Մանանայի արխիվից խորագրի արխիվներ

«Ով սիրում է ֆիզիկան, պետք է զարգացնի իր գիտելիքները, փորձի ավելին իմանալ»

Lvnmrdyn

Այսուհետ ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետի օպտիկայի ամբիոնի պրոֆեսոր, ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետի գերարագ օպտիկայի լաբորատորիայի հիմնադիր, գիտական ղեկավար, առաջատար գիտաշխատող, ֆիզմաթ. գիտ. դոկտոր Լևոն Մուրադյանի անունով է կոչվում նրա իսկ հիմնած լաբորատորիան:

Շատ տարիներ առաջ անվանի գիտնականը մեծ սիրով այցելեց «Մանանա» կենտրոնի սաներին, երկար ու խանդավառությամբ պատմեց իրենց ամբիոնի գործունեության մասին, հետո հրավիրեց իրենց լաբորատորիա: Մենք անչափ հուզված էինք, որ իր բազմազբաղ առօրյայից ժամանակ հատկացրեց երեխաներին, երկար զրուցեց, պատասխանեց բոլորին հուզող հարցերին:

Հիմա նա մեզ հետ չէ, բայց նրանք, ովքեր վաղը պատիվ կունենան սովորելու Ֆիզիկայի ֆակուլտետում, իրենց մասնագիտացումն ընտրելու գերարագ օպտիկան ու ֆոտոնիկան, թող անպայման հիշեն, որ լաբորատորիայի հիմնադրման ու հաջողությունների համար մենք պարտական ենք Լևոն Մուրադյանին:

«Մանանայի» արխիվներում պահպանվել է այդ հանդիպումը: Սիրով ձեզ ենք ներկայացնում:

Լևոն Մուրադյանը դասախոսում է Երևանի պետական համալսարանի ֆիզիկայի ֆակուլտետում: Նա գերարագ օպտիկայի և լազերային ֆիզիկայի լաբորատորիայի գիտական ղեկավարն է: Հենց նրա համառ ջանքերի շնորհիվ է համալսարանում հիմնվել գերարագ օպտիկայի և լազերային ֆիզիկայի լաբորատորիան, որն իր հագեցվածությամբ չի զիջում միջազգային ստանդարտների լաբորատորիաներին: Դա մեծ հնարավորություն է տալիս ֆիզիկայի ֆակուլտետի ուսանողներին հետազոտական աշխատանքներ կատարել և նորանոր բարձունքների հասնել լազերային ֆիզիկայի ասպարեզում:

-Արդյո՞ք ֆիզիկայի մասին էիք երազում մանուկ հասակից, ե՞րբ հայտնաբերեցիք ֆիզիկան Ձեզ համար:

-Բոլորովին: Երբ երեխա էի, ուզում էի ճարտարապետ դառնալ. այդ մասնագիտության մեջ համ ստեղծագործական աշխատանք կա, համ էլ կառուցողական: Ու շատ հետաքրքիր էր դա ինձ: Բայց ինձ համար այն ժամանակ ֆիզիկոս դառնալը մեծ հպարտություն էր, որովհետև շատ դժվար էր ֆիզիկայի ֆակուլտետ ընդունվելը: Ես չգիտեի, որ ֆիզիկայի մեջ այդքան ստեղծագործական աշխատանք կա: Մի խոսքով, չէի պատկերացնում, որ ֆիզիկոս կդառնամ մինչև տասներորդ դասարանը, բայց մի բան ասեմ` ֆիզիկան իր մեջ շատ հետաքրքիր և մեծ ստեղծագործական ներուժ ունի:

-Դպրոցում ֆիզիկան սիրե՞լ եք:

-Սիրել եմ, բայց ավելի շատ մաթեմատիկա եմ սիրել: Իմ ֆիզիկայի ուսուցիչը մի փայլուն ուսուցիչ էր ու չտեսնված հումորով մարդ` Սահակյան Իվանը: Ես մեդալով եմ դպրոցն ավարտել: Այն ժամանակ մեդալակիրը մի քննությունով էր բուհ ընդունվում: Քննության ժամանակ շատ էի ամաչում: Հարցերից հետո քննող դասախոսն ասաց. «Տղա ջան, դու կարո՞ղ է ուզում ես «հինգ» ստանալ»: Ամաչելով ասացի` այո: «Ոչ, «հինգ» չեմ կարող դնել,- ասաց նա,- տղա, ո՞ր դպրոցն ես ավարտել»: «Լևոն Շանթի անվան դպրոցը»,- պատասխանեցի ես: «Ո՞վ է եղել ուսուցիչդ»,- հարցրեց նա: «Սահակյան Իվանը»,- ասացի ես: «Ես էլ հարցեր չունեմ»,- ասաց նա: Նաև նրա ուսուցիչն էր եղել: Եվ ուրիշ շատ հայտնի ֆիզիկոսների ուսուցիչն էր եղել պարոն Սահակյանը:

-ԵՊՀ-ից բացի, ուրիշ որտե՞ղ եք սովորել:

-Սովորել եմ Մոսկվայի պետական համալսարանում: ԵՊՀ-ում սովորելուց հետո գնացել եմ լազերային տեխնիկայի հետ աշխատելու: Հոգնել էի սովորելուց: Ճիշտն ասած, չնայած դպրոցում լավ էի սովորել, բայց ուսանողական տարիքում բոլորովին լավ չեմ սովորել, նույնիսկ լավ չեմ էլ հաճախել դասախոսություններին: Այն դասախոսները, ում հետ հետաքրքիր էր, գնում էի, իսկ ում հետ հետաքրքիր չէր, չէի գնում: Մինչև երրորդ կուրս լավ չեմ սովորել: Երրորդ կուրսում գնացի հոլոգրաֆիայի` եռաչափ պատկերների լաբորատորիա, որտեղ հնարավորություն կար աշխատելու: Ու սկսեցի լավ սովորել: Ասպիրանտուրայում էլ գերազանցիկ եմ եղել: Հետո աշխատեցի Լազերային տեխնիկայի ինստիտուտում, այնուհետև գնացի Մոսկվա` մագիստրատուրա: Մոսկվայի պետական համալսարանում ֆիզիկայի ֆակուլտետն իր մակարդակով շատ բարձր էր: Չեմ կարող ասել` Ռուսաստանը սիրում եմ, բայց շատ հպարտ եմ, որ այնտեղ եմ սովորել, որովհետև շատ բարձր դպրոց էր:

-Ինչպե՞ս հիմնվեց լազերային լաբորատորիան համալսարանում:

-Ես Երևանի պետական համալսարանի դոցենտ եմ: Դպրոցի ուսուցիչները հիմնականում մանկավարժական աշխատանք են կատարում, իսկ համալսարանի դասախոսները հիմա աշխատում են նոր գյուտեր անել, բացի դասավանդելուց, նաև հետազոտական աշխատանքներ են տանում ուսանողների հետ: Պրոֆեսորադասախոսական կազմը դպրոցի մանկավարժական կազմի նման չէ: Այստեղ պետք է ակտիվ գիտնական լինել, գիտության վերջին նորություններին տեղյակ լինել: Նույնիսկ ասեմ` անձամբ ինձ աշխատանքիս հետազոտական մասն ավելի հետաքրքիր է: Հիմա այդ հետազոտական մասը մեզ մոտ բավական ուժեղ է, առանց ավելորդ համեստության կարող եմ ասել, որ մենք ունենք Հայաստանի և ոչ միայն Հայաստանի, այլ տարածաշրջանի համար բավականին եզակի լազերային լաբորատորիա, որը նախաձեռնել և ստացել ենք ՆԱՏՕ-ի նախագծով: Մեր լաբորատորիան համապատասխանում է միջազգային չափանիշներին: Մեր ուսանողները կարող են այդտեղ հետազոտություններ անել: Ես այդ հետազոտությունների խմբի ղեկավարն եմ: Այդտեղ աշխատում են 7-10 ուսանողներ: Նրանք շատ արդյունավետ են աշխատում: Գիտությունը հիմա առաջվանը չէ: Անցել են Նյուտոնի ժամանակները: Գիտական բոլոր նորություններն իսկույն կյանք են մտնում:

-Իսկ ինչո՞վ է տարբերվում Նյուտոնի ժամանակների գիտությունը մեր օրերի գիտությունից:

-Գիտությունը, իհարկե, մեկն է, ուրիշ է մոտեցումը գյուտին: Նյուտոնի ժամանակ գյուտն իսկույն կյանք չէր մտնում: Ինչ-որ ժամանակ պետք է անցներ, այդ գյուտի հիման վրա ինչ-որ սարքեր ստեղծվեին և այլն, որ այն կյանք մտներ: Իսկ հիմա գյուտն անմիջապես կյանք է մտնում: Նույնիսկ կարող եմ ասել` այժմ շուկան թելադրում է գիտական հետաքրքրությունները: Շուկան բառացիորեն թույլ է տալիս հասկանալ` սա ֆիզիկայի տեսակետից այսօր հետաքրքի՞ր է, թե՞ ոչ: Այն բաները, որ մարդկանց կարող են հետաքրքրել` իրենց կյանքը, կենցաղը լավացնելու համար, դա արդեն գիտական հետազոտության առարկա է: Հիմա այդ բարձր տեխնոլոգիական սարքերի տարրական ձևերը դուք բոլորդ էլ օգտագործում եք` հեռախոս, հեռուստացույց կամ համակարգիչ: Մի տարբերություն էլ կա նախկին ժամանակների համեմատ: Իհարկե, ոչ Հայաստանում, բայց աշխարհի մակարդակով այդպես է. որպեսզի գիտնականն իրեն թույլ տար նախկինում հետազոտություն անել, պետք է ապահովված լիներ, դա ծախսատար գործընթաց է, հիմա գիտնականները բավականին հարուստ մարդիկ են, հենց գիտությունն է նրանց օգնում հարստանալ: Օրինակ` Բիլ Գեյթսն աշխարհի ամենահարուստ մարդն է: Նա գիտության ներդրումներով է զբաղվում:

-Ինչի՞ց է, որ Հայաստանում գիտնականը հարուստ չէ:

-Հայաստանում շատ բան այնպես չէ, ինչպես պետք է լիներ: Ես չեմ քննադատում, սա իմ երկիրն է, իմ տունն է, ուղղակի ուզում եմ ասել` Հայաստանն այդ մակարդակում դեռ կայացած չէ: Դա մեր ցավն է, իրոք, որովհետև Հայաստանն ունեցել է շատ մեծ գիտական պոտենցիալ ու հիմա էլ ունի, որը, իհարկե, կամաց-կամաց թուլանում է, բայց հույս ունեմ, որ հետագայում կուժեղանա: Առաջ Հայաստանը Խորհրդային Միության մի մասն էր, որտեղ, բնական է, գերիշխողը Ռուսական կայսրությունն էր: Խորհրդային Միությունը վերցնում էր ամեն երկրից այն, ինչը կարող էր վերցնել, ասենք` Ադրբեջանից` նավթ, Ուզբեկստանից` բամբակ և այլն: Հայաստանն այդպիսի բաներ չունի, ու դրա համար Հայաստանում զարգանում էր մտավոր պոտենցիալը: Այդ 70 տարվա ընթացքում Հայաստանը բավական զարգացում է ունեցել գիտատեխնիկական տեսակետից: Օրինակ` մենք ունեինք լազերային տեխնիկայի ինստիտուտ, հիմա էլ ունենք, բայց խորհրդային տարիներին աշխարհի մակարդակով այն եզակի էր: Ցավոք սրտի, մեր այս անցման շրջանը զուգորդվեց տարբեր ցնցումներով. մենք երկրաշարժ ունեցանք, մենք ունեցանք Ղարաբաղի խնդիր, և այդ ամենի արդյունքում մենք չկարողացանք այնպես անել, որ մեր զարգացումներն ապահովվեն: Խորհրդային տարիներին մենք ունեինք մի լազեր, որն արևելաեվրոպական երկրների շրջանում անցկացվող մրցույթի ընթացքում ոսկե մեդալ ստացավ: Իհարկե, այն ժամանակ աշխարհը թաքնված էր, Արևելյան Եվրոպա ասվածն այն չէր, ինչ հիմա: Երկրորդ տեղը վերցրեց Վիլնյուսի լազերը: Այժմ, ցավոք սրտի, մենք չունենք նոր զարգացում, բայց Վիլնյուսի լազերները հիմա միջազգային շուկայում են: Գուցե ոչինչ, դա դաս եղավ մեզ համար: Հիմա խնդիրն այն է, որ մենք այդպիսի լավ գործեր կարողանանք անել, չէ՞ որ այդ ճանապարհով թե երկիրը կարող է հարստանալ, թե ժողովուրդն ավելի խելացի կլինի:

-Դուք կցանկանայիք աշխատել այստեղ և զարգացնել ֆիզիկան Հայաստանո՞ւմ, թե՞ մի ուրիշ երկրում, որտեղ այն արդեն զարգացած է:

-Ես հաճախ եմ մեկնում արտասահման, բավական կապեր ունեմ արտասահմանյան գործընկերներիս հետ: Կանադայում լավ կապեր ունենք, ԱՄՆ-ում, լազերային արտադրանք տվող հզոր ընկերությունների հետ են կապերը: Ունենք կապեր Բրյուսելի համալսարանում, Ֆրանսիայում: Գնացել եմ, աշխատել եմ այդ երկրներում արտասահմանցի գործընկերներիս հետ և վերադարձել եմ: Քանի որ մեր երկիրը նոր է անկախացել, խնդիր եմ դրել այդ գործընկերներին ցույց տալ, որ մենք կարող ենք ու լավն ենք: Դրա շնորհիվ է, որ կարողացել ենք կես միլիոն ֆինանսավորումը բերել Հայաստան և ստեղծել լաբորատորիան: Այսինքն` իմ խնդիրը եղել է բերել: Արդյունավետության տեսակետից կարող եմ ասել, որ եթե ես մնայի դրսում աշխատելու, շատ ավելի արդյունավետ գործեր կանեի: Բայց եթե ես չգայի ու լաբորատորիան չստեղծեի, հպարտությամբ չէի կարող հիմա ասել, որ այսօրվա երիտասարդներն այսպիսի հնարավորություն ունեն: Ես, մնալով Հայաստանում, հնարավորություն եմ ունեցել այդ դպրոցը հիմնել: Եթե չմնայի, հնարավոր է` ինձ համար կամ ընտանիքիս համար ավելի լավ լիներ, բայց ես իմ ընտանիքն ավելի լայն եմ պատկերացնում: Երբ երիտասարդներն ավարտում են, ես անպայման նրանց ասում եմ` գնան տեսնեն և լավ բաները բերեն մեզ մոտ: Բայց մեկ-մեկ կյանքը ստիպում է, որ մնան դրսում:

-Արդարացնո՞ւմ եք մնացողներին:

-Ես ինքս գնալու ճանապարհը չեմ ընտրել, բայց որևէ մեկին էլ չեմ դատապարտել, որովհետև կյանքը դժվար է: Մի ուսանող ունեի, որն ավարտելուց հետո գնաց Կանադա աշխատելու: Բավականին հաջողությունների հասավ այնտեղ: Նա ընտանիք ուներ, երկու երեխա: Եվ երկու ճանապարհ ուներ. կամ պետք է մասնագիտությունը փոխեր, այսինքն` գնար բիզնեսով զբաղվեր ու իր ընտանիքը պահեր, կամ պետք է այդ պահին երկիրը փոխեր: Այդ տեսակետից հարցին մոտենալով` ես չեմ կարող որևէ մեկին որևէ բան ասել: Իհարկե, գնացողներն այնտեղից էլ կարող են մեզ օգնել, այդ կապերը շատ օգտակար են:-Հիմա դարի հայտնագործություններ լինո՞ւմ են:

-Հիմա` ամեն տարի:

-Ձեզ համար վերջին շրջանում ամենամեծ հայտնագործությունը ո՞րն է եղել:

-Լազերները, որ ստեղծվել են 1960-ական թվականներին: 40-ական թվականներին մի գյուտ արեցին, որի համար Նոբելյան մրցանակ տրվեց: Մի գիտնական հոլոգրաֆիայի գյուտն էր արել, բայց հոլոգրաֆիան իրականացնելու համար լազեր էր պետք: Երբ լազերը ծնվեց, դա հսկայական նոր բնագավառներ առաջացրեց գիտության ու տեխնիկայի մեջ:

-Կրոնն ազդո՞ւմ է գիտության վրա:

-Կրոնը հիմնված է հավատքի վրա, այսինքն, գիտական լեզվով ասած, պոստուլատների վրա. մի բան ասում են և հիմնվում այդ կետի վրա: Գիտնականները կասկածում են ամեն ճշմարտության վրա: Նրանք պետք է կասկածեն, որ ավելի լավ ուսումնասիրեն: Գիտության մեջ ամենա-ամենա չի լինում:

-Դպրոցում երեխաները ֆիզիկա, քիմիա չեն սիրում, ինչո՞վ կբացատրեք դա և ի՞նչ կառաջարկեք անել, որ ավելի հետաքրքիր դառնան ֆիզիկայի դասերը դպրոցում:

-Ես երեխաներին չեմ կարող մեղադրել: Եթե մի բան լավ մատուցվի… Պետք չէ բոլորին ստիպել, որ ֆիզիկա շատ սիրեն: Ուղղակի ով սիրում է, պետք է զարգացնի իր գիտելիքները, փորձի ավելին իմանալ:

-Հիմա աղջիկնե՞րն են ավելի շատ ֆիզիկայի ֆակուլտետում, թե՞ տղաները:

-Մեր ժամանակ աղջիկները ծաղիկ էին մեր ֆակուլտետում: Հիմա համարյա հավասար է աղջիկների և տղաների թիվը:

 

Հարցազրույցը գրի առավ Մանե Ենգիբարյանը, 13 տ.

2008 թ.

arxiv

Արջ ախպերը

Ես և հորեղբորս տղան գնացել էինք ճամբար։ Այնտեղ շատ ուրախ էր։

Քնելուց առաջ բոլորս պատմում էինք, թե ում հետ ինչ է պատահել։ Մի օր էլ մեր ջոկատավարը պատմեց, թե ինչպես մի կին խնդրել է իրեն գրկել իր երեխային, հետո անսպասելի փախել է։ Բոլորս շունչներս պահած լսում էինք, թե ինչ է եղել հետո․

-Հետո ընկերս ինձ արթնացրեց քնից,- ասաց նա, և մենք բոլորս ծիծաղեցինք։

-Լավ, հիմա քնեք, հերոսներ,- հետո կամացուկ ասաց ամենագլուխգովանին,- Արմեն, չշարժվես, արջը քո պատուհանի տակ է։

Բայց ի՞նչ չշարժվես, բոլորս այնպես բղավեցինք, որ եթե իսկապես արջ էլ կար՝ հաստատ սարսափահար փախավ անտառ։

Սարսափելին կատակը չէր, այլ թե ինչպես հաջորդ պահին ննջասենյակ մտավ ճամբարի պետը․․․

Սարգիս Եղիազարյան, 11 տ․ 2001 թ․

arxiv

Մի հագեք կանաչ անդրավարտիք

Մի անգամ ես, եղբայրս և նրա ընկերը գնացինք Հրազդանի ձոր: Անցանք գնացքի գծերով և մտանք ձոր: Քիչ հետո հանդիպեցինք մի քանի նախրապանների: Եղբորս ընկերը, որը շատ սրամիտ է, կովերին տեսնելով, նրանց նման բառաչեց` մո՜ւ: Կովը, որն արածում էր, հանկարծ շրջվեց և պոզերն ուղղեց դեպի նա: Եղբորս ընկերը վախեցած սկսեց վազել: Հիմար կովը, չգիտես` ինչու, վազեց նրա հետևից:

Հանկարծ տղայի ոտքը քարին կպավ, և նա փռվեց ցեխի մեջ: Կովը մոտեցավ և ատամները խրեց նրա կանաչ անդրավարտիքի մեջ: Շատ քաշքշելուց հետո պատռեց այն: Եղբորս ընկերը, սրամտելը մոռացած, անդրավարտիքի հետևի հատվածը թողնելով կովի ծամող բերանի մեջ` փախավ տուն: Ես և եղբայրս ծիծաղելով վազեցինք նրա հետևից:  Շատ լավ օր էր:

Էդգար Թաթիկյան

1998 թվական

arxiv

Վերջին օրը

Սովորական օր էր։ Մեկը դասն էր կրկնում, մեկը պատմում էր նախորդ օրը դիտած մարտաֆիլմը․․․ Դե, ես էլ, սովորականի նման, կրկնում էի պատմության դժվար հիշվող բառերը․ ինտերվենցիա, ալ Մալիք, Սալահ-ադ-Դին, ինդուլգենցիա․․․ Հանկարծ նկատեցի, որ դաս կրկնող չկա․ ես եմ ու իմ գրքերը (չհաշված պայուսակը ու գրասեղանը)։ Մի անկյունում բոլորը վախեցած հայացքով իրար էին նայում։

-Երեխեք, երեկ «Վեստի»-ով ասել են, որ երկնաքար է գալիս մեր վրա,- ասում էր աղջիկներից մեկը։

-Հովանոցդ բաց, որ գլխիդ չընկնի,- փորձեց ծաղրել մեր կատակասեր ընկերը։

Բայց այս անգամ ոչ ոք չծիծաղեց։

-Ի՞նչ ենք անելու,- սարսափած կրկնում էին բոլորը։

Առաջարկներ եղան, բայց ոչ ոք աշխարհը չէր կարող փրկել։

Որոշեցին գոնե լավ սովորել, ավարտել կիսատ թողած գործերը։

Ով չէր կարդում, սկսեց կարդալ, ով վատ էր սովորում, սկսեց լավ սովորել, ով պարտքեր ուներ, վերադարձրեց․․․

Բայց մի երկու օր հետո իմացանք, որ ինչ-որ մեկը կատակ է արել։ Ոչ մի երկնաքար էլ չի գալիս։ Միանգամից հանգստացանք, և կյանքը մտավ սովորական հունի մեջ, մատյանում ավելացան «երկուսները», իսկ տղաների աչքերի տակ՝ կապտուկները։ Հաշտվել կհասցնենք, ի՞նչ ունենք շտապելու։

Գևորգ Մանթաշյան, 12 տարեկան 

2001 թվական

Ընկերությունը հավասարություն է պահանջում

Լուսանկարը` Օրիեն Լեքլյուզի

Լուսանկարը` Օրիեն Լեքլյուզի

Ձեր հարցերին պատասխանում է հոգեբան Նարինե Խաչատրյանը 

«Լավ ընկեր լինելու համար պետք է ընկերոջ հետ հավասար լինել, այսինքն` վերևից չնայել ընկերոջը: Ընկերությունը հավասարություն է պահանջում: Եվ պետք է միշտ փորձել հասկանալ ընկերոջը»,- կարծում է հոգեբան Նարինե Խաչատրյանը:

Իհարկե, լավ կլիներ, եթե երբեք խնդիրներ չառաջանային ընկերների հետ շփվելիս: Բայց կոնֆլիկտներն ու տարատեսակ հակասություններն անխուսափելի են: Նարինե Խաչատրյանը մեծ ուշադրությամբ լսեց «Մանանա» կենտրոնի սաներին և փորձեց իր խորհուրդները տալ դժվարին իրավիճակների մեջ հայտնված երեխաներին:

«Երբ ես սկսեցի հաճախել կարատեի, սկզբից չէի կարողանում շփվել խմբի մյուս երեխաների հետ: Նրանց խոսակցության թեմաներն ինձ դուր չէին գալիս, զրույցի ընդհանուր թեմա չունեինք: Հետո ես փորձեցի ինքս խոսակցության թեմաներ առաջարկել, նրանք էլ զրույցի էին բռնվում: Աստիճանաբար ավելի հեշտ դարձավ շփումը նրանց հետ: Եվ միշտ այդպես է: Ինչո՞ւ եմ ամեն անգամ այդքան դժվարությամբ հարմարվում նոր միջավայրին: Ինչպե՞ս անեմ, որ անծանոթ միջավայրին հեշտ հարմարվեմ»:

Ռուբեն Մնացականյան, 14 տարեկան

-Երբ մենք գնում ենք մի անծանոթ միջավայր, մեզ ընկճված ենք զգում, որովհետև չգիտենք` այդ միջավայրի մարդիկ մեզ նմա՞ն են, թե՞ չէ: Սովորաբար, երբ մարդիկ մեզ նման են լինում, մենք ավելի շուտ ենք մտերմանում: Այդ ընկճվածությունն անծանոթ միջավայրում շատ բնական է: Մարդն իրեն ընկճված է զգում, երբ չի գտնում նման հատկություններ, նույնություններ: Մարդիկ սկսում են մտերմանալ, երբ ընդհանուր ինչ-որ եզրեր են գտնում: Կան մարդիկ, ովքեր առաջինն են շփվում, փորձում են ընդհանուր հետաքրքրություններ գտնել, այսինքն` ավելի նախաձեռնող են, և կան այնպիսիները, որոնք սպասում են, մինչև իրենց ներգրավեն նոր միջավայրում, զրույցի մեջ: Եթե դու զգում ես, որ դիմացինը չի շտապում քեզ ավելի մոտիկից ճանաչել, ինքդ եղիր նախաձեռնողը:

«Մեր դասարանի Էմման շատ է ուզում ինձ հետ ընկերություն անել, իսկ ես չեմ ուզում: Ի՞նչ անեմ, չեմ ուզում նրան նեղացնել, ոչ էլ ուզում եմ հետն ընկերություն անել: Ընդհանրապես, մեր դասարանի երեխաներն այնքան էլ չեն սիրում Էմմային»:

Իննա Ազնաուրյան, 12 տարեկան lost in 210

-Միգուցե դու իրեն դուր ես գալիս քո հետաքրքրություններով, քո ոճով: Միգուցե ուզում է քեզ հետ ընկերություն անել, որ ինչ-որ չափով նմանվի քեզ: Կամ միգուցե իրեն ուղղակի հետաքրքիր է քեզ հետ ընկերություն անելը: Կարելի է, օրինակ, խոսել իր հետ, տեսնել` քե՞զ իր մեջ ինչն է հետաքրքրում, շփվես, բայց սահմանափակես քո շփումը: Կարող է ինքն էլ ինչ-որ գծով հետաքրքիր լինի քեզ: Փաստորեն, նա իրեն մենակ է զգում: Յուրաքանչյուր մարդ պետք է ընկեր ունենա: Ոչ մի երեխա, ոչ մի մեծ չի ուզում խմբում մենակ լինել, ու դրա համար նա երևի գտել է քեզ: Քո կերպարը նրան դուր է եկել, և նա ուզում է ընկերություն անել: Բայց եթե դասարանն իր նկատմամբ հետաքրքրություն ցուցաբերի, և նրանք սկսեն շփվել, կարող է նրա մոտ այդ կախվածությունը քեզանից մի փոքր քչանա: Քո օգնությունն այդ աղջկան կլինի այն, որ դու ձեր դասարանցիներին ասես` չկոպտեն նրան, փորձեն ավելի սիրալիր լինել հետը: Երբ որ ինքը տեսնի, որ այդքան էլ մերժված չէ, արդեն մի հոգուց այդ կախվածությունը չի ունենա:

«Մեր դասարանում երեք աղջիկ կա, որոնցից մեկը թիթիզ է, մեկը` գեղեցիկ, մեկը` հարուստ: Այդ աղջիկները մեծ հեղինակություն են վայելում դասարանում` մեր բոլոր տղաների շնորհիվ: Վերջիններս դասարանի մնացած աղջիկներին հիշում են միայն այն ժամանակ, երբ պետք է ստուգողական գրենք: Ինչպե՞ս կարող ենք անել, որ այդ երեք աղջիկների հեղինակությունն այդքան վատ չազդի դասարանի վրա»:

Նանե Ջավրուշյան, 13 տարեկան

-Կարևոր չէ` ինչ պատճառներով են իրենք այդ հեղինակությունը ձեռք բերել: Կարող է դա, մյուսներիդ կարծիքով, անարդար է կամ ոչ ընդունելի, բայց նրանք արդեն ձեռք են բերել այդ հեղինակությունը: Այս իրավիճակում կարելի է ոչ թե իջեցնել իրենց հեղինակությունը, այլ փորձել բարձրացնել ձերը: Որովհետև հեղինակություն իջեցնել` նշանակում է ինչ-որ վատ բաներ ասել այդ աղջիկների մասին: Բայց դա էլ արդար ճանապարհ չէ: Ամեն մեկն իր ինչ-որ հատկությամբ ձեռք է բերում հեղինակություն: Գեղեցկությունն ու թիթիզությունը միանգամից ուշադրություն են գրավում, իսկ խելքը ոչ միանգամից է ուշադրություն գրավում: Ես կարծում եմ, որ դուք ամեն մեկդ պետք է զգաք ձեր արժանիքները: Ինչպես ասացի, յուրաքանչյուրն էլ ունի մի հատկություն, որ իր մեջ շատ վառ է արտահայտված, և հաստատ պետք չէ համեմատվել մյուս աղջիկների հետ: Եվ եթե կարողանաք ցույց չտալ ձեր ճնշված վիճակը, շատ ավելի լավ, որովհետև ինչպես դուք ձեզ զգում եք, այդպես էլ ձեզ ընկալում է ձեր դիմացինը: Ի՞նչ անենք, որ նա գեղեցիկ է, ի՞նչ անենք, որ նա ավելի շատ է ուշադրություն գրավում, ես էլ ուշադրության եմ արժանանում ուրիշ ընկերական շրջապատում, ես իմ դասը շատ լավ եմ սովորել, ես «հինգ» եմ ստացել, ես իմ ընկերների հետ եմ ինձ լավ զգում…

«Չնայած մեր բակի երեխաները տարիքով ինձանից այնքան էլ մեծ չեն, մենք համարյա հասակակիցներ ենք, բայց միշտ, ամեն հարցում ինձ փոքրի տեղ են դնում, ասենք` կարող են չվստահել իրենց գաղտնիքները, կարծիքս չհարցնել: Ի՞նչ անեմ, որ հասկանան` ես փոքր չեմ»:

Լիլիթ Կարապետյան, 14 տարեկան

-Ես քեզ խորհուրդ կտայի, որ երբ զգում ես, որ քեզ որպես փոքր են ընկալում, այդ ժամանակ փորձես ակտիվ լինել, այսինքն` մեծն այդ ժամանակ ինչպե՞ս կվարվեր, դու այդ մեծի գործողությունն արա:

«Մեր դասարանում մի տղա կա, ով շատ թուլամորթ է, և նրան բոլորը ծաղրում են` ասելով «դոդիկ» կամ «ղզիկ», բայց քանի որ շատ թույլ է, չի կարողանում պայքարել և նրանց «բերանը փակել»: Իմ կարծիքով, նրան այդպես են ասում իր արտաքինի, քայլվածքի, և ընդհանրապես, իր շարժուձևի համար: Ձեր կարծիքով, հարկավո՞ր է տղային օգնել այդ պարագայում»:

Մանանա Մելքոնյան, 14 տարեկան

-Ճիշտ է, լավ չի այդպիսի բառեր ասել, բայց սովորաբար, երբ այդպիսի իրավիճակ է ստեղծվում, դա երկու կողմերից էլ կախված է: Եթե այդ տղան կարողանար իրեն պաշտպանել, մյուսներն այդպիսի բաներ չէին ասի: Դպրոցական տարիքում լինում է սովորություն` իրար այդպիսի բառերով անվանել: Այն մարդիկ, ովքեր այդպիսի բաներ են ասում, նրանք կարծես ինքնահաստատվում են: Եթե դասարանը շահագրգռված է, ապա պետք է օգնի այդ տղային, ավելի ուժեղներին թույլ չտա նրան այլևս վիրավորել: Միայնակ շատ դժվար է բոլորի դեմ պայքարել:

 

«Մի քանի տարի առաջ մենք դասարանով որոշեցինք դասից փախչել: Բայց մի քանի երեխա չէին ուզում մեզ հետ գալ, ուզում էին դասի մնալ: Եվ նրանք մնացին: Հաջորդ դասին, երբ մենք վերադարձանք և տեսանք, որ նրանք դասարանում են, նրանց դավաճան անվանեցինք: Մեր դասղեկը մի առիթով մեզ ասել է, որ եթե փախչում ենք դասից, ապա պետք է բոլորով դա անենք: Ի՞նչ եք կարծում, ո՞րն է ճիշտ` եթե չես ուզում փախչել, պե՞տք է արդյոք հանուն մյուսների գնալ»:

Լուսինե Հարությունյան, 16 տարեկան

-Եթե դասարանը շատ ընկերական է, այդպիսի դասարանում նման խնդիր չի առաջանա: Ինչքան էլ առանձին մեկն ուզենա իր անհատական կարծիքը հայտնել, ի վերջո նա ենթարկվում է խմբի կարծիքին: Ձեր դասարանի պարագայում, կարող է մնացողների մեջ ավելի շատ գործել է վախը: Մարդը ե՞րբ է ընտրություն անում. երբ տեսնում է, որ ապահով է այդ ընտրության մեջ: Երևի իրենց մեջ այդ տագնապն ու վախը, որ իրենց նկատողություն կանեն, կպատժեն, ավելի ուժեղ է եղել, քան փախչելու ձգտումը, այդ զգացողությունը, որ մենք միասնություն ենք: Կամ` կարող է ծնողների հետ պրոբլեմներ ունեին, վախենում էին, որ նկատողություն կստանան: Ճիշտ է, դուք դասարան եք, բայց այդ դասարանի մեջ ամեն մեկն անհատ է: Իսկ մնացողներն ուղղակի չեն կարողացել որոշում կայացնել:

«Մի անգամ մեր դասարանի Արթուրը կռիվ արեց դասընկերոջ հետ և օգնության դիմեց իր մեծ եղբորը: Արդյո՞ք ճիշտ է հասակակցի հետ վիճելիս մեծերին դիմելը»:

Արամ Մնացականյան, 14 տարեկան

-Իհարկե, լավ է, որ ինքդ լուծես խնդիրներդ, բայց երբ թույլ ես ու չես կարողանում մենակ լուծել, ի՞նչ անես: Մարդն ունի պաշտպանվելու կարիք, դրա համար էլ կռվելիս իր հետ մեկին բերում է, որ իրեն պաշտպանի: Այդ պաշտպանողն էլ կարող է գալ, բայց հեռու կանգնել, նայել և միջամտել միայն խիստ անհրաժեշտության դեպքում:

«Խաբարբզիկ», 2007թ.

arxiv

Պատմություններ մեր կրտսեր բարեկամների մասին

Արտասովոր կատուն

Իմ այս պատմությունը լինելու է մի նազելի կատվի մասին, որը շատ է սիրում օյիններ խաղալ։

Արձակուրդներին ես ու եղբայրս գնացինք քեռուս տուն՝ Դիլիջան։ Երբ հասանք տեղ, Ջեկո անունով շունն սկսեց հաչալ մեզ վրա։

Հանկարծ ինչ-որ տեղից լսեցի մի թույլ մլավոց։ Նայեցի շուրջս և տեսա մի կատվի, որի մասին չէի լսել։ Այս կատուն շատ արտասովոր կատու էր։ Նա թաքուն գնում ուտում էր շան ափսեից, իսկ շունը հաչում էր նրա վրա։ Բայց կատուն նույն ծուլությամբ շարունակում էր ճաշին անկոչ հյուր լինել։

Մի օր, երբ արդեն ուշ էր, և պիտի քնեինք, նկատեցինք, որ կատուն չկա։ Մենք շատ փնտրեցինք նրան և ոչ մի տեղ չգտանք։ Երբ եղբայրս վերցրեց իր վերմակը, տեսանք, որ կատուն այնտեղ տաքուկ-տաքուկ տեղավորվել է։ Մենք վերցրինք նրան, դրեցինք արկղի մեջ և փակեցինք։

Ես այսքան հանդուգն փիսո երբեք չեմ տեսել։

Էդգար Թաթիկյան

1998 թ․

Շնակատուն

Մենք մեր կատվիկին բերեցինք, երբ չորս ամսական էր։ Չիկան վախից մտավ մահճակալի տակ ու տարօրինակ ձայներ էր հանում։ Մայրիկի ընկերուհին, որը տվել էր կատվին, ասաց․

-Չիկան մեծացել է շների հետ, դրա համար էլ տարօրինակ է մլավում։

Բայց, ախր, ընդհանրապես չէր մլավում, այլ հաչում էր շնիկի պես։ Նա շատ բաներով է շան նման։ Մի անգամ մայրիկս եկավ աշխատանքից, հանեց ձեռնոցները։ Հանկարծ Չիկան ձեռնոցն առավ ու մտավ բազկաթոռի տակ։

-Այ հիմար, բե՜ր ձեռնոցը,- բացականչեց մայրիկը՝ մյուս ձեռնոցով խփելով Չիկայի քթիկին։

Ինչպես զարմացանք, երբ բազկաթոռի տակից դուրս եկավ մեղավոր աչքերով և փոշոտ մռութով Չիկան՝ ատամների մեջ ձեռնոցը։

Չիկան շատ ամաչկոտ է։ Հենց հյուրեր են գալիս, թաքնվում է, մինչև հյուրերը գնան։ Մի անգամ նույնիսկ մենք չէինք գտնում նրան։

Երբ հուսահատ ուզում էի քնել, մեկ էլ տեսնեմ՝ Չիկան բարձիս վրա պառկած հորանջում է ու խորամանկ ինձ նայում։

Կոնստանտին Բեգիջանյան

2001 թ․

Շատ սարսափելի պատմություն

Ես շատ եմ վախենում շներից։ Ինձ համար դրանք ամենասարսափելի գազաններն են։

Մի օր խաղում էինք այգում։ Հանկարծ մի շուն վազեց դեպի մեզ։ Չգիտեմ՝ խաղա՞լ էր ուզում, թե՞ բարկացել էր աղմուկի համար։ Բոլոր երեխաները փախան մի կողմ, ես՝ մյուս։ Շունն էլ, բոլորին թողած, վազեց իմ հետևից։ Ես վազում էի ինչքան ուժ ունեի։ Բայց շունը հասավ ինձ ու ոտքս լպստեց։ Ես բարձր գոռացի, բայց արդեն ուշ էր։ Այդ դեպքից հետո էլ ոչ ոք չի կարող ինձ համոզել, որ շներից ավելի սարսափելի կենդանիներ կան։

Նարինե Դանեղյան

2001 թ․

arxiv

Անցողիկ երջանկություն

Մի հրաշալի օր հայրս վախեցած զանգեց տուն և հայտնեց, որ եղբորս ձեռքը կոտրվել է։ Բոլորը տխուր սպասում էին եղբորս վերադարձին, իսկ ես հետաքրքրությամբ կանգնած էի դռան մոտ։ Եղբորս ձեռքը գիպս էին դրել։ Ես չէի նայում նրա ձեռքին, այլ ուշադրությամբ նայում էի աչքերի մեջ։ Մի բան էի փնտրում։ Կարծես թե գտա։ Եղբորս աչքերը երջանկությունից շողում էին․ դասի չի գնա, տնային չի գրի։

Մյուս օրը, երբ դպրոցից տուն եկա, եղբայրս տխուր նստած էր մի անկյունում ու ոչ մեկի հետ չէր զրուցում։ Որոշեցի՝ ես էլ չեմ խոսի երջանիկի հետ։ Հենց այդ պահին հեռախոսը զնգաց։ Հորաքույրս էր զանգողը։ Տատիկս էլ սկսեց հորաքրոջս հանգստացնել․

-Փառք Աստծո, ոչ մի լուրջ բան չկար, պարզվում է՝ չէր կոտրվել, մի երկու օրից գիպսը կհանեն։

Ես շարունակությունը չլսեցի։ Այնպե՜ս խղճացի եղբորս․․․

Մարդու երջանկությունն էլ այսքան կարճ տևի՞․․․

Անի Պողոսյան, 11 տ.

2001 թվական

arxiv

Ոգին

Մի անգամ Արմանը դասամիջոցին հայտարարեց․

-Վաղը ստուգողական ենք գրելու։ Ես գնում եմ ոգի կանչեմ, տեսնեմ՝ ինչ կստանամ։ Ո՞վ է գալիս ինձ հետ։

-Ի՞նչ է պետք․ անտեսանելի գլխա՞րկ, թե՞ կախարդական փայտիկ,- ձեռ առա ես։

-Մեզ պետք կգա մոմ, ափսե, ստվարաթուղթ,- բացատրեց Աննան ու գնաց Արմանի հետևից։

Դե, քանի որ բոլորը գնում էին, ես էլ միացա նրանց։

Եվ այսպես, «զինված» մտանք դպրոցի նկուղ, մոմը վառեցինք։

Արմանը հանդիսավոր ձայնով արտաբերեց․

-Ոգի, ասա, ի՞նչ եմ ստանալու ստուգողական աշխատանքից։

-«Երկուս»,- հանկարծ լսվեց մի հաստ ու սարսափազդու ձայն։

-Իսկ ե՞ս,- լսվեց Վահեի վախվորած ձայնը։

-Դու՝ նույնպես,- կրկնեց ձայնը։

-Վա՜յ, մամա ջան,- սկսեցինք բղավել աղջիկներով։

Մեզ Արմանի ու Վահեի «երկուսները» չէին վախեցրել, այլ ձայնը․․․ Տղաներն էլ էին վախեցել։ Մանավանդ, իրարանցման մեջ մոմը հանգցրել էինք ու խավարի մեջ պատից պատ էինք խփվում։ Մեկ էլ ինչ-որ մեկը լույսի կոճակը միացրեց։

-Ո՜ւփսս,- ասացինք միաձայն։

«Ոգին» կանգնել էր մոմի մնացորդների, կոտրտված ափսեի ու ստվարաթղթի մեջտեղում։ Մեր դպրոցի տնօրենը․․․

Թե ինչ եղավ հետո, չարժե պատմել, դուք էլ եք դպրոց գնում և եղել եք տնօրենի սենյակում․․․

Մեզնից ձեզ խորհուրդ․ լավ է ստուգողականին կարգին նախապատրաստվել։

Անահիտ Ղազարյան 13 տարեկան, 1998թ.

arxiv

Մեր վերևի հարևանը

Մենք ապրում ենք չորսհարկանի շենքի վերջին հարկում և սովոր չենք եղել, որ ինչ-որ մեկը մեր գլխին թխկթխկացնի կամ դմբդմբացնի։ Իսկ, այ, մենք այնքան ենք տանը գնդակ խաղում, որ ներքևի հարևաններն արդեն սովորել են աղմուկին։ Մի անգամ մայրիկը գնացել էր նրանց տուն, և երբ նստել էին սուրճ խմելու, ջահը ճոճվել էր։ Մայրիկը ճչացել էր․

-Երկրաշա՜րժ։

Իսկ հարևանն ասել էր․

-Հանգստացիր, քո երեխաներն են խաղում։

Բայց ես այդ դեպքի մասին չեմ ուզում պատմել, այլ մեկ ուրիշի։

Մի անգամ, երբ մենք ընտանիքով նստած էինք սեղանի շուրջը, ջահն սկսեց գնալ-գալ։ Իհարկե, բոլորս էլ վախեցանք՝ մտածելով, թե երկրաշարժ է։ Բայց երկրաշարժը սովորաբար մի քանի վայրկյան է տևում, իսկ այս մեկը մի քանի րոպե չէր դադարում։ Բացի դրանից, վերևից սարսափելի աղմուկ էր լսվում։ Մենք հասկացանք, որ որ մեր վերևում հարևան է հայտնվել։ Հայրիկը բարձրացավ տանիք, և երբ բացեց դուռը, նրա վրա հարձակվեց մի շնիկ՝ մեր նոր հարևանը։

Ամենասարսափելին այն է, որ մեր նոր հարևանը, երևի նոր տանը սովոր չլինելու պատճառով, գիշերները չէր կարողանում քնել ու կաղկանձում էր՝ մեզ էլ իր հետ անքուն պահելով։ Որոշ ժամանակից հետո հայրիկն այլևս չդիմացավ այդ կաղկանձին, որոշեց փայտով բարձրանալ կտուր ու քշել նրան այնտեղից։ Իսկ երբ բարձրացել էր ու լապտերը վառել, տեսել էր, որ շունը ձագուկների է սպասում։ Խղճացել էր նրան։ Այդ օրվանից շունն այլևս չի կաղկանձում (հասկացել էր, որ բարությանը բարությամբ պետք է պատասխանել), սովորել է բնակարանին ու շրջապատին։ Ճիշտ է, մեր առաստաղը մեկ-մեկ նրա շատ վազելուց դղրդում է, բայց ոչինչ, չէ՞ որ մենք շուտով նոր և փոքրիկ հարևաններ ենք ունենալու։

Լուսինե Զեյթունյան

1998 թվական

arxiv

Լոբու «ծառը»

Երբ հինգ տարեկան էի, եղբորս ասացի.

-Գոռ, արի լոբի աճեցնենք:

-Հա, արի,- ասաց նա:

Եվ մենք մայրիկից խորհուրդներ էինք հարցնում, թե ինչպես են լոբի աճեցնում:

-Առաջին հերթին ձեզ մի աման է պետք:

-Ինչի՞, որ ծառը ջրե՞նք:

-Չէ, դմբլո, որ լոբին դրա մեջ ցանեք:

-Ի՜, բա մենք էլ գիտենք, թե բակում ենք ցանելու,- հիասթափվեց Գոռը:

-Մենք բնակարանում ենք ապրում,- ասաց հայրիկը, հողամաս չունենք:

Եվ մենք թթվասերի ամանի մեջ հող լցրեցինք,մեջը լոբի դրեցինք և մի-մի դույլ ջուր դատարկեցինք յուրաքանչյուր լոբու վրա: Հայրիկն ու մայրիկը մի կերպ մեր ձեռքից վերցրին ցեխակոլոլ ամանները և դրեցին խոհանոցի պատուհանի գոգին:

-Վերջ, վերջ, սպասենք, տեսնենք, թե ե՞րբ կծլի,- ասաց մայրիկն ու մեզ տարավ սենյակ:

Հինգ րոպե անց ես վազելով մտա սենյակ և ասացի.

-Հայր, լոբին լծել է:

-Ոչ թե լծել, այլ` ծլել,- խորհրդավոր ասաց Գոռը:

Բայց մեր լոբին ոչ լծել էր, ոչ էլ` ծլել: Ես ոտքից գլուխ ցեխոտ էի, որովհետև փորել-հանել էի լոբու հատիկն ու բերել սենյակ, որ հայրիկն ու Գոռն էլ տեսնեն:

-Դեռ ժամանակը չէ,- ասաց հայրիկն ու նորից ցանեց այն:

Գիշերն էլ Գոռն էր արթնացել ու մատիտով հողը քչփորել: Բայց լոբին էլի չէր ծլել:

-Էս ցեխից ու ջրից շուտով մենք կծլենք,- բողոքեց մայրիկը,- տարեք այգում ցանեք:

Մենք այդպես էլ արեցինք: Ամեն երեկո գնում էինք զբոսայգի և հիանում էինք մեր աշխատանքով: Մի օր էլ տեսանք, որ ինչ-որ մեկը մշակում է մեր լոբին, երևի բերքն էլ հավաքեց ու լավ հարստացավ, իսկ մեզ չհիշեց էլ:

Մուշեղ Բաղդասարյան 10 տարեկան