Հարցազրույց հայրիկիս` Ռաֆիկ Գևորգյանի հետ: Հայրս 1988թ-ի դեկտեմբերի 7-ին տեղի ունեցած երկրաշարժի հետևանքով տեղափոխվել է Արմավիրի մարզ, գյուղ Ակնալիճ:

-Պապ, որտեղի՞ց ես արմատներով:

-Աղջիկս, արմատներով մշեցի եմ, սակայն պապերս գաղթել են Սպիտակ, և ես ծնունդով Սպիատկից եմ: Հին ժամանակներում Սպիտակը` իմ ծննդավայրը, անվանել են «յայլա»: Մարդիկ այնտեղ գնացել են ամառանոց, բայց կամաց-կամաց մարդիկ մշտական են բնակվել այդտեղ, և ժամականակի հետ ավելացել են շատ ընտանիքներ: Հետագայում տեղանքն անվանել են Սպիտակ, իսկ իմ գյուղը, որտեղ ծնվել և մեծացել եմ, եղել է Կաթնաջուրը:

-Ինչպե՞ս է անցել մանկությունդ այնտեղ:

-Մանկությունս անցել է շատ լավ, ինչպես բոլորի, այնպես էլ ինձ համար, իմ ծննդավայրը ամենից լավն է: Եվ իմ մանկության տարիների հիշողությունները կապված են այնտեղի հետ: Ես դպրոց հաճախել եմ Կաթնաջրում, այնուհետև հաճախել եմ Սպիտակում գտնվող ուսումնարանը, այնտեղ սովորել եմ վարորդի մասնագիտությունը: Ուսումնարանս արդեն ավարտել էի, և ինձ 1988թ-ի դեկտեմբերի 8-ին պետք է տանեին բանակ, բայց դրանից մեկ օր առաջ տեղի ունեցավ ավերիչ երկրաշարժը:

-Կպատմե՞ս այդ օրվա մասին:

-Նախ ասեմ, որ Ղարաբաղյան շարժման տարիներն էին: Դեկտեմբերի 6-ն էր, ժամը 5-ի մոտերքը: Ես ընկերներիս հետ գտնվում էի կողքի գյուղում, հանկարծ ինչ-որ բան ասես ցնցվեց մեր ոտքերի տակ: Մեզ թվաց, թե ինչ-որ բան պայթեցրեցին, բայց այնտեղ գտնվող մեծերը ասացին , որ երկրաշարժ է: Մոտ 4-5 բալ կլիներ, բայց մեծ վնասներ չկային: Հաջորդ օրը առավոտյան ժամը 11-ին մի քանի րոպե պակաս տեղի ունեցավ սարսափելին, երկրաշարժը հողին հավասարեցրեց Հայաստանի հյուսիսային շրջանները:

-Առաջին քայլը քո կողմից ո՞րը եղավ:

-Ես ընկերներիս հետ գյուղում էի, առաջին հերթին վազեցի տուն, որտեղ տատս էր: Նա հազիվ էր կարողացել դուրս գալ տանից: Տատիկիս տարա մի ապահով տեղ, վազելով գնացի դպրոց` փոքր քրոջս հետևից: Նա ողջ և առողջ էր, սակայն շատերը մնացել էին փլատակների տակ: Քրոջս տարա տատիկիս մոտ: Մայրս և մյուս քույրս գտնվում էին Կիրովական քաղաքում` գնացել էին ինձ համար բանակի պարագաներ գնելու, երբ նրանց էլ տեսա, հանգիստ էի արդեն:

-Ի՞նչ դեպքերի ես ականատես եղել:

-Աղջիկս, ավելի լավ է այդ հարցիդ չպատասխանեմ: Քանի որ այդ օրերին այնքան բան եմ տեսել, որ ասեմ, վստահ եմ, որ կվախենաս: Միայն կասեմ այն, որ չորս բոլորս քանդված շենքեր էին, մարդիկ այս ու այն կողմ էին վազում` փնտրելով հարազատներին: Ամենուրեք լսվում էր լացի ձայներ, աղմուկ-աղաղակ: Շատերը գտել և շատերը կորցրել էին ընտանիքներին, և այդ հուզված ձայները, մարդկանց անկառավարելի քայլերը… Ուղղակի անբացատրելի էր: Ես մինչև օրս հիշում եմ այդ ամենը, և մոռանալ հնարավոր չէ:

-Ի՞նչ էիր զգում հարազատներիդ գտնելով:

-Ամեն հարազատիս գտնելով` ասես նորից ծնվում էի, հասկանում, որ ես ապրում եմ, որ կյանքը դեռ շարունակվում է : Ամենքին գրկում էի ու Աստծուց շնորհակալ լինում, որ նրանք կան, որ ես կամ:

-Լքեցի՞ք գյուղը նույն օրը:

-Ոչ: Այդ օրը երեկոյան հորեղբորս տղաները, իմանալով դեպքի մասին, եկել էին: Խոտերից պատրաստել էինք մի փոքրիկ հոլիկ, որտեղ ամբողջ գիշեր վախենալով նստել էինք: Ցուրտ էր, հազիվ կարողացել էինք ծածկոցներ գտնել: Հաջորդ օրը տատիկիս և քույրերիս տարան Աշտարակ` հորեղբորս տուն, իսկ ես և մայրս մնացինք գյուղում: Մոտ մեկ շաբաթից եկան իմ և մորս հետևից: Մորս ճանապարհելով` մնացի գյուղում, քանի որ լքել գյուղս չէի պատրաստվում:

-Ինչո՞ւ չէիր ցանկանում լքել գյուղը:

-Լքել, ինչպե՞ս, ի՞նչ սրտով: Այդ օրերին ցանկանում էի գյուղացիներիս կողքին լինել: Մեկս մյուսիս պետք է օգնեինք: Իմ գյուղից գնալը կնշանակեր, որ ես փախչում եմ և մտածում միայն իմ մասին: Իսկ հետո բոլորի նման ես նույնպես գնացի գյուղից ընտանիքիս մոտ` Աշտարակ:

-Ինչպե՞ս գտաք տուն Ակնալճում:

-Գալով Աշտարակ, ծանոթների միջոցով իմացանք, որ Ակնալճում կան պետական տներ, որոնք բնակեցված չեն: Եկանք Ակնալիճ և մնացինք այստեղ:

-Ինչպե՞ս ամեն ինչ սկզբից սկսեցիք:

-Սկզբում` ոչինչ չէինք ցանկանում անել: Վախը սրտներումս ապրում էինք, բայց ժամանակի հետ մեկտեղ հասկացանք, որ ամեն ինչ շարունակվում է, կյանքը դեռ առջևում է: Ամեն ինչ շատ դժվար էր, բայց մեծ ջանքերի շնորհիվ հասանք լավ արդյունքի:

-Պապ, դու ասում էիր, որ այդ օրերին բանակ պիտի գնայիր: Գնացի՞ր:

-Աղջիկս, բանակս հետաձգվել էր: Ես արդեն 26 տարեկան էի, այդ ժամանակ մայրդ արդեն մեր տանն էր, բայց գնացի ծառաության անցա որպես տանկիստ:

-Դժվար չէ՞ր այդ տարիքում ծառայության անցնելը:

-Էհ, բալես, ծառայելու համար տարիքը կապ չունի, բոլորի համար էլ սկզբում դժվար է, բայց սովորում են, ես նույնպես սովորեցի: Մայրդ տանը ինձ էր սպասում, և ես իմ պարտքը տալով եկա և հասա ընտանիքիս:

-Կցանակնա՞ս ինչ-որ բան ավելացնել:

-Միայն մի բան եմ ցանկանում ասել, աղջիկս , որ այն, ինչ ես եմ տեսել, չտեսնի և ոչ մի սերունդ:

Հարցազրույց մայրիկիս՝ Օֆելյա Դանիելյանի հետ:

-Մայրիկ, կպատմե՞ս քո մասին: Որտե՞ղ ես ծնվել: Ի՞նչ ընտանիքում:

-Ծնվել եմ Լեռնային Ղարաբաղի փոքր մի գյուղում՝ Մադաթաշենում: Հայրս ֆերմայի վարիչ էր աշխատում, իսկ մայրս տնային տնտեսուհի էր: Մեծ, բազմազավակ ընտանիքում եմ ծնվել. 6 երեխա ենք՝ 5 քույր, 1 եղբայր: Ես 4-րդն եմ :

-Մանկության տարիներին ինչպիսի՞ երեխա ես եղել՝ խելո՞ք, թե՞ չարաճճի:

-Խելոք… Կարելի է ասել, ընկճված էի առողջական խնդիրների պատճառով, ու միշտ ես ինձ առանձնացնում էի իմ հասակակիցներից: Միշտ մենակ էի մնում, առանձին:

-Ի՞նչ բնավորության գծեր ես ունեցել, որոնք միգուցե փոխանցվել են պատանեկություն և նույնիսկ երիտասարդություն:

-Հպարտություն կար շատ մեջս, որ մինչև երիտասարդություն հասել է: Հպարտ էի, որ հայ եմ, հպարտ էի, որ շուտ եմ կողմնորոշվում ուսուցիչների առաջադրանքները կատարելուց, որ լավ էի սովորում: Չգիտեմ ինչու, հպարտություն կար մեջս, բայց հետագայում կոտրեցի այն:

-Պատանի տարիքում ի՞նչ նախասիրություններ ես ունեցել:

-Սիրել եմ շատ կարդալ: Առանձնանալ ու կարդալ:

-Իսկ ընթերցասեր Օֆելյան դպրոցում ինչպե՞ս է սովորել:

-Գերազանց: Տասը տարի գերազանց եմ սովորել, բայց մի քննության պատճառով ոսկե մեդալ չեմ ստացել:

-Դպրոցում արդեն կողմնորոշվե՞լ էիր, թե ինչ ուղղությամբ ես շարունակելու ուսումդ:

-Արդեն 2-րդ դասարանում, երբ շարադրություններ էինք գրում այդ թեմայով, գրում էի, որ ուզում եմ ուսուցչուհի դառնալ: Եվ մինչև հիմա էլ, երևի եթե այդ արխիվները պահպանված լինեին, կհամոզվես դրանում, որ մանկուց երազել եմ դառնալ ուսուցչուհի, որովհետև սիրել եմ երեխաների հետ շփվել:

-Ի՞նչ մասնագիտություն ընտրեցիր:

-Հետագայում ընտրեցի մաթեմատիկա, ավարտեցի համալսարանի մաթեմատիկայի ֆակուլտետը:

-Կպատմե՞ս որևէ հետաքրքիր դեպք քո ուսանողական կյանքից:

-Իմ ընդունելիության քնությունների ժամանակ, երբ քննությունից դուրս էի գալիս, ոչ մեկը չկար իմ հարազատներից, որ հարցներ` ինչ ես ստացել: Իսկ հայրիկիս սարից տուն գալուց գյուղացիներն են շնորհավորել, որ աղջիկդ ընդունվել է:

-Գիտեմ, որ հենց այդ տարիներին ես ծանոթացել հայրիկի հետ: Խնդրում եմ, պատմիր, թե ինչպես և որտեղ եք ծանոթացել:

-Բանակից ինքը նոր էր եկել, ու եկավ տեսնելու իր տատիկին: Պապիկն էլ նոր էր մահացել, եկել էր ցավակցելու: Հեռու ազգակիցներ էինք, և մեր տուն էլ էր գալիս: Ու չգիտես ինչու, զգացմունքներ առաջ եկան, առաջարկություն արեց: Այդ ժամանակ դեռ 10-րդ դասարանի քննություններն էի տալիս: Ավարտեցի, ընդունվեցի ուսումնարան: Սկզբում ասում էր, որ որպես բարեկամներ նամակներ գրենք իրար:
Հետո այդ նամակագրական կապը շարունակվեց այլ ուղով: Երեք տարի նշանված մնալուց հետո ամուսնացանք: Տեղափոխվեցինք Արմավիրի մարզի Բաղրամյան գյուղ և ինչպես տեսնում ես, մինչև հիմա էլ այս գյուղում ենք ապրում:

-Ի՞նչն էր քեզ նրա մեջ այդքան գրավել:

-Իր խորագիտությունը, ամեն հարցի վերաբերյալ ձևավորված աշխարհայացքը: Ամեն հարցի շուրջ ինքը կարող էր խոսել անվերջ:

-Իսկ ծնողներդ ինչպե՞ս են վերաբերվել նրան, որ իրենց ուսանող աղջիկը նշանվի, ամուսնանա:

-Կտրականապես դեմ էին: Ուզում էին , որ ուսումս շարունակեմ: Բայց հետագայում խնդիրներ առաջ եկան, և ուսումս թողեցի, փոխեցի հեռակա ու փախա:

-Յուրաքանչյուր երիտասարդ աղջիկ երազում է հարսի շոր հագնել, մեծ շուքով նշել իր ամուսնությունը: Չե՞ս փոշմանում արդյոք, որ այդ քայլին ես գնացել:

-Ես էլ, ինչպես բոլոր աղջիկները, սիրել ու երազել եմ, որ հարսի շոր հագնեմ, բայց քանի որ ամուսինս ասում էր, որ հարսանիքի օրը չեմ թողնի, որ հարսի շոր հագնես, դրանից հիասթափվել եմ:

-Ձեր ընկերության տարիներից կպատմե՞ս մի դեպք, որը երբեք չես մոռանա:

-Ուսանողական տարիներին նա հաճախ էր գալիս, գրեթե ամեն ամիս: Ես հանրակացարանում էի մնում: Գալիս, ինձ վերցնում ու երկուսով գնում էինք թատրոն, կինո, իսկ հետո գնում էինք զբոսայգի: Երիտասարդական զբոսայգի կար, նույնիսկ հատուկ նստարան ունեինք, որին միշտ նստում, երազում էինք, ապագա պլաններ էինք կազմում: Էդպես… Նույնիսկ նկար ունենք, որ այդ նստարանի վրա գրված ա՝ Наша скамейка: Դա երբեք չեմ մոռանա:

-Գեղեցիկ պատմություն է: Արդեն 32 տարի է, ինչ ամուսնացած ես, կասե՞ս, ինչպես են անցել այդ տարիները: Արդյոք հե՞շտ են եղել դրանք:

-Չէ, շատ դժվարություններ ենք տեսել, շատ դժվարություններ ենք հաղթահարել, ու դա էն բանի շնորհիվ, որ սիրելով ենք ամուսնացել: Ավելի քան 20 տարի գնում է Ռուսաստան՝ արտագնա աշխատանքի, էդ ընթացքում շատ դժվարություններ եմ հաղթահարել՝ երեխաներին մեծացնելը, ծանր տնտեսությունը…

-Ուզում եմ նշել, որ 4 երեխա ես մեծացրել, որոնցից երկուսին բացարձակ մենակ ես դաստիարակել: Առօրյա կյանքում կա՞ն ոլորտներ, որոնցում ամենաշատն ես զգում ամուսնուդ կարիքը:

- Տնտեսական հարցերում շատ եմ զգացել իր կարիքը: Իրականում երեխաների դաստիարակությունն էլ շատ դժվարությունների հետ է կապված: Պիտի էնպես դաստիարակեի նրանց, որ նույնիսկ երկար տարիներ չհանդիպելուց հետո էլ կարողանան սիրեն իրենց հորը, կարողանան ընդունել նրա խորհուրդներն ու խրատները, չօտարանան իրարից:

-Կա՞ն ինչ-որ խորհուրդներ, որ կյանքիդ փորձից ելնելով, կցանկանաս տալ այսօրվա երիտասարդներին:

-Ապրեք սկզբունքներով, հաղթահարեք կյանքի դժվարությունները, կարողացեք համբերություն զարգացնել, որովհետև ոչինչ հեշտ չի տրվում: Էն, ինչին հասնելու համար դժվարությունների միջով եք անցնում, երբեք չհիասթափվեք դրանից, ու շարունակեք միշտ առաջ նայել:

Մորաքույրս՝ Խաչատրյան Աննան, Երևանի բնակիչ է։ Նա ծնվել է Անիի շրջանի (այժմ՝ Շիրակի մարզ) Սարակապ գյուղում։ Գյուղը սահմանակից է Թուրքիային։

-Մորաքույր, որտեղի՞ց են Ձեր արմատները։

-Պապս և տատս Անիի տարածքից են (այժմ՝ Թուրքիայում): Տատս մեզ միշտ պատմում էր 1918թ-ի՝ Սարդարապատի ճակատամարտի փախեփախի մասին, որի անմիջական մասնակիցը հենց ինքն է եղել:
Այդ ժամանակ նա եղել է 30-36 տարեկան։ Ունեցել է մեկ աղջիկ։ Պապս գտնվել է ԱՄՆ-ում՝ Կոլումբիա քաղաքում։

-Իսկ ինչու՞ էր Ձեր պապը ԱՄՆ մեկնել։

-Նա գնացել էր արտագնա աշխատանքի։ Գյուղում այդ տարիներին մարդիկ այնքան էլ լավ չեն ապրել։ Տատս ասում էր, որ գյուղի տղամարդիկ հավաքվում էին և փորձում աշխատանք գտնել երկրից դուրս՝ գյուղում թողնելով կանանց ու երեխաներին։

-Հետաքրքիր է։ Իսկ ի՞նչ է պատմել Ձեր տատը հենց 1918թ-ի դեպքերի մասին:

-Քանի որ իրենց գյուղը գտնվում էր Անի քաղաքին շատ մոտ, մինչև կոտորածը, թուրքերի կողմից բազմիցս ենթարկվել էր հարձակումների։ Հիշում եմ տատիս խոսքերը․ «Գիշեր էր։ Թակեցին մեր տան դուռը։ Ալեքսանը՝ պապուդ եղբայրը, բացելով այն, տեսավ իր թուրք ընկերոջը, ով թաքուն եկել էր հաղորդելու թուրք հրոսակախմբերի մոտալուտ հարձակման մասին։ Նա զգուշացրեց րոպե առաջ լքել գյուղը, որպեսզի անզեն ժողովուրդը սրի չքաշվի։ Ալեքսանը որոշեց գնալ փաշայի մոտ բանակցությունների՝ իր հետ վեցնելով իմ ոսկեղենի մեծ մասը։ Նա պիտի ժամանակ խնդրեր փաշայից, ժողովրդին գյուղից դուրս հանելու համար։ Փաշան տվել էր մի քանի ժամ ժամանակ։

Հորերը, որոնք լիքն էին ցորենով, ծածկել էի աղբանոցի աղբով, որ հետ վերադառնալուց հաց ունենանք։ Սելերի վրա տեղավորեցինք այն, ինչ հնարավոր էր, և ճանապարհվեցինք դեպի Էջմիածին։ Ծերերը մնացին գյուղում, նրանք հրաժարվում էին լքել իրենց գյուղը։ Ալեքսանը՝ թողնելով մեզ, միացավ Անդրանիկի զորքին (Անդրանիկ Զորավար): Փախուստի ճանապարհը շատ դժվար էր։ Ինձ հետ էր մեր հարևանի հարսը իր նորածին երեխան գրկին։
Ճանապարհին ջուր տեսնելով կանգ առանք։ Բոլորը ուժասպառ էին։ Մի փոքր հանգստանալուց հետո շարունակեցինք ճանապարհը։ Բավականին առաջ էինք գնացել, երբ հանկարծ շրջվեցի և նկատեցի, որ նորածինը մոր գրկում չէ։ Հարցրի՝ ուր է երեխան, իսկ նա ասաց, որ իրեն հազիվ է քարշ տալիս, և երեխային թողել է ջրի ափին։ Ես կանգնեցրի այդ բոլոր սելերը, ամբողջ ճանապարհը ոտքով հետ գնացի ու վերադարձրի երեխային՝ բարկանալով մոր վրա։

Դժվարությամբ հասանք Էջմիածին։ Երևան տանող ճանապարհը փակ էր, իսկ հետևից գալիս էր թուրքի ոհմակը։ Անձրև էր, ցուրտ։ Ինձ հետ էր նաև իմ երեքամյա աղջիկը՝ Լիան, ով շատ հիվանդ էր։
Բոլորս հավաքվել էինք եկեղեցու մոտ, բայց մեզ ներս չէին թողնում՝ դարպասները փակ էին։

Ականատես եղանք Թումանյանի այն պատմությանը, երբ նա կաթողիկոսին բացել տվեց եկեղեցու դռները և մեզ ներս տարավ։

-Իսկ այդ ի՞նչ պատմություն էր։

-Կաթողիկոսը հեգնանքով ասել է նրան. «Դու գիտե՞ս, թե ում հետ ես խոսում։ Ես Ամենայն Հայոց կաթողիկոսն եմ», իսկ Թումանյանը պատասխանել է՝ «Ես էլ Ամենայն Հայոց բանաստեղծն եմ։ Պետք է մտածել այս ժողովրդի մասին»։

Այսպես բացվել են եկեղեցու դռները, և մարդիկ խուճապահար ներս են լցվել։

-Իսկ հետո՞, հետո ի՞նչ եղավ։

-Տատս հիշում էր. «Մեջքիցս հանեցի ոսկե գոտիս, որ մի կտոր հաց կարողանամ գնել երեխայիս համար։ Երկու օր հետո աղջիկս՝ չդիմանալով ցրտին ու սովին մահացավ։ Նրան թաղեցինք հենց Սուրբ Գայանե եկեղեցու բակում։
Ժողովուրդը խուճապի մեջ էր։ Ողջ Էջմիածինը լի էր գաղթականներով՝ մեծ ու փոքր՝ իրար վրա լցված։ Մարդիկ ջանում էին փախչել, հեռանալ, փրկվել… Հանկարծ մի ձիավոր հայտնվեց, մի հայ կին։ Սուրը ձեռքն էր առել և կոչ էր անում. «Տղամարդի՜կ, վեր կացեք, մի՞թե պիտի թողնեք ձեր կանանց ու երեխաներին սրի քաշեն։ Ուշքի եկե՜ք, պիտի պայքարել, ոչ թե փախչել…»։ Նա կարծես մի արիական ոգի դրեց բոլորի մեջ։ Բոլորը ոտքի ելան, զենք առան ու գնացին դեպի պայքար։

-Իսկ ի՞նչ եղավ Սարդարապատի ճակատամարտից հետո։

-Տատս շարունակում է. «Մինչև ճակտամարտի ավարտը մնացինք Էջմիածնում։ Հաղթանակից հետո, երբ արդեն ամեն բան գրեթե հանդարտ էր, վերադարձանք գյուղ. բարեբախտաբար այն չէր անցել թուրքերի տիրապետության տակ։
Գյուղի տեսարանը ամենասարսափելին էր։ Ծերերը և նրանք, ովքեր չէին հասցրել փախչել, դաժանաբար սպանվել էին, մորթվել։ Նրանց մարմինները լցված էին թոնիրների, ցորենի հորերի մեջ։ Մի մասին էլ հավաքել էին ու այրել մարագներում»։

Տատս դրանից հետո ունեցել է վեց երեխա, որոնց պահել են մեծ դժվարությամբ, կարելի է ասել՝ չքավորության մեջ։

Միշտ հիշում էր այս դեպքը, պատմում էր, որ մենք էլ իմանայինք, թե ինչ են արել մեր ժողովրդին։

Պատմում էր հայ կնոջ ամուր և անկոտրում ոգու մասին։ Եվ հիմա էլ մենք, այսքան տարի հետո, տեսնում ենք նույն վայրագությունը, կարծես վերապրում այն, ինչ եղել է մեկ դար առաջ։