Երբ խաղողը չեն վերցնում, էլ ի՞նչ է մնում անելու գյուղացուն, եթե ոչ՝ օղի թորել:

Լուսանկարը` Աննա Անդրեասյանի

Մոտ մեկ շաբաթ համարյա բոլոր հարևաններով օղի էինք թորում կա´մ մեր, կա´մ էլ մեր հարևանի բակում: Այնպիսի աշխուժություն էր տիրում:

Լուսանկարը` Աննա Անդրեասյանի

Ոչ ոք պարապ չէր: Մեկը ապակյա տարաներն էր լվանում, չորացնում, մյուսն էլ վառելիք էր բերում: Ու մերթընդմերթ լսվում էին թեթև ճիչեր: Մեկին մեղուն խայթեց: Մի խոսքով, մեծից փոքր բոլորը շարժման մեջ էին, բացի ինձանից: Դե ես հո պարապ չէի՞: Նկարում էի նրանց օղի թորելը, մեկ-մեկ էլ ձեռքի հետ օգնում:

Լուսանկարը` Աննա Անդրեասյանի

Մեր օղի թորելու գործընթացը հատկապես դժվար անցավ, որովհետև կարկուտից «խփվածության» պատճառով անհնար էր որակյալ օղի ստանալ, եթե իհարկե, ողկույզները չառանձնացնեինք: Եվ մենք հանձն առանք այդ տաժանակիր աշխատանքը, որ առաջին հայացքից շատ հեշտ է թվում: Սկսեցինք «գլա անել», որ օղին որակով լիներ:

Լուսանկարը` Աննա Անդրեասյանի

Գյուղերում կա ավանդույթ, ըստ որի աշնանը լավաշ են թխում ամբողջ ձմեռվա համար: Մեր գյուղը` Մրգավանը, բացառություն չէ: Եվ հենց երեկ որոշեցի ձեզ ներկայացնել լավաշի պատմությունը:

Ձմեռվա լավաշը թխում են երկու օր: Նախ հունցվում է խմորը, այնուհետև թողնում են, որ հանգստանա, մի քանի ժամ հետո, երբ մեր լեզվով ասած, խմորը գալիս է՝ մենք սկսում ենք խմորը մանր կտրատել և գնդել, խմորը շարվում է և ամբողջ գիշեր հանգստանում է:

Վաղ առավոտյան թոնիրը վառում ենք մոտ 20 րոպե, և կրակը հանգստանալուն պես սկսում ենք գրտնակել խմորը: Գրտնակած խմորը փոխանցում ենք հացթուխին, և նա ինձ հետաքրքրող գեղեցիկ շարժումով բացում է խմորը, փռում ավանդական «մարզկայի» վրա և դրանով հարվածում թոնրի պատին:

Ընդամենը մի քանի րոպե անց պատրաստ է հայկական ավանդական լավաշը: Եվ այս ամբողջ գործընթացում ամենահաճելի պահերից է հաց թխողների մեջ ծավալվող խոսակցությունները և տաք լավաշով ու պանրով պատրաստված բրդուճները:

Փողոցը դատարկ էր: Քայլում էի դեպի տատենցս տուն տանող ճամփով ու ամեն քայլափոխի ցատկ կատարում, որ չընկնեմ փողոցի մեջտեղում գոյացած ջրափոսերի մեջ: Ամեն քայլիս հետ մութն ավելի էր ընկնում, ու անգամ դիմացի բարձր սարը կորում էր երկնքի ու մթության մեջ:

Ցուրտ էր: Սառը քամին խփեց դեմքիս ու ասաց.

-Կոճկի՛ր կոճակներդ:

Ամեն ինչ թաղվել էր լռության մեջ, ու միայն հարևան Գապեյի շունն էր անվերջ հաչում ու նոր ռիթմ տալիս լռությանը: Արդեն անցել էի Գոհար մորաքրոջ բակով ու համարյա հասնում էի տատիս տուն, ու կրկին մի մեծ ջրափոս ու կրկին մի մեծ ցատկ…

Մարդկանց պակաս կար փողոցում: Կոշիկներս խրվում էին փողոցի ցեխերի մեջ ու դանդաղեցնում ընթացքս… Ձեռքերս իրար էի քսում ու բերանիցս դուրս եկող գոլորշիվ տաքացնում դրանք…

Ցրտից սիրտս միանգամից տատիս սարքած մուրաբայով թեյը և հաց ու պանիր ուզեց…

Ըհը, էս էլ վերջին ջրափոսը: Հասա: Մտնեմ տուն, թեյ խմեմ, տաքանամ:

Լուսանկարը` Անուշ Մկրտչյանի

Դուք էլ տաք հագնվեք. ցրտերն արդեն ընկել են:

Մեր Շենիկ գյուղում անձրև էր եկել…

Կողբը իմ հայրենի գյուղն է, որը դարերի պատմություն ունի: Դեռ վաղ ժամանակներից պատմության մեջ նշվել է Կողբի անունը: Սկզբում գյուղի անունը եղել է Կողբափոր, իսկ գետի անունը՝ Կողբաչայ: Կողբը երեք կողմից շրջապատված է սարերով: Վաղ ժամանակներում պատերազմական տարիներին գերիներին բերել, պահել են այդ սարերի վրա կառուցված բանտերում:

Կողբը տարածքի մեծությամբ Հայաստանում առաջնային տեղերից մեկն է զբաղեցնում: Վաղ ժամանակներում Կողբում կառուցվել են մատուռներ, վանքեր, դեռևս կան որոշ բնակատեղիների և գերեզմանների հետքեր: Կողբում յուրաքանչյուր տեղանուն, կոթող ունի իր պատմությունը: Որոշեցի գտնել դրանցից գոնե մի քանիսը:

Կողբում կա մի վանք` Մշկավանք անունով: Այն ինձ վաղուց էր հետաքրքրում, թե ինչու է վանքը կոչվել Մշկավանք: Որոշեցի գյուղի տարեց մարդկանց հարցնել և իմացա մի պատմություն, որը ինձ շատ զարմացրեց:

Լուսանկարը` Արտյոմ Մամյանի

Կողբում աշխատող մշակները մի օր հավաքվում են և որոշում, որ պետք է վանք կառուցվի ոչ թե Աստծո կամ ինչ-որ սրբի պատվին, այլ հենց իրենց՝ մշակների: Եվ վանքի անունն էլ կնքում են իրենց անունով՝ Մշկավանք:

Մյուս վանքը, որից գրեթե ոչինչ չի մնացել ասում են հինգերորդ դարի կառույց է, որը հայտնի է Ագեղցի անունով: Կա մի պատմություն` կապված եկեղեցու և վանքի քահանայի հետ:  Ամեն տարի, մեկ անգամ զինված լեզգիները հարձակվում էին գյուղի վրա, թալանում և գնում: Նրանք ունեին մի սովորություն. ամեն անգամ գյուղ էին մտնում` զուռնա-դհոլ նվագելով: Հերթական հարձակման ժամանակ վանքի քահանան լսում է նրանց երգի ձայնը, վերցնում է զենքը և կրակում զուռնա նվագողի վրա: Այդ դեպքից հետո նրանք այլևս չեն հարձակվում գյուղի վրա:

Լուսանկարը` Արտյոմ Մամյանի

Հաջորդ պատմությունը, որ կարողացա իմանալ` Ամուրիների սարի պատմությունն է: Տասնչորսերորդ դարում լեզգիները մշտապես հարձակվում էին այս շրջանի վրա: Մի անգամ նրանք հարձակվում են գյուղի վրա և իրենց հետ տանում մի գեղեցիկ աղջկա, ով նշանված էր տեղացի տղաներից մեկի հետ: Տղան նշանածին փրկելու համար հետապնդում է նրանց:

Լուսանկարը` Արտյոմ Մամյանի

Նրան են միանում նաև քսանինը համագյուղացիներ: Երկար հետապնդումից հետո հարձակվում են լեզգիների վրա, ազատում աղջկան և վերադառնում, իսկ լեզգիները փախուստի են դիմում: Վերադարձի ճանապարհին կանգ են առնում մի սարի վրա և որոշում նշել իրենց հաղթանակը, այդ գիշեր էլ մնում են սարի վրա: Վրեժ լուծելու համար լեզգիները հետ են վերադառնում և հարձակվում քնած երիտասարդների վրա, և քանի որ նրանք թվով գերակշռում էին` հաղթում են և կոտորում բոլոր երեսուն երիտասարդներին և աղջկան: Քանի որ նրանք բոլորը ամուրի էին, սարը կոչվեց Ամուրիների սար: Այնտեղ դեռևս պահպանվում են երիտասարդների պայմանական գերեզմանները և խաչքարեր:

Լուսանկարը` Արտյոմ Մամյանի

Գյուղում բոլորը գիտեն, որ ավանդապաշտ ընտանիքների կանայք աշնանը պետք է արիշտա պատրաստեն։ Պատրաստմանը պետք է միայն կանայք մասնակցեն։ Արիշտան ունի իր պատրաստման ուրույն եղանակը։ Նախապես տան մեծը` տատիկը, պետք է օր որոշի, որպեսզի նախoրոք ջահել հարսներն ու թոռները պատրաստվեն։ Պատրաստելուց մեկ օր առաջ շաղում են արիշտայի խմորը։ Ըստ տան անդամների թվի, տատը պետք է ասի, թե քանի փութ խմոր շաղեն կամ հենց ինքն էլ շաղի։

Լուսանկարը` Լաուրա Սեկոյանի

Ալյուրը լցնելուց հետո տատը պետք է սպասի, որ հարսները դույլերով ջուր բերեն։ Խմորը պնդացնելուց հետո, հաստ սավան են փռում խմորի վրա, և հարսները հերթով տրորում են այն։ Այս գործընթացը տեղի է ունենում արիշտայի պատրաստման նախօրեին։ Գիշերը թողնում են, որ խմորը հանգստանա։ 

Առավոտ շուտ տատը արթնանում է և արթնացնում հարսներին։ Պատրաստում են սարքավորումները, պատշգամբում կապում պարանները և անցնում գործի։ Թոռներից մեկը կտրում է խմորը և տալիս տատիկին։ Տատն էլ գրտնակում է խմորը և փոխանցում հարսին։ Հարսը զգուշորեն խմորը դնում է սարքավորման վրա և պտտակը պտտելով կտրում խմորը։ Կտրելուց հետո տալիս է մյուսին, ով էլ տանում է կտրած խմորը փռելու։ Այս գործընթացը շարունակվում է այնքան, մինչև խմորը վերջանա։

Լուսանկարը` Լաուրա Սեկոյանի

Վերջացնելուց հետո, կիսաչոր խմորը թողնում են մի գիշեր դրսում, որպեսզի չորանա։ Հաջորդ առավոտյան տատը հավաքում է արդեն չորացած արիշտան և օրվա ընթացքում սկսում է բովել այն։ Արիշտան բովում են այնքան, որ այն գեղեցիկ կարմրավուն գույն ստանա։

Ըստ կարգի, եփած արիշտան պետք է համտես անեն տան տղամարդիկ և տան իրենց գնահատականը։

Արիշտան համարվում է գյուղական տան սեղանի ամենահամեղ ու պատվավոր ուտեստներից մեկը:

 Լաուրա Սեկոյան

***

-Տատ ես ինչ ես անում
-Ռշտի խմոր եմ անում բալես:
-Ո՞նց հիմա ես անելու ռշտա     ( ուշ ժամ էր)
-Հա ձևը ըտենցա իմ աղջիկ
-Տատ կպատմես ո՞նց  ես սարքում ռշտան:
-Ասեմ, ուրեմն իրիկվա կողմ սարքում ենք խմորը նույն հացի խմորի նմանա ուղակի մի  քիչ պինդ:

Լուսանկարը` Լաուրա Սեկոյանի

-Ու վերջ՞
-Չէ՛ խմորը անելուց հետո պետքա թողնենք հասունանա,հետո երբ արդեն հասունացելա գետնին շոր ենք        փռում, շորի վրա լցնում խմորը ,խմորի վրա նորից շոր ենք փռում ու սկսում ոտքերով տրորել մինչև փափկի խմորը, հետո գնդեւ ենք անում ու թողնում մինչև առավոտ:
-Առավոտյան ինչ էք անում
- Առավոտյան գրտնակում ենք կտրում ու կախում պարանից որ չորանա:
-Դանակով եք կտրում
-Սովորական դանակ չի այլ հատուկ ռշտի դանակ :

Ռիտա Մինասյան

Այսօր առաջին անգամ ձմեռը իր մասին հիշեցրեց…

Առաջին ձյո՞ւնը, աշնան կեսի՞ն… Արտերկրի ընկերներս լսելով սա, զարմանում էին, իսկ ես զարմանում էի, թե ինչու են նրանք զարմանում: Ես ապրում եմ Գեղարքունիքի մարզի Լճաշեն գյուղում և վաղ ձյունը ինձ այդքան էլ չի զարմացնում:

Արդեն շատ տների ծխնելույզներից դուրս եկող ծուխ է նշմարվում գյուղի վրա: Հեռվից նայողին թվում է, թե գյուղի վրա մշուշ է իջել, բայց դա վառարանների ծուխն է: Այս տարի շատ գեղեցիկ ու տաք աշուն եղավ, հուսով եմ  ամբողջ ձմեռը նույնպես այս օրվա պես ձյունառատ ու սպիտակ կլինի:

Եթե դու ձմռան սիրահար ես ապա մեր գյուղը հաստատ քո տեղն է արի կսպասեմ… Շուտով պետք է այցելեմ գյուղի ամենագեղեցիկ վայրերը, ուր բնությունը շա՜տ գեղեցիկ է: Խոստանում եմ, որ կլուսանկարեմ և ցույց կտամ, թե ինչ հրաշալի եղանակ է ձմեռը:

Հ.Գ. Հա՜ ու ամենակարևորը մոռացա: Վառարանի վրայի կարտոֆիլը ո՞նց կարելի էր մոռանալ ու չխաբեք, որ վառարանի վրա ծորոված կարտոֆիլ չեք սիրում: Ձմռանը սպասում եմ նաև նրա համար, որ վերջապես կկարողանաք համտեսել վառարանի վրայի կարտոֆիլը:

Լիլիթ Հարությունյան

***

Աշունն ու ձմեռը մեր` Գեղարքունիքի մարզում, տարվա այն եղանակներից են, երբ բոլոր տներում վառարանի շուրջ հավաքվում են երեխաներն ու մեծահասակները,սկսում հիշել հին ու հետաքրքիր պատմություններ և պատմում: Կար ժամանակ, երբ տներում վառարանների վրա կարողանում էին կարտոֆիլ  տապակել (մենք դրան «տալաշ» ենք ասում): Հիմա արդեն ժամանակները փոխվել են, էլ էն վառարանները չեն, որոնք հնարավորություն են տալիս կարտոֆիլ տապակելու: Չնայած կան տներ, որոնք ունեն էդպիսի վառարաններ, ու կարողանում են ընտանիքով գոնե մեկ-մեկ հավաքվել իրար գլուխ:

Հիշում եմ. ցուրտ, անձրևոտ աշնանային օրերին տատիկս հաճախ էր տալաշ անում, անելուց հետո յուղով սարքում էր ու մեծ հաճույքով էինք ուտում:
Մեզ մոտ արդեն ձմեռ է, ու տալաշի սիրահարները թող գան մեր գյուղ` Ծաղկունք:

Ռիտա Մինասյան

Երևի այն օրվանից, ինչ դարձել եմ 17-ի թղթակից, ուզում եմ գյուղիս մասին մի նյութ գրել: Բայց ինչ-որ բան այն չէր ստացվում: 

Իմ գյուղը՝ Ոսկեհատը, Արագածոտնի մարզի ամենասովորական գյուղերից մեկն է թե իր չափսերով ու թե կենսակերպով. հողագործություն, անասնապահություն… Իսկ ամենավերջում, երբ հասկանում են, որ հողագործությունն իրականում բավական չէ ապրուստի համար, մնում է միայն մեկ միջոց՝ հեռանալ երկրից:

Լուսանկարը` Անի Ավետիսյանի

Գյուղիս թերևս ամենանշանավոր ու յուրահատուկ կառույցը կամ վայրը 17-րդ դարի կիսաքանդ ամրոցն է, որը միաժամանակ նաև եկեղեցի ու սրբավայր է մեզ համար. Գործող եկեղեցի չունենք: Գյուղի  տարածքը նաև հնավայր է, նրա մեծ մասը, ինչպես նաև Ագարակ գյուղի տարածքը, վաղ բրոնզեդարյան քաղաք է, որը, ինչպես պարզվում է, ավելի հին է, քան Գիզայի բուրգերը: Սակայն պեղումներն այնքան էլ մեծ տարածք չեն ընդգրկում, պեղված է միայն մի ժայռ ու նրա շրջակայքը՝ Ագարակ և Ոսկեհատ գյուղերի միջև:

Տարիներն անցնում են, բայց գյուղումս գրեթե ոչինչ չի փոխվում ու չի փոխվել, միայն շարունակ բացվում ու փակվում են գյուղի կարատեի ու պարի խմբերը: Եվ օր-օրի ավելի ու ավելի շատ մարդիկ են բռնում անծանոթ երկրների ճանապարհը: Հեռանում են այս խոսքերով՝

-Լավ լինի ՝կկանչենք, դուք էլ կգաք:

Հետո տղամարդկանց հետևում են նրանց ընտանիքները: Դռների վրա կողպեքներ են ավելանում: Իսկ երբեմն-երբեմն էլ հեռավոր կամ սահմանամերձ գյուղերից ընտանիքներ են գալիս մեզ մոտ, բացում փակված դռներն, ու նոր կյանք է սկսվում: Բայց շատ չանցած նրանց մեծամասնությունն էլ նույն ճամփան է բռնում:

Լուսանկարը` Անի Ավետիսյանի

Երևի այսքանը:

Չէ՜, մոռացել  էի, գյուղիս անունն էլ հետաքրքիր պատմություն ունի: Նախ ասեմ, որ այն Ոսկեհատ կոչվել է խորհրդային տարիներին, երբ այստեղ նույն անունով խաղող էին մշակում:

Հարցնում են՝ գյո՞ւղն է խաղողի անունով կոչվել, թե՞ խաղողը՝ գյուղի: Ու զարմանում են, որ ասում ենք, թե գյուղը՝ խաղողի, բայց այսօր գյուղում այդ խաղողի տեսակից գրեթե չկա: Դե, կար ժամանակ, երբ ոչ ոք գյուղացուց չէր հարցնում, թե նա ինչ է ցանկանում մշակել:

Լուսանկարը` Անի Ավետիսյանի

Մինչ Ոսկեհատ կոչվելը գյուղիս անունը Փաթրինջ էր, որն, ըստ ավանդույթի, ծաղիկ է և  աճել կամ աճում է այս տարածքում: Բայց ծաղկի մասին տեղեկություններ այսօր չկան, միայն գիտեմ, որ կապույտ գույն է ունեցել: