ես եկել նոր Հայաստանի համար, որտեղ հարգված են յուրաքանչյուր քաղաքացու իրավունքները, որտեղ աշակերտները ստանում են որակյալ կրթություն, ու ստիպված չեն լինում ամիսներ շարունակ շտեմարաններ անգիր անել բուհ ընդունվելու համար: Հայաստանի համար, որտեղ օրենքից բարձր ոչ մի ձայն չի հնչում, Հայաստանի համար, որտեղ Սահմանադրության առաջին 2 հոդվածներին քաղաքացին հավատում է ու ընդունում որպես բացարձակ ճշմարտություն:

Հետո ինչ-որ պահի տեսնել, որ էն, ինչ դու անում էիր նպատակիդ հասնելու համար, որոշներն անում են ինքնահաստատվելու կամ հաճույք ստանալու, գլուխ գովելու, ինչ-որ բան անել չցանկանալու համար պատճառաբանելու կամ ժամանակ անցկացնելու համար: Ու էս ամեն ինչը ներսումդ էնպիսի քաոսի է վերածվում, որ թվում է, թե ամեն ինչ անկառավարելի կդառնա շուտով, բայց երբ վեհ է նպատակը, ինչքան էլ որ հիասթափվում ես՝ տեսնելով առանց պետհամարանիշի մեքենաներ, որոնք սլանում են «ձայնի արագությամբ», խմիչք խմող ու արևածաղիկ կեղևազրկող մարդկանց, որ մնացորդները լցնում են որտեղ պատահի, նայում ես առաջ, հանդուրժում ու սիրով խնդրում աղբը թափել աղբամանում ու զգուշության համար մի փոքր դանդաղ վարել մեքենան:

Հետո ամեն ինչ էնքան է խորանում, որ մարդիկ ճամբարների են բաժանվում, ու անհասկանալի կերպով որոշ մարդկանց գիտակցության մեջ մտնում է «ով մեզ հետ չի, մեր դեմ ա» կարգախոսը, որը դրդում է վիրավորել մարդկանց ու չհարգել մյուսների հայացքները: Ու այդպես իրարից բազմաթիվ մարդիկ են հեռանում: Ու դու կամաց-կամաց համոզվում ես, որ սեփական արժեհամակարգ չունեցող մարդկանց համար գուցեև էս հեղափոխությունը շատ բան չփոխի:

Ու դու, այնուամենայնիվ, ինչ-որ պահի գիտակցում ես, որ հեղափոխությունից հետո, իրոք, շատ գործ կա անելու. սովորեցնել մարդկանց սիրել միմյանց ու էն աշխարհը, որում ապրում ենք:

Մենք, որ ուղղակի պիտի գնայինք դպրոց, գայինք տուն, սովորեինք մեր դասերը, շփվեինք ընկերների հետ, խելոք ապրեինք ու մտածեինք բուհական կրթության մասին, մի փոքր շեղվեցինք այս պատկերացրած ուղուց։ Մենք երևի ժամանակից շուտ սկսեցինք մեծանալ ու մտածել մեզ շրջապատող աշխարհի խնդիրների մասին, մի փոքր ավելի շատ տեսանք այն, ինչ չպիտի տեսնեինք։ Ու մենք, որ ձեր պատկերացմամբ պիտի խոնարհ ու հնազանդվող լինեինք, պիտի լսեինք մեծերին ու անեինք նրանց ասածները, հանկարծ, չգիտես՝ որտեղից, որոշեցինք մեր իրավունքներից խոսել։ Ու երբ սկսեցինք տարբերվել «մեծերի» ասածները լսողներից, մենք դարձանք ըմբոստ բոլորի աչքերում։

Երբ մենք սկսեցինք խոսել մեր քաղաքի կամ գյուղի, դպրոցի կամ բակի խնդիրների մասին, մեզ բոլորն ասացին. «Բալա ջան, երկու աչք ունես, մի բերան, քիչ խոսա»։ Իսկ մենք, չգիտես՝ որտեղից վերցրինք, որ խնդիրները չտեսնելու տալով չեն լուծվում։ Դուք մեզ հակառակը համոզեցիք, դրա համար էլ մենք սկսեցինք իրար չհասկանալ։

Մենք համարեցինք, որ էս չէր մեր երազած անկախությունը, ու խոսեցինք դրա մասին։ Դուք էլ հոգու խորքում, բոլորի աչքից հեռու, միայն ձեզ համար էդպես համարեցիք, բայց վախեցաք բարձրաձայնել։ Դուք ստիպեցիք, որ մենք դադարենք խոսել մեր խնդիրների մասին։ Ի՞նչ ստացվեց։ Ստացվեց, որ մեր բոլոր նպատակները, որ կապել էինք մեր երկրի հետ, մեր բոլոր ջանքերն ու խանդավառությունը՝ ինչ-որ լավ բան անելու, հօդս ցնդեցին։ Արդյունքում մենք հիասթափվեցինք ամեն ինչից ու մեր բոլոր նպատակները կապեցինք դրսի հետ։ Մենք էլ դարձանք պոտենցիալ գնացողներ։

Ազատությունը երևի միակ բանն է, որի համար մենք կհեռանանք մեր երկրից։ Բայց մենք չափից դուրս համառ կգտնվենք ու ազատությունը կստեղծենք մեր երկրում՝ բոլոր առումներով։ Չէ, մենք էն անկախության սերունդը չենք, որ միայն անունով ենք։ Մենք մեր երազած անկախությունը կերտող սերունդն ենք։

Էսօր քայլում էի փողոցով: Մայթեզրին մի շուն էր ընկած: Ոչ ոք չնկատեց: Ավելի ճիշտ՝ ոչ ոք չուզեցավ նկատել: Բոլորս խուսափեցինք պատասխանատվությունից: Բայց այ թե էդ սիրուն շունը կենդանի լիներ ու զբոսներ մի լավ աղջկա կամ տղայի հետ: Մի հոծ բազմություն, նկարներ, ծանոթություններ, ժպիտներ… Իսկ հիմա միայն անտարբերություն:

Գիտե՞ս՝ 3 տարի առաջ, երբ ինչ-որ հարցաթերթիկ էի լրացնում, վախերի մասին խոսելիս նշեցի, որ ամենաշատը վախենում եմ անտարբերությունից: Ոչինչ չի փոխվել:

Հիմա լամպի լույսի տակ էս եմ գրում ու աչքիս առաջ ինչ ասես՝ անցնում է: Ախր, մեր էս վիճակի համար մենք ենք պատասխանատու, մեր անտարբերությամբ ենք մեղավոր: Մենք մեղավոր ենք: Մենք մեղավոր ենք, որ նորմալ ենք համարում հանրային միջոցների թալանն ու մի բան էլ արդարացնում ենք, թե բա. «Ով էլ լիներ, առաջինն իրա բարեկամների մասին կմտածեր»: Դու գոնե հասկանո՞ւմ ես, որ էդ գրողի ծոցից հայտնված անտարբերությունը քայքայում է ինձ՝ ատոմներս հեռացնելով իրարից։

Դու կարող ես թքած ունենալ ամեն ինչի վրա, բայց զրկվեցիր էդ իրավունքից, երբ հասկացար քո ով լինելը:

Ու հիմա, երբ ով ինչ ուզում անում է, ով ում ուզում, ոնց կարողանում վիրավորում ու ծաղրում է, ինչ-որ չափով մենք էլ ենք մեղավոր: Դրա համար որպես լավագույն ապաշխարություն, խնդրում եմ, բացիր նոթատետրդ ու գրիր մեր նորօրյա ամենակարևոր պատվիրանը․ «Անտարբեր մի՛ եղիր»:

-Ես թութունի հավանգներն էի կախում,- պատմում է Լենա տատիկս,-  Անո հորքուրդ էլ տներն էր մաքրում երկրաշարժին, մեկ էլ որ տենում ա՝ շարժվում ա, երկու ձեռքով սերվանտի շուշեղենը բռնում ա, որ չընկնի: Ռեհանենք էլ դուրսը կանգնած…

-Ինչ անպետք եղանակ ա, -ներս մտնելով ասաց մայրիկս:

-Էհ, այ քեզ բան, ձմեռ ա, սենց պիտի անի, թե՞ սովորել եք, որ տաք պիտի լինի, արև պիտի լինի…

-Բան չասի…

-88-ին էլ հո՞ արև էր, ի՞նչ խեր տեսանք: Գնա, քանի՜ մարդ մեռավ, ինչ զոհեր ունեցանք… Էն խեղճ Հայկուշս էլ 3-րդ մանկականում էր աշխատում, սմենի էր, պիտի սմեն հանձներ գար, բուժքույր էր, էլի: Սմենը վերջացրեց, որ պիտի գար, չթողեցին: Սաղ սմենչիկներին հավաքեցին, լցրեցին սամալյոտ ու սոված-ծարավ, դուզ Լենինական: Ասում ա՝ էդ ինչ բան էր, սենց չորս յան դիակ, մարդիկ ընկած, կոտորված… Հայկուշենց, որ լցրին սամալյոտ, ուղարկին, Ֆուրմանենք եկան, որ գնայինք Գագոյենց մորքուրների հավարին: Արդեն ճամփեքը փակ էր, Երևանի յանի ճամփեն փակել էին, էնքան  տրանսպորտ էր լցվել: Մենք էլ չգիտենք, որ Հայկուշը գնացել ա Լենինական: Է, ոչ հեռախոս կար, ոչ բան կար…

Հայկուշս ի՞նչ պիտի պատմեր, լավ բան չէր պատմում…Պատմելու բան չի, որ պատմես… Երեխես եկավ վախեցած, գույնը գցած, մի սուտկա էլ էնտեղ պահին, էհ…

Երբ սկսում է վերջանալ աշունը, գալիս է մի եղանակ, երբ անկախ քո կամքից, վերցնում ես մեկ բաժակ տաք թեյն ու նստում լուսամուտագոգին՝ գիրք կարդալու:

«Բակում ամայի լռություն էր, որին կարոտ են աշխարհի բոլոր քաղաքաբնակները, և որից զզված են բոլոր գյուղերում…» կարդում ես պետրոսյանական տողերը, մի պահ հպարտանում, որ Աշտարակից է եղել, փակում գիրքն ու նայում այգուն: Ձյան մանր փաթիլներ, մի քանի կաթիլ անձրև, մի քիչ քամի և թափվող տերևներ: Երբեմն մարդիկ սրան ռոմանտիկա են անվանում: Բայց ռոմանտիկան չի տարածվում խորանարդաձև ու տաք սենյակից դուրս, այն միայն սենյակի ներսում է մնում, որովհետև դրսում ցուրտ է, իսկ ցուրտը սպանում է ռոմանտիկան: Սա գյուղ է, որտեղ ռոմանտիկան միայն քո մտքում գոյություն կարող է ունենալ, իսկ առօրյա գործերը կարող են սպանել ամեն ինչ, եթե… Եթե հանկարծ թույլ տաս:

***

Նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսները լավագույն ժամանակն են լուսամուտագոգին նստելու, գիրք կարդալու և մի բաժակ տաք թեյ խմելով դրսի տեսարանով հիանալու համար: Թափվող տերևներ, անձրևի կաթիլներ, չվող թռչուններ, խամրած արևի շողեր, և ձյուն: Բայց տան միայն մի կողմից է այս տեսարանը: Մյուս լուսամուտներից երևում են ջուր կրող, անվերջ մեքենա վերանորոգող, փայտ կտրող, ցրտից վախենալով բերք հավաքող, բարակ վերնաշապիկը հագին խանութ վազող, մեքենայի արագ ընթացքից ամբողջովին թրջված և շատ շուտով գրիպով տառապելու դատապարտված մարդիկ:

***

Տաք թեյը կարծես վերջանում է: Գրքի ավարտին մի քանի էջ մնաց: Արևը ուր որ է մայր կմտնի: Իսկ դու դեռ կմնաս լուսամուտագոգին նստած, որովհետև հոգնել ես ձմռանը նախապատրաստվելու նույն գործերն անընդհատ, ամեն տարի, ամեն անգամ անելուց: Որովհետև դու չես ուզում դուրս գալ խորանարդաձև ու տաք սենյակից, որովհետև այստեղ դու ստեղծել ես աշխարհը՝ քո աշխարհը:

***

Վառարանում կրակը հանգչում է, իսկ դու ստիպված ես հեռանալ փայտ կոտրելու, որովհետև հյուսիսից եկող ձմեռը շատ բաներ է ստիպում, և դու պարտավոր ես ենթարկվել… Որ ապրես…