Իմ գյուղը խորագրի արխիվներ

Գնում ենք պապոնց

Շատ երեխաներ, երբ նրանց ասում են. «Գնում ենք պապոնց», դժգոհում են, որովհետև հաճախ նրանց «պապոնց տունը» գյուղում է լինում: Իսկ ես` չեմ դժգոհում: Իմ «պապոնց տունը» Հաղթանակ գյուղում է: Ես շատ եմ սիրում այդ գյուղը, գյուղի օդը, բնությունը: Դա մի հրաշք վայր է: Հաղթանակում հիմնականում ապրում են տարբեր տեղերից եկած մարդիկ՝ Վրաստանից, Գյումրիից, կան նաև Բաքվից գաղթած հայեր: Սիրում եմ, երբ առավոտյան արթնանում եմ հարևանների ձայնից.

-Հասմի՜կ, ա՜յ Հասմիկ, չե՞ս գա` կոֆե խմենք:

-Հա, Նարո ջան, հեսա կուգամ, դու կոֆեն վրեն դիր, հեսա կուգամ:

Նրանք հավաքվում են ինչ-որ մեկի տանը և սրճում, զրուցում են:

Լուսանկարը` Նանե Ծատուրյանի

Լուսանկարը` Նանե Ծատուրյանի

Սիրում եմ, երբ բացվում է «թթի սեզոնը»: Երբ ես գնում եմ այդ ժամանակ, ընկերուհիներս գալիս են և ձայն տալիս.

-Նանե, չե՞ս գալիս` գնանք Լամո տատիկանց դուռը` թութ ուտենք:

-Գալիս եմ, հեսա գալիս եմ:

Ու մենք գնում ենք Լամո տատիկանց այգին` թութ ուտելու: Բարձրանում ենք ծառերը և հաճախ էլ «նեղություն տալիս» նրանց հավերին:

Հետո Լամո տատիկը բարկանում է մեզ վրա և արգելում մտնել այգին: Դե, մենք էլ հո առանց թթի չե՞նք մնալու: Գաղտագողի մտնում ենք հետևի դռնով, այն ժամանակ, երբ նրանք տանը չեն լինում:

Այդպես մենք հասնում ենք մեր թթին:

Իսկ ամենից շատ սիրում եմ Պասյոնատը: Պասյոնատը Հաղթանակ գյուղի ամենաբարձր սարերից է, որտեղից երևում է ամբողջ գյուղը: Սարի ներքևում անտառ է, իսկ մյուս կողմում գյուղն է: Մայրիկս պատմել է, որ այն ժամանակ Պասյոնատը եղել է զբոսաշրջիկների հանգստյան վայր:  Սարի կենտրոնական մասում մի մեծ քար կա, որը մեր հավաքատեղին է: Երեկոյան, երբ հովը ընկնում է, մենք գնում ենք այնտեղ Հաղթանակի բնությունով հիանալու:

Հաղթանակցիները, շատ սիրելով իրենց հայրենի գյուղը, երգեր են հյուսել նրա վերաբերյալ:

Դու փոքր ես, անունդ` մեծ 
Ջա՜ն իմ Հաղթանակ,
Քո արևը միշտ պայծառ է,
Չքնաղ Հաղթանակ:
Դեբեդ գետը ինչպես քնար
Կողքովդ է հոսում,
Ոռոգում է այգիներդ
Ու քեզ հետ խոսում:

marine ghahramanyan portert

Մեր գյուղի աղոթատեղին

Իմ հայրենի գյուղը` Ներքին Կարմիրաղբյուրը, գտնվում է Տավուշ գետի ձախ ափին, որտեղ էլ գտնվում է մի շատ հին եկեղեցի: Եկեղեցու մասին մի փոքր տեղեկություն կտամ ձեզ: Կառուցվել է XIX  դարի երկրորդ  կեսին` 1876 թվականին, որը հիմք է հանդիսացել գյուղի ընդլայնման համար: Եկեղեցու շրջակայքում
կա հին գերեզմանատուն, որտեղ հիմնականում հոգևորականներ են թաղված: Այսօր եկեղեցին պահպանվում է, բայց ցավոք սրտի, ոչ ամբողջությամբ: Պահպանվում է եկեղեցու շրջակայքում գտնվող հին գերեզմանատունը:
1990-ական  թվականներին հայ-ադրբեջանական ընդհարումների ժամանակ գյուղը ենթարկվեց հրետակոծության, որից անմասն չմնաց նաև գյուղի միակ եկեղեցին: Հրետակոծության ժամանակ արկի հարվածից մասնակի փլուզվել է գմբեթի որոշ մասը: Հետզհետե եկեղեցին ավելի մեծ իմաստ ստացավ, քանի որ խորհրդային աթեիստական ժամանակաշրջանից հետո մարդիկ ազատ էին Աստծուն պաշտելու, եկեղեցի հաճախելու հարցում:

Ցավոք սրտի, այսօր եկեղեցուց մնացել է մի փոքր աղոթատեղի: Գյուղացիները շարունակում են գալ, մոմ վառել և աղոթել:

Եկեղեցին շատ մեծ նշանակություն ունի գյուղի համար, այն գյուղի միակ աղոթատեղին է:

Հուսամ, կգտնվեն մարդիկ, որոնք կստանձնեն եկեղեցին վերանորոգելու կարևոր գործը:

davit avagyan

Բաղանիս

Բաղանիս գյուղում Բաղանիս անունով գետ կա: Պարզ է` անունը մեկից մյուսին է անցել, սակայն գետից է անցել գյուղին, թե գյուղից գետին, դժվար է ասել:

Գյուղի պապիկներից մեկը գյուղի անվան ծագման  մասին երկու տարբերակ նշեց, որոնցից մեկը այգիներով հարուստ տարածքի իմաստն ունի, իսկ մյուսն այն է, որ ժամանակին այստեղ ստորգետնյա տաք ջրեր են եղել, ու մարդիկ այդ ջրերով լողացել են, այսինքն` բաղնիքն է «բաղ» արմատում: Մի խոսքով հասկացաք, բայց ահա մեր պատմաբան  Սամվել Ալավերդյանը այլ տարբերակի կողմնակից է.

-Հիմքը, իմ կարծիքով, Անին` որպես Արամազդից էլ առաջ հայր աստծո, տարածքի իմաստն ունի: Պարտադիր չէ ` հենց այգին արմատում լիներ, որովհետև  «բակ» և «Անի», գուցեև`« Անիի փոս»:  Իրոք, այստեղ փոս տեղ է, և գյուղի տարածքում աճում է այն, ինչ որ Հայաստանում աճում է, իսկ կողքի գյուղում շուտ ցրտահարվում է, չի աճում: Խաղողը, նուռը, թութը արևադարձային, մերձարևադարձային որոշ բուսատեսակներ: Մասնավորապես այստեղ  թուզ է աճում, իսկ կողքի գյուղերում` համարյա ոչ:

Երկու-երեք հարյուր տարվա գերեզմանները վկայում են, որ այստեղ բնակվել են մեր տարածաշրջանի շատ տոհմեր: ՈՒրեմն, Ռուսաստանին միանալուց հետո  ցարի հրամանով Արցախի  կողմերից մարդկանց բերել են Թբիլիսի-Երևան հատվածի անվտանգությունը ապահովելու համար: Եթե գնանք դարերի  խորքը, յոթ-ութ հազար տարվա բրոնզեդարյան  ու նույնիսկ ավելի  վաղ շրջանի հուշարձաններ կան, բայց եթե վերջին ազգանուններին ենք նայում, մեր տարածքի  ահագին մասը Հադրութի, Արցախի մյուս տարածաշրջաններից մարդկանց բերել են այստեղ` սահմանը պահելու:

Այն, որ մեր բնակավայրը շատ հին է, վկայում են շրջակայքի կիկլոպյան ամրոցները, որոնց մոտենալը այնքան էլ անվտանգ չէ:

Բաղանիս գետն իր շրջակայքով Գուգարաց աշխարհի ամենազմայլելի վայրերից մեկն է: Գետն այնպես է «գրկված» անտառներով ու այգիներով, որ տներն ու գյուղամիջյան ճանապարհը հեռվից դժվար են երևում:

արիգա

Թութոն

Ամառը սովորաբար ես անցկացնում եմ տատիկիս տանը՝ Օձունում: Մեր գյուղը գտնվում է սարերի մեջ՝ հարթավայրի վրա:
Մի օր սովորականի նման նստած զրուցում էինք և որոշեցինք գնալ Դեբեդ գետը։ Հաջորդ օրը ես, մորաքույրս, մեր գյուղի հարևանը ու նրա շունը՝ Թութոն, պատրաստվեցինք ու ճանապարհ ընկանք։
Դեբեդին հասնելու համար պետք է իջնեինք ձորը։ Ծառերի ճյուղերը, թփերի փշերը, ցեխն ու ջուրը հաղթահարելով՝ հասանք մի արահետի։ Անցնելով մի քանի կիլոմետր՝ իջանք Դեբեդի ափը։ Նստեցինք մի քիչ հանգստանալու, լողացինք գետի մեջ, հաց կերանք, զրուցեցինք ամեն ինչից մի քիչ։ Արդեն արևը մայր էր մտնում։ Հոգնած սպասում էինք մեքենայի, իսկ մեքենա չկար: Բայց քանի որ արդեն մթնում էր, որոշեցինք բարձրանալ ոտքով։ Ոլորանները շատ երկար էին։ Վերջապես եկավ մեր բարեկամներից մեկը, որ մեզ տուն տանի, բայց նա չհամաձայնեց վերցնել Թութոյին։

Մինչև հասանք գյուղ, տեսանք շունն արդեն տան մոտ մեզ է սպասում։ Ես ինձ շատ վատ զգացի, որ  մենակ ենք թողել մեր արդեն հավատարիմ դարձած ընկերոջը։

narek babayan

Եկեք դուրս գանք փողոց, տեսնենք՝ ի՞նչ կա-չկա

Եկեք դուրս գանք փողոց, տեսնենք՝ ի՞նչ կա-չկա։

Երևի քայլեմ դեպի դպրոց, այնտեղ մեր գյուղի` Մալիշկայի, կյանքը համեմատաբար ակտիվ է անցնում։ Քայլում եմ հորս հորեղբոր տան կողքով, բզբզելով հեռախոսս, մեկ էլ…

-Նարե՞կ։
Լսեցի անունս, բայց չհասկացա, թե որտեղից էր ձայնը։

-Դա Նարե՛կ։

Բարձրացնում են հայացքս դեպի վեր, 10 մետրանոց թթի ծառի գրեթե ծայրին տեսնելով հորս հորեղբորը։

-Հա, Խաչո կակո։ Բայլուս, ի՞նչ կա, չկա:

-Դա պարև, է, պարև։ Էն ի՞նչ ես բզել դաղ, հլը մե խատ իմը տենց նկարի, ճամխի Լասիկիս, կասես՝  կանչես եմ թութ ուտելու։

Լասիկը իր տղան է, ով գրեթե 10 տարի է, ինչ արտասահմանում  է ապրում։
-Լավ, յար նկարեմ։

-Բը, մե խատ էլ մոտացու, նոր նկարի, որ պան երևը, է։

-Գյինաս եմ, կակո։ Նկարիմ, կճամխեմ անպայման։

-Լավ դը, Նարեկ ջան, ապրես։

-Դե, ես գնամ…

Ահա, հասնում եմ ընկերներիցս մեկի՝ Սերյոժայենց տան մոտ։ Մի տեսնեմ, թե ինչ է անում։

-Բայլուս։
Ու սկսում ենք մեր պայմանավորված ձևով իրար մի քանի րոպե բարևել։

-Դա, էդ ի՞նչ զահլա ի էդ պարևելը։

-Ըհը:

-Լավ, բա ի՞նչ կա։

-Ահ, էդքան էլ բան չկա, «Մանանայի» համար ֆոտոշարք եմ ուզում անեմ։

-Լավ գործի ես, չխանգարեմ, գնացի։

-Դավայ դե։

Մի երկու րոպե էլ իրար հաջող ենք անում, էլի մեր պայմանավորված ձևով։

Հասա դպրոց, անսովոր է՝ մարդ չկա։ Քայլեմ վերի թաղ, հաստատ պարապ չեմ մնա։ Քայլում եմ փողոցով, բարևելով ծանոթ-անծանոթի։ Ահա, մի տատիկ է նստած։

-Բարև ձեզ։

-Պարե՞վ, տու վի՞ր լաճն ես։

-Արմենի:

-Արմենը վա՞րնի:

-Բաբայան

-Հաաաա՜…  Հը՞։  Տեղը չպերիմ։

-Այ, է՜ն յաներն ի մեր տունը։

-Դա տու մեր Արփոյի թո՞ռն ես։

-Հա:

-Գյինաս ես, չէ՞, Արփոյի խետ ինչ մոտ եմ էլե,- այսպես այս տատիկը մի ամբողջ ֆիլմի սցենար է պատմում։

-Լավ դե, ես գնամ։

-Բը չես իկյա՞լ տնեն, թութ կուտես։

-Չէ, շնորհակալություն, գնամ։

Շարունակում եմ քայլել։ Ոչ մի արտասովոր բան։ Ոմանք պահածո են փակում, ոմանք արդեն ցախ են գնել ու կոտրատում են։ «Դը կյեղացու գործն ինչ ի՝ խողը, վարը, ցանքը, անասուն տիրապտելը…»

Ահա, հասա վերի թաղ։ Հիմա,  խաղի փուլերի պես կանչում եմ ընկերներիս, սկսած առաջին փուլից՝  Արտյոմից մինչև Դավիթը։ Երևի վոլեյբոլ կխաղանք…

Չհասցրեցի նկատել, թե ինչպես մթնեց։ Գնամ տուն…

-Դա տու վի՞ր լաճն ես…

Այսօր մենք ավելի մեծ գործ ունենք անելու

Կոթիի մասին տեղեկությունները շատ քիչ են: Համարվում է հին բնակավայր, բայց ստույգ տեղեկություն, թե երբ է ստեղծվել՝ չկա: Հնագետները բազմիցս ուսումնասիրություններ են կատարել Կոթիում: Մոտ 4 տարի առաջ էլ հնագիտական պեղումներ կատարելու նպատակով Կոթի են եկել շատ հեղինակավոր հնագետներ: Նրանք Կոթիի «Պառնանց դուզ» կոչվող թաղամասում հայտնաբերել են բրոնզեդարյան գործիքներ: Բացի այդ, «Նզարանց թաղ» կոչվող թաղամասում էլ հայտնաբերել են ուրարտական արձան, որը պատկանում է Ք.ա. VIII դարին:

Լուսանկարը` Սերինե Հարությունյանի

Լուսանկարը` Սերինե Հարությունյանի

Կարծում եմ, պատկերացնելու համար, թե որքան հին բնակավայր է Կոթին, բավական է իմանալ, որ այստեղ հայտնաբերվել են անգամ բրոնզեդարյան ժամանակաշրջանին պատկանող իրեր: Այսինքն, եթե հաշվի առնենք, որ բրոնզե դար է կոչվել Ք.ա. IV-III հազարամյակն ընկած ժամանակաշրջանը, ապա կարող ենք համոզված լինել, որ Հայաստանի հյուսիս-արևելյան սահմանին գտնվող Կոթի համայնքն ունի ավելի քան 5 հազարամյա պատմություն:
Կոթին երկար ժամանակ եղել է Վրաստանի կազմում: 1045թ. Անիի թագավորության կործանումից հետո Լոռվա տարածքը միացել է Վրաստանին: 1801թ. Կոթին Վրաստանի հետ միացել է Ռուսաստանին: Թուրք-սելջուկների հարձակումից հետո Դավիթ Շինարարը ազատագրեց Լոռին: Մոտավորապես 1113թ.-ից հետո այն կրկին Վրաստանի կազմում էր: Հայերը սկսել են գաղթել դեպի Վրաստան: Գաղթն այնքան է շատացել, որ հետզհետե Թիֆլիսում (Տփղիս) և Գորիում հայերի թիվը գերազանցել է վրացիների թվին:
Ցարական արխիվից օգտվելով պատմաբան Լեոն գրել է, որ 1801թ. Վրաստանում եղել է 9750 ծուխ հայ ընտանիք և ընդամենը 700 ծուխ վրացի: Շատ կոթեցիներ ևս հնում ապրել են Վրաստանում: Ցարական կառավարության տվյալներով 1817թ. Կոթիում եղել է 41 տուն, 262 բնակիչ՝ 132 տղամարդ, 130 կին:

Լուսանկարը` Սերինե Հարությունյանի

Լուսանկարը` Սերինե Հարությունյանի

Հետագայում՝ 1826-28թթ. ռուս-պարսկական պատերազմից հետո թուրքական և պարսկական խաները սկսել են ավելի շատ հալածել հայերին, հատկապես՝ Ղարաբաղի շրջանում: Որտեղից էլ հայերը սկսել են գաղթել և հաստատվել նաև Կոթիում և հարակից տարածքներում: Դրա հետևանքով կարճ ժամանակում աճեց նաև Կոթիի բնակչության թիվը: 1850-ական թվականներին այստեղ կար մոտ 700 բնակիչ: Այդ ժամանակաշրջանում Կոթին բնակչության թվի մեծությամբ տարածաշրջանում եղել է երկրորդը՝ Բերդավանից (Ղալաչա) հետո:

Լուսանկարը` Սերինե Հարությունյանի

Լուսանկարը` Սերինե Հարությունյանի

Ինչ վերաբերում է համայնքի Կոթի անվանը՝ կա 2 վարկած: Ըստ առաջին վարկածի այն եղել է տարածաշրջանի ծայրամասում գտնվող գյուղը՝ Լոռվա թագավորության կազմում,  որի շնորհիվ էլ կոչվել է Կոթի: 2-րդ վարկածի համաձայն, հին ժամանակներում կոթեցիներն ապրում էին գետնափոր տներում, իսկ ծխնելույզի փոխարեն տան կտուրին փայտե կոթ էին դնում: Այդպես էլ գյուղը կոչել են «Կոթերի գեղ՝ Կոթի գեղ»: 1964թ. փոխվեց գյուղի անունը: Կոթին դարձավ Շավարշավան, ի պատիվ Հայաստանի հեղկոմի անդամ, անվտանգության կոմիտեի նախագահ Շավարշ Ամիրխանյանի: 1991թ. գյուղապետ Սևակ Մանթաշյանի նախաձեռնությամբ, դիմում ներկայացվեց Ազգային ժողովին: Նպատակը՝ գյուղի նախկին անունը վերականգնելն էր: 1991թ.-ից ի վեր գյուղը հայտնի է Կոթի անվամբ:
Անհնար է պատկերացնել համայնք՝ առանց կրթական գործի, առանց դպրոցի:  Գյուղի միջնակարգ դպրոցը բացվել է 1893թ.: Երկար տարիներ դպրոցում դասավանդել է նաև Հովսեփ Աբովյանցը, ով ժողովրդի կողմից արժանացել է «վարժապետ» կոչմանը: Նա մեծ դեր է խաղացել նաև Կոթիի հողերի պաշտպանության ժամանակ: Կառուցել է աղբյուրներ ու հուշարձաններ: 1912թ. Աբովյանցը ժողովրդին ասել է, թե Կարմիր օրենք է ընդունվելու, սովետական իշխանություն է գալու, բայց դա երկար չի տևելու: Եվ ահա 1991թ. «վարժապետի» կանխատեսումն իրականություն դարձավ: Փլուզվեց սովետական իշխանությունը:

Լուսանկարը` Սերինե Հարությունյանի

Լուսանկարը` Սերինե Հարությունյանի

Կոթիի մասին որոշակի տեղեկություններ է հաղորդել նաև ղարաբաղցի նշանավոր պատմաբան, քահանա Մակար Բարխուդարյանը, ով 1895թ. եղել է Կոթիում: Նա վկայել է, որ Կոթին Տավուշի մարզում առաջինն է վարելահողերի քանակով՝ մոտ 2000 հա:

Լուսանկարը` Սերինե Հարությունյանի

Լուսանկարը` Սերինե Հարությունյանի

Ո՞վ չգիտի, որ հողն արյունով են պահում: Կոթիի հողերն էլ պահվել են մեր նախնիների արյունով: 1920թ. Կոթիի վրա հերթական անգամ հարձակում գործեցին թուրքերը: Գյուղը պաշտպանության անցավ: Կռիվը շարունակվեց 18 օր: Սակայն ժողովուրդը չհանձնվեց, դիմադրեց մոտ 10000-անոց թուրքական բանակին: Շուրջ 1000 զինվոր մարտի նետվեցին` պատրաստ լինելով հանուն գյուղի ու հայրենիքի զոհել անգամ ամենաթանկը՝ կյանքը: Գյուղում կար 2 «Մաքսիմ» գնդացիր: Գնդացիրներից մեկը բերել էր հայտնի ներկարար  Համբարձում Բեջանյանը (Զոկ), մյուսը՝ Կես թագավորը: Այս մարտերում էլ կոթեցի մի շարք հերոսներ անմահացան: Համբո և Վանիչկա Սարատիկյաններն ու բազում այլ հայորդիներ զոհվեցին անհավասար մարտերում:
Իսկ այսօր մենք էլ ավելի մեծ գործ ունենք անելու` պատվով ապրել այն հողի վրա, որ մեր պապերի արյունով է պահվել: Ապրել ու արարել այն հողի վրա, որտեղ այժմ էլ կյանքը շարունակվում է մեր սահմանապահ հայրերի ու եղբայրների անցկացրած անքուն գիշերների շնորհիվ:

Հ. Գ. ՈՒզում եմ շնորհակալություն հայտնել պատմաբան Սևակ Մանթաշյանին, ով ինձ պատմեց այս ամենը:

jora

Կարկուտին սպասելիս

Երեկ հանրապետության երկնքում կարկտաբեր ամպեր էին կուտակվել, որոնք իրենց սև գործը արեցին։

Երևանում նյութական վնասներ իհարկե, կան, բայց ինչպես միշտ, ինձ և մնացած մարդկանց  հետաքրքրում է,  թե ինչ եղավ գյուղացիների վիճակը: Ամեն տարի վարկեր են վերցնում, պարտքեր են անում,  հույսեր են կապում, չարչարվում են,  քրտինք են թափում,  որ վերջում շահույթ ունենան և կարողանան մարել վարկերը,  պարտքերը ու որոշ չափով բավարարեն իրենց պահանջները։  Բայց կարկուտը  ամեն ինչ փչացնում է։  Կոտրում է գյուղացիների հույսը,  ովքեր նպատակներ ունեին,  և որոնք պետք է իրագործեին հողագործությունից ստացած եկամուտով: Մեկը պիտի իր տղային կամ աղջկան ամուսնացներ,  մյուսը` վերանորոգեր իր տունը,  մեկ ուրիշը` վճարեր իր երեխայի ուսման վարձը կամ այդ գումարով կարողանար իր հարազատի համար դեղեր գներ,  բայց…

Լուսանկարը` Ժորա Պետրոսյանի

Լուսանկարը` Ժորա Պետրոսյանի

Երեկ ողջ օրն անհանգիստ էին նաև իմ բնակավայրում՝ Վարդենիսում: Սպասում էինք վատթարագույնին:
Այստեղ նույնպես զբաղվում են հողագործությամբ,  և մարդու գոյատևման ամենակարևոր բարիքը՝ ցորենը,  հիմնականում աճեցվում է Վարդենիսի դաշտերում։ Ես էլ սպասում էի,  թե ուր որ է` կարկուտ կգա,  բայց բարեբախտաբար, այս անգամ չեկավ։  Իսկ կարկուտին սպասելուց մնացին այս երեք լուսանկարները:

Փոքրիկ մեծահասակները

Վերջապես եկավ երեխաների ամենասիրած եղանակը` ամառը: Ամռան առաջին օրը հենց երեխաների տոնն է: Հունիսի 1-ին գյուղում ապրող ոչ բոլոր ծնողներն են կարողանում իրենց երեխաներին տանել Հաղթանակի զբոսայգի, կենդանաբանական այգի, Հանրապետության հրապարակ, ուր հիմնականում գնում են բոլորը: Գյուղում ծնողների մեծ մասը զբաղված են հողագործական և տնային այլ գործերով, այդ իսկ պատճառով երեխաները շատ բաներից զուրկ են մնում: Սակայն, եթե երեխաներին հարցնենք, ապա նրանք չեն դժգոհի, այլ այնպիսի պատասխաններ կտան, որ կապշենք: Այդ  մասին մտածելով դուրս եկա փողոց, և առաջինը ինձ հանդիպեց 9-ամյա Աննան:

-Ան, քեզ մի հարց տամ. հունիսի 1-ին գնացե՞լ ես ինչ-որ տեղ:

-Չէ, չեմ գնացել այս տարի: Ամեն տարի էլ մաման, պապան տարել են, բայց էս տարի հարմար չեղավ, որ գնայինք:

-Իսկ կասե՞ս չգնալուդ պատճառը:

-Դե, ոնց ասեմ… Գնալու համար պիտի մոտդ փող լինի: Ես չեմ նեղվում, նեղվելու բան էլ չկա, էս մի անգամն էլ չեմ գնա: Համ էլ` արդեն մեծ եմ կարուսելների համար:

4-ամյա Համբարձումին նույն հարցը տվեցի, ու նա պատասխանեց.

-Չեմ գնացել, ավտոյի մեջ գազ չկար:

Ու այս պատասխաններից հասկանում եմ, որ գյուղում, ինչքան էլ դժվար լինի, մեկ է` երեխաները չեն դժգոհի, որովհետև կյանքում շատ դժվարություններ հաղթահարելով նրանք հասցրել են բավականաչափ մեծանալ և գիտակցել ամեն ինչ:

Լուսանկարը` Սոնա Մխիթարյանի

Լուսանկարը` Սոնա Մխիթարյանի

Երեխաները չեն դժգոհի, բայց լավ կլիներ մեծերը հունիսի 1-ին գյուղաբնակ երեխաներին էլ հիշեն: Թող այդ օրը իրենք այցելեն գյուղեր, պաղպաղակ բերեն, ծաղրածուներ գան, զվարճացնեն մեր ժամանակից շուտ մեծացած երեխաներին: Ի՞նչ կլինի, որ:

Իսկ դրա փոխարեն, երեխաների պաշտպանության միջազգային օրը երեխաները հոգսերի մեջ էին…

Մեր գրեթե բոլոր հարևանները իրենց տան հողամասը մշակում են, և այդ գործում երեխաները օգնում են:

Երեկ մեր հարևանը իր թոռանը ուղարկեց ոռոգման ջուրը կապելու, որ հողամասը ջրեն: Երկար ժամանակ անցավ, նոր ջուրը եկավ: Թոռնիկը, երբ եկավ, մեծ ոգևորությամբ պատմում էր, թե ինչպես է կռիվ արել ջրի համար:

Երեկ գնում էի նկարչության պարապմունքի և ճանապարհին տեսա մի երեխայի`հեծանիվ քշելուց: Մայրը բացականչում էր.

-Շուտ արի տուն, քրոջդ տիրություն արա: Ես լվացք եմ անում:

-Լավ էլի, մամ, մի քիչ էլ քշեմ, գամ:

Մայրն այլևս ոչինչ չասաց… Երեխան ասաց.

-Մամ, այ մամ. .. Նեղացա՞ր: Լավ, գալիս եմ:

Ամռանը մեր գյուղի երեխաների համար հոգսաշատ, բայց միևնույն ժամանակ, զվարճանքներով լի է: Մի քանի շաբաթից ծիրանը կհասնի, և շատ երեխաներ`10-16 տարեկան, գնալու են աշխատելու: Ամեն երեխա ունի նպատակները, իր իսկ հավաքած գումարի հետ կապված: Մեկը ցանկանում է իրեն հեռախոս գնել, մյուսն այդ գումարով ընտանիքի հոգսերն է ուզում հոգալ:

Լուսանկարը` Սոնա Մխիթարյանի

Լուսանկարը` Սոնա Մխիթարյանի

Երեխաներից շատերը ամռան շոգ օրերին պայմանավորվում են ու գնում  լողալու: Նրանց խոսակցություններից մտապահել եմ, թե որտեղ են հիմնականում գնում: Մեր Այղր լիճը, կլոր լիճ, մեծ և փոքր «կանալ», Մրմուռ, Ռսի գյոլ, Սև ջուր: Շատ տարօրինակ անուններ են, որոնք հենց կնքվել են երեխաների կողմից: Ամեն մի անվանում ունի իր բացատրությունը, որը ինձ մեկնաբանեց այդ վայրերին լավ ծանոթ ընկերներիցս մեկը: Օրինակ` Սև ջուր անվանում են, որովհետև  ջուրը շատ մուգ գույն ունի: Մրմուռ անվանման բացատրությունը հայտնի չէ, սակայն երևի թե կապված է այն փաստի հետ, որ այդ ջրում շատ օձեր և խեցգետիններ կան:

Լուսանկարը` Սոնա Մխիթարյանի

Լուսանկարը` Սոնա Մխիթարյանի

Մենք բավարարվում ենք նրանով, ինչ Աստված է մեզ տվել, շատերը անգամ սա չունեն: 

Փոքրիկ գյուղի մասնատումը

Լուսանկարը` Անահիտ Նազարյանի

Լուսանկարը` Անահիտ Նազարյանի

Առաջ, երբ մեր գյուղում մի փոքրիկ քամի էր լինում, լույսերը անջատվում էին, մեր թաղը հոսանքազրկվում էր: Հարևանները միշտ ասում էին.

-Աաա՜ա, էլի էս Դանդռաշենի լույսերը տարան…

Խնդրեցի ծնողներիս, որ բացատրեն, թե ինչո՞ւ են միշտ այդպես ասում: Մայրս պատմեց, որ փոքր ժամանակ մեր փոքրիկ գյուղը՝ Ագարակը, բաժանել են մասերի, և երբ վիճում էին երեխաներով, մեկը մեկին կծելու համար ասում էին.

-Այ գետաշենցի, դու էիր մնում պակաս…

-Թե չէ դու, դու, այ անշունչ մեռլաշենցի…

Ասում էր, որ վեց մասի էին բաժանել գյուղը: Գյուղի վերին մասում գտնվում էին գերեզմանները: Դրա համար այն անվանել են Մեռլաշեն: Գյուղի արևմտյան մասն ընկած է Ամբերդ գետի ափին, ուստի այն անվանել են Գետաշեն: Գյուղի կենտրոնական և հարավային մասում լավ դանդուռ է աճել, դրա համար անվանել են Դանդռաշեն: Հյուսիս-արևելքում քարի հանքեր կան: Երկրակեղևի սալային շերտերից հանել են կարմիր տուֆը: Այս հատվածն էլ անվանել են Սալաշեն: Գյուղի արևելքը համեմատաբար նոր կառուցվող թաղամաս է: Այն անվանել են Բանգլադեշ: Իսկ գյուղում կար մի թաղամաս, որ անձրևներից հետո միշտ ցեխի մեջ կորում էր, դա Ճմճմաշենն էր:

-Հաճույքով ապրում ենք, էլի…

Դրախտային Դարբասը

Լուսանկարը՝ Անի Ասրյանի

Լուսանկարը՝ Անի Ասրյանի

Երբ բացվում է օրը, մտքով մտնում եմ Դարբասիս ձորը:

Ամեն մարդու ծննդավայրը իր` բնաշխարհով ու կյանքի բազմազանությամբ, նրա համար միշտ մնում է որպես հեքիաթ և անկրկնելի հրաշք:

Լեռնային գետը արագահոս է, գիժ ու գալարուն: Կանաչ գորգի վրա ծաղկում են հազար ու մի ծաղիկներ, որոնց բույրը սքանչելի է, եդեմական:

Դարբա՛ս, ծննդավայր հեքիաթային:

Այս գյուղն ունի յոթ հրաշալիք, հրաշալիքներ, որ կարծես պարիսպներ լինեն: Յոթ եկեղեցիներ, որոնք կառուցվել են գյուղի ծայրամասերում, անգամ գյուղի ամենաբարձր լեռան գագաթին: Մենք՝ դարբասցիներս, ունենք աղոթարան, սակայն մեզ գրավում է Եղիակը, որը այդքան հեռու է գյուղից: Եղիակի ստորոտում փոքրիկ անտառ կա, կարծես «Խոսրովի արգելոց»-ը լինի: Անտառում բազմազան կենդանիներ կան, նույնիսկ արջ: Այս փաստն անգամ գյուղացիների համար արգելք չի հանդիսանում, որպեսզի նրանք բարձրանան այնտեղ մոմ վառեն և իրենց խնդրանքը հղեն Աստծուն: Այստեղ արգելված է որսը:

Սարի լանջով հոսում է Լորագետը, իր կարկաչուն ձայնը տարածելով ամենուր: Սառն է ջուրը, բարձր սարից է գալիս: Երբ վարարում է, նոր հուն է ճեղքում՝ ավերելով այգի ու մարգագետին: Գետը ծանր քարեր է բերում, անգամ կոճղեր, կարծես թե զայրանում է: Կամուրջի պատերը դողում են շյուղի նման, գետը մեկ աջ ափն է քանդում, մեկ՝ ձախ:

Գյուղն ունի փոքրիկ ճահիճ, որի վրա կախվել է ուռենին: Երբ ինչ որ մեկը մոտենում է ճահճին, ուռենին իր գրկի մեջ է առնում գորտերին: Նրանք ցատկում են` նստում օրորվող ճյուղերին:

Գյուղի բնությունը սքանչելի է: Հնարավոր չէ ծաղկած ծառերի մոտով անցնել, աննկատ թողնել և հեռանալ: Երբ գնում ես բնության գիրկը, այնտեղ գտնում ես ներդաշնակություն:

Բնությունն այստեղ ծաղկում է ապրիլի կեսին, բայց թարմությունը զգացվում է մայիսին: Օդը մաքրվում է, դառնում հաճելի: Երբ մոտենում ես ծաղկած ծաղիկներին, տեսնում ես փոքրիկ բզեզիկներ և մեղուներ: Դրանք այնպիսի նրբությամբ են նստում ծաղիկների վրա և նեկտար հավաքում, որ կարծես շոյում են նրանց:

Եղանակը այստեղ անձրևային է, քամին ցրում է ամպերը, սկսում է որոտ, և անձրև է տեղում: Դաշտում գյուղացիները անգամ կարկտահարվում են, բայց շարունակում են իրենց գործը:

Այնքան հետաքրքիր է մեր գյուղը, այն դարպասն է երեք գյուղերի: Գյուղը, երբ կոչվեց Դարբաս, երկաթե դուռ եղավ Գետաթաղի, Լորի և Շենաթաղի համար:

Լեռան գագաթին առկա սուրբ խաչը հսկում է գյուղը հրեշտակի պես: Այն մարդկանց սրտերը լցնում է խաղաղությամբ:

Դե’, եթե ցանկություն ունեք մեր գյուղը տեսնելու, համեցե’ք: Դուք այնքան լավ չեք պատկերացնի ընթերցելով, ինչքան՝ տեսնելով: