Կաթնատամների փոխարինման տարիքում ատամնաշարից պակասող ամեն մի ատամիկի հետ կորցնում էի մի ժպիտ. նեղանում, աստիճանաբար փակվում էր ժպիտիս բացվածքը կամ էլ քողարկվում ձեռքով` վախենալով քույրերիս, եղբայրներիս կամ էլ ընկերներիս կողմից արժանանալ «սեպռիկ» մականվանը: Լուսանկարչական ալբոմում սկսում էին նվազել նկարները, որտեղ լայն ժպտում եմ, կամ էլ որոնց նայելիս հասկանում ենք, որ զոռով են նկարել:

Ա՜խ, այդ ատամը, որի պակասը ինձ ստիպում էր ամաչել: Որտեղի՞ց իմանայի, որ տարիներ անց կարոտելու եմ անատամ ժպիտներս:

Բայց անատամության դեմ պայքարում ես ունեի մի հավատարիմ ընկեր, որին թերևս ճիշտ կլինի կոչել դաշնակից: Նա մեր տան մուկն էր, որն ապրում էր ներքնահարկում: Երբ ընկնում էր հերթական ատամս, այն բռանս մեջ սեղմած` վազում էի, գտնում հատակի մի ճեղք, որտեղից ցած էի գցում ու արտասանում.

-Մո’ւկը, մո’ւկը,
Ա’ռ իմ փչացած ատամը,
Տու’ր ինձ քու ոսկի ատամը:

Այսպես տեղի էր ունենում վաղ շուկայական հարաբերություններին բնորոշ փոխանակման պես մի բան. ես տալիս էի ընկած ատամս` ակնկալելով նրանից ստանալ «ոսկի ատամ»: Եվ ատամը չէր ուշանում:

Այս ամենը սովորեցրել էր տատիկս, և նրա յոթ թոռներն էլ այս դժվարությունները հաղթահարել են մեր մկնիկի միջոցով:

Այսօր էլ ես ունեմ քո օգնության կարիքը, մո’ւկ: Երևի մոռացել ես ինձ ու չգիտես, որ ես  արդեն մեծ եմ, ու ժամանակն է, որ իմաստության ատամներս բերես: Բայց ի տարբերություն այն Աստղիկի, որին լավագույնս բնութագրում էր իր անվան վերջին մասնիկը, ես քեզ տալու ոչինչ չունեմ: Իսկ դու երևի սպասում ես, որ առաջին հերթին ստանաս, ապա տաս: Ու ցավալին այն է, որ մարդիկ էլ են քեզ պես մտածում:

Մո’ւկը, մո’ւկը…

Քեզ չէին խաբել:

Ի սկզբանե ասել էին` կյանքը նվեր է:
Երևակայությունդ է մեղավոր, որ նվերը կարմիր ժապավենով զարդարած ես պատկերացնում: Բայց, այնուամենայնիվ, կարմիր ժապավենի առկայության բացակայությունը թող չխանգարի քեզ հստակ իմանալ, որ կյանքը նվեր է, պարգև:
Նվերդ վերցրու, սիրածդ ֆիլմի անունը տուր նրան, վրան փորագրիր սիրածդ գրքի տողերը և վայելիր այն քո սիրած երգի հնչյունների ներքո:
Կյանքդ վերցրու քեզ հետ քաղաքում զբոսնելիս, բայց յուրաքանչյուր անկյունից լսվող նույն անճաշակ երգերը թող չխանգարեն կարծել, որ քո երգերը քոնն են, այնտեղ դու ես և դրանց հայտնիության ու արժեքի մասին քչերը գիտեն:
Երգեր կան, որի մի կտորն ենք մենակ սիրում, բայց առաջ չենք տալիս ու համբերատար սպասում ենք այդ կտորին: Թող այդ մի քանի «երկար ու ձիգ» րոպեները չխանգարեն սպասել ու սրտի թրթիռով լսել այն սպասված ու սիրելի կտորը:
Կյանքդ գրկած մտիր որևէ ուսումնական հաստատություն, ուսումնասիրիր ամեն ինչ: Եթե, այնուամենայնիվ, սիրես մաթեմատիկան ու լինես ռեալիստ, խնդրում եմ, թող մաթեմատիկական հմտություններդ չխանգարեն եղելության ու հորինվածքի միջև մեծի նշանը դնել հորինվածքի դիմաց. դա քեզ կապրենցի:
Կյանքդ շալակած կքայլես արդեն: Այն լցված կլինի հազար ու մի անուններով: Մի հարց կգա ու կկանգնի քո ճանապարհի վրա. իսկ ո՞ւր է հիմա նա: Մինչև դու շփոթված շուրջդ կնայես, իբրև թե քեզ բռնացրել են հանցանքի վայրում, ես կամաց կասեմ ականջիդ` թող անունների բազմությունն ու ծանրությունը չխանգարի քեզ հիշել նրան, ում անվան բոլոր տառերն են գրված մեծատառ ու սիրուն ձեռագրով:
Թող չխանգարեն հիշել նրան, թող չխանգարեն:
Չխանգարեցին:

Գնում են, հարցնում եմ՝ ինչի՞ եք գնում, ասում են՝ դու փոքր ես: Գնում են, հարցնում եմ՝ ինչնե՞րդ է պակաս, ասում են՝ չես հասկանա: Գնում են, ասում եմ՝ չեք կարոտի՞, ասում են՝ քո գործը չի:

Համ հասկանում եմ, համ էլ՝ չէ: Անապահով ընտանիք լինի՝ թող գնա, կասեմ՝ լավ չեն ապրում: Բայց դու ինչի՞ ես գնում: Դուռդ ինչի՞ ես փակում: Բա հարևանիդ մասին մտածե՞լ ես, որտե՞ղ պիտի «կոֆե» խմի: Մտածե՞լ ես նորություններն ու մեջի եղած հիասթափությունը ում պիտի պատմի: Էգոիստ ես, էլի:
Հիվանդություն է, ու դրսի աշխատանքն էլ փռթած մածուն է երևում: Դե, եթե փռթած է՝ գնա կեր, ինչ ասեմ: Էստեղ քեզ հարիր չի շինարարություն անել, գնա փողոց մաքրիր: Դրսացավ ենք կպել, պիտի ուրիշի մոտ աշխատենք ու ուրիշի երկիրը շեն դարձնենք: Հետո էլ կասեն՝ գնում են ու քաղաքացուն հավասար իրավունքներ պահանջում: Բա իրենց ստեղծածն է, էլ ո՞ւմ տան իրենց իրավունքները: Հայի սովորույթ է` դարերից եկած: Պիտի միշտ տանջվենք, որ պատմության էջերում գրեն՝ հայը աշխատասեր ազգ է: Մեզ դուր է գալիս ուրիշի երկրի տերը լինելը: Ձեզ թուլացրեք, մեկ-մեկ ծուլացեք, որ ամեն աշխատանք կատարելու համար հեշտ տարբերակ գտնեք: Տարածված ու ծեծված խոսք. «Հայաստանը ոչ մի տեղ չնայող պատուհան է»: Հա, հասկացանք, լսել ես, դուրդ եկել է, մտածում ես՝ իմաստուն խոսք է, որովհետև հասարակությունն ընդունում է այդ հասկացությունը, որովհետև քեզ համար հասարակության կարծիքն է կարևոր: Ռուսաստանում պատուհանները դրած, պատրաստ քեզ են սպասում: Ռուսաստանում պատուհանները գալիս ու լվանում են նախագահները, իսկ մեզ մոտ՝ չէ: Պատուհանիդ առաջ դուռ բացիր ու մի սպասիր, որ ես իմ հաջողությունը կտամ քեզ:

Ես նախանձ չեմ, բայց չեմ տա:

Մանկություն, պատանեկություն, երիտասարդություն. հետաքրքիր օղակներ են, չէ՞:

Մանկություն: Ամենաուրախ, անհոգ տարիները: Երբ ոչ մի լուրջ խնդրի մասին չենք մտածում, երբ մեզ համար հասանելի չեն Հայաստանում տեղի ունեցող ընտրությունները կամ աշխարհի տարբեր ծայրերում տեղի ունեցող իրադարձությունները: Երբ ուղղակի անում ենք այն, ինչ խելքներիս փչում է: Բայց անընդհատ ուզում ենք մեծանալ ու ավելի ազատ լինել, բայց չենք գիտակցում, որ ազատությունն ու մանկությունը կարելի է նույնականացնել, քանի որ կախված չենք ոչ մեկից:

Պատանեկություն: Սա օղակի այն հատվածն է, որտեղ գտնվում եմ ես: Այս հատվածում դառնում ենք ավելի գիտակից, մի քիչ լրջացած, բայց էլի չհասունացած: Ասում են՝ պատանեկությունը ամենավտանգավոր օղակն է: Երբ կարող ես շատ հեշտությամբ ճիշտ ճանապարհից շեղվել: Բայց պատանեկության շրջանում էլի, երանի ենք տալիս, դե երևի, մի մասը մանկությանը, մի մասն էլ՝ նոր եկող երիտասարդությանը:

Երիտասարդություն: Մարդու օնտոգենետիկ զարգացումն է 20-ից մինչև 30 տարեկան: Երիտասարդությունը կապում ենք ընտանիքի ստեղծման, մասնագիտության յուրացման ու շատ շատերի խոսքերով՝ ամենագեղեցիկ տարիների հետ:

Ես դեռ ինձ երիտասարդ չեմ համարում ու չեմ կարող ասել, թե երիտասարդ տարիքում ինչին երանի կտային բոլոր երիտասարդները:

Խոսեցի այս երեք օղակների մասին: Իրականում յուրաքանչյուր մարդ յուրովի է անցնում այս շրջանները: Ամեն մեկն իրեն հատուկ մանկությամբ, արկածներով լի պատանեկությամբ և կարևոր որոշումներով լեցուն երիտասարդությամբ: Բայց իմ կարծիքով, կա մի բան, որը ընդհանուր է, թե՛ այդ օղակների, թե ընդհանրապես կյանքի ընթացքում բոլոր փուլերի համար` բոլորս երանի ենք տալիս անցյալին կամ ապագային:

Եթե ինձ հետ համակարծիք եք կամ հակառակը, խնդրում եմ արձագանքեք:

Կյանքը պետք է լցված լինի գրքերով, որոնք լի են կյանքով:

Մարկոս Ավրելիոս

Այսօր փետրվար 19-ն է, ոմանց համար ուղղակի կիրակի, իսկ ոմանց համար, այդ թվում նաև ինձ համար, մեծ տոն՝ գիրք նվիրելու օր և ամենայն հայոց բանաստեղծի՝ Հովհաննես Թումանյանի ծննդյան օրը:

Սիրում եմ նվիրել ու ստանալ, բայց պաշտում եմ, երբ ինձ են նվիրում իմ նախընտրած գիրքը: Ընթերցելուց հետո այդ գիրքը կմնա ու անընդհատ կհիշեցնի այն մարդու մասին, ով նվիրեց ինձ այդ մեծ աշխարհի մի մասնիկը:

Փոքր տարիքում ինձ համար գրքերը անգամ ձանձրալի էին թվում, սակայն ամեն ինչ փոխվեց մի քանի տարի առաջ, հենց այս նույն օրը, երբ դասընկերուհիս ինձ նվիրեց Ռաֆայել Սահակյանի «Արևի արցունքները» գիրքը: Հիմա կանկեղծանամ. վերցրեցի գիրքը և ուրախ եկա տուն: Օ՜, այո, ես գիրք նվիրելու օրը նվեր ստացա, այո, ես հաջողակ եմ, ես իմ սեփական գիրքն ունեմ:

Բերեցի, թերթեցի մի քանի էջ, մի երկու տող կարդացի ու դրեցի գրապահարանում: Հետո անգամ մոռացա գրքի մասին: Մի օր, չգիտեմ ինչու, որոշեցի կարդալ: Կարդացի ու հասկացա, որ այսքան ժամանակ ուղղակի անտեսել եմ այն հրաշքը, որը ինձ էր պատկանում:

Գիրքը մի տղայի մասին էր՝ Արեգի: Ընթերցելուց հետո հասկացա, որ սիրահարվել եմ հենց գրքի հերոսին: Սակայն տղան վերջում ավտովթարից մահանում է, ու ինձ համար դա անսահման դժվար էր կարդալ: Ամբողջությամբ այդ գրքի մեջ էի ապրում Արեգի հետ, ընթերցում Արեգի հետ, տխրում ու ուրախանում, սիրահարվում ու հիասթափվում, իսկ վերջում այնքան դաժան էր ամեն ինչ… Ու այդ գիրքը դարձավ իմ գրասեղանի մշտական զարդը:

Իսկ հիմա, արդեն երեք տարի անց, հպարտանում եմ իմ փոքրիկ գրադարանով: Փոքրիկ, բայց մեծ պատմությամբ ու ասելիքով: Չեմ դադարում համալրել ու մեծացնել այդ աշխարհը, ու այս օրը այն մեկ գրքով ավելացնելու հրաշալի առիթ է: Երբեք պետք չէ մեր մեջ քնեցնել ընթերցասերին և պետք չէ սպասել, որ ինչ-որ մեկը մեզ նվիրի գիրք: Թեև իմ գրադարանը ստեղծվեց հենց նվիրած գրքով, և պատճառ դարձավ, որ դառնամ ընթերցասեր: Ինքներս մեզ նվիրենք այդ անսահման տիեզերքի մի փոքրիկ պատառիկը ու հարստացնենք մեր հոգին: Պարզապես չվախենանք գրքամոլ լինելուց, ուղղակի ապրենք գրքերով…

Շնորհավոր մեր տոնը, Գրքասերներ:

Ձմեռային երեքշաբթին սովորական էր. ցուրտ, ձմեռոտ, սպիտակ: Եղանակը տարօրինակ էր ճիշտ այնքան, որքան սովորական էր այդ օրը: Բացասական ջերմաստիճանից սառած ոտքերով մտա դպրոց: Առաջին հարկում ամեն ինչ նույնն էր, միայն երեխաների ոտքերից պոկված ձյունն էր, որ սպիտակ գորգի պես փռվելով գետնին, ուղեկցում էր ինձ երրորդ հարկ: Սպիտակ սալիկներ, որոնց սահմանագծերը վաղուց արդեն սևացել էին, և տարիների վաղեմության մի դուռ, որն իր վրա կրում էր նոր վերքեր ու սպիներ՝ մեր դասարանի կողմից ստացած: Աղմկոտ դասարան, զանգ, ու հինգ րոպե ուշացող ուսուցիչ (իսկական երջանկություն):

-Ժո՜ղ, էսօր Վալենտին ա,- ասաց մեկը:

Նայում եմ մի տեսակ անհասկացող հայացքով, հետո ավելացնում.

-Էսօր ուղղակի երեքշաբթի ա, մի չափազանցրեք:

Ամբողջ օրը նույն բանն ասացի, հետո ինքս էլ դրանից զզվեցի ու սկսեցի մտածել. «Սիրո տոն, է հա, բայց, ո՞վ ասաց, որ սերս պիտի պարտադիր հակառակ սեռի նկատմամբ լինի…»: Հավաքեցի մտքերս, դրեցի կենսաբանությունից ստացած 9-իս կողքին ու տուն եկա: Արագ ճաշելուց հետո օգնեցի մայրիկին ավարտել տան գործերը: Մի պահ կանգ առա, նայեցի սառը ու տաք ջրերի փոփոխությունից ուռած մորս ձեռքերին. «Մա՜մ, մենակ թե իմանաս, թե ինչքան եմ սիրում քեզ, հազար տիեզերքի չափ, ու դեռ մի քիչ էլ ավել: Միայն թե իմանաս…»: Մտածում եմ, բայց մայրիկի ձայնը խլացնում է մտքերս: Գնամ խոհանոցն ավլեմ, թե չէ մայրիկիս մեջքն էլի կցավի…

Ես այդպես էլ համարձակություն չունեցա շնորհավորելու մայրիկիս տոնը բարձրաձայն… Ոչինչ, կսիրեմ կամաց, բայց ուժեղ…

Դասերի վերջում դասղեկի հետ պոեզիայի ժամ էինք կազմակերպել, թեման՝ սեր: Ամեն մեկս ընտրել էինք մեր սիրած բանաստեղծությունը սիրո մասին: Կարդացինք, քննարկեցինք: Ուսուցչուհիս հարցրեց, թե ինչ ենք պատկերացնում, երբ ասում ենք՝ իրական սեր:

Այստեղ առաջ եկավ «բարդույթ» ասվածը: Չգիտեմ ինչու, երբ հարցը վերաբերվում է անկեղծ խոսելուն՝ բոլորը լռում են: Մեզ մի փոքր անկեղծությունը չէր խանգարի: Լռեցինք, բայց երբ մեկը՝ կոնկրետ մեր դասարանի միակ տղան, խոսեց, սկսեցինք խոսել: Չգիտեմ, «սեր» բառի բացատրությունը կարող եմ տալ, թե ոչ, բայց հաստատ գիտեմ, որ սահմանումը դեռ ոչ ոք չի տվել: Ամեն մեկը իր ձևով է պատկերացնում այդ զգացմունքը:

Սիրում եմ զրուցել այն թեմաներով, որոնց մասին սովորաբար լռում են: Այդ թեմաների շուրջ ավելի շատ հարցեր են առաջանում:

Ուսուցչուհուս հարցերը ստիպում էին մեզ լավ մտածել այն հարցերի շուրջ, որոնք մենք համարում էինք դեռ անհասանելի մեզ համար: Երբեմն մոռանում ենք, որ մեծանում ենք: Ասաց օրինակ.

-Զոհաբերություն հանուն սիրո:

Պատասխանները տարբեր էին.

-Այո:

-Չգիտեմ:

-Եթե հարյուր տոկոսով վստահում ես:

Այսպես շարունակ: Մեր պոեզիայի ժամը ավարտվեց այս խոսքերով.

-Առաջին սերը, առաջին հացի նման կուտ է գնում,- և ավելացվեց,- բայց չի մոռացվում: