Երբ խոսք է գնում մեր՝ Արագած գյուղի և կողքի գյուղերի մասին, բոլորն ասում են, որ մեր գյուղն ամենալավն է, մեր գյուղն ունի հյուրանոց, հարսանյաց սրահներ, երկու դպրոց, արվեստի և մշակույթի տուն, մանկապարտեզ:

Այո, մեր գյուղը շատ լավն է, բայց մի վատ բան կա: Մեր գյուղը սկսել է դատարկվել: Մարդիկ բոլորը սկսում են հեռանալ և՛ գյուղից, և՛ Հայաստանից: Երբ քայլում եմ մեր գյուղի փողոցներով, նկատում եմ, որ տան դռների վրա կան կողպեքներ, ու այդ կողպեքները շատանում են օր օրի: Երկու տարվա մեջ արդեն 20 ընտանիք հեռացել է, կամ, կարելի է ասել, փախել է գյուղի տանջանքներից: Իսկ գիտե՞ք՝ ինչու: Գյուղացիների փախուստի պատճառը միայն աշխատանքն է: Ասում են, որ տարիներ առաջ գյուղում գործել է «Ալմաստ» գործարանը, և գյուղացիներից շատերն ունեցել են աշխատանք, սակայն մի որոշ ժամանակ հետո այդ գործարանը փակել են: Գյուղացիները սկսել են հեռանալ հենց այդ ժամանակվանից: Տարիներ առաջ մեր գյուղը համարվում էր Արագածոտնի մարզի խոշոր գյուղերից մեկը, իսկ հիմա դա այդպես չէ:
Գյուղում միակ աշխատանքը ուսուցչի աշխատանքն է, մյուսները զբաղվում են հողագործությամբ: Ուսուցիչներն էլ սկսել են աշխատել երկու դպրոցներում, որովհետև ստանում են խղճուկ աշխատավարձ:
Եթե այսպես շարունակվի, ու մարդիկ լքեն Արագած գյուղը, ապա օրերից մի օր Արագածը կդատարկվի, և փողոցներով քայլելիս միայն կտեսնենք փակ դռներ և ոչ թե երեխաների, որոնք խաղում են իրենց բակերում, մայրերի, որոնք դպրոցից տուն են տանում իրենց երեխաներին, տատիկների, որոնք հավաքվում և բամբասում են ինչ-որ մեկից, պապիկների, որոնք նարդի կամ շախմատ են խաղում:

Հայրս առաքիչ էր, մայրս՝ խոհարարի օգնական, իսկ ավելի ուշ՝ վաճառողուհի։ Հորս աշխատանքը հոգնեցուցիչ էր։ Քաղաքից քաղաք գնալ, գյուղից գյուղ, ոլոր-մոլոր ճանապարհներ, երբեմն բարդ, երբեմն հեշտ, բայց, դե դա ավելի լավ էր, քան օտար երկրում լինելը։ Դեպքեր էին լինում, որ նա մեզնից շա՜տ հեռու էր լինում և աշխատանքի բերումով մի 3 օր մնում էր այնտեղ։ Այդ երեք օրերը մեզ համար լավ էին միայն նրանով, որ մայրիկի կողքին էինք քնում։ Երեքիցս մեկն ու մեկը։ Դե, հո մենք չէի՞նք ուրախանում, որ հայրիկը տանը չի լինում, այն էլ նրա համար, որ մայրիկի կողքին պառկեինք։ Իհարկե, հայրիկին կարոտում էինք ու շատ։ -Պապայի՞դ ես սիրում, թե՞ իրա բերած համով բաները,- հարցնում էին եղբորս, երբ դեռ 2-3-րդ դասարանում էր։

-Համ պապային, համ էլ համով բաները,- պատասխանում էր նա, չնայած՝ երբեմն խոստովանում էր, որ համով բաներն ավելի շատ է սիրում։

Երբ պապան երեք օրվա բացակայությունից հետո գալիս էր, ես վերջում էի նրան մոտենում ու գրկում, որ կողքից չասեին. «Անուշի՛կ, պրծի՛, մենակ դու չես կարոտել»։

Երբ հորս գործերն «անկում» ապրեցին, նա որոշեց մեկնել արտագնա աշխատանքի։ Նա չէր կարողանա ամեն օր այդ «համով բաները» բերել տուն։

Հոկտեմբերի 18։ Էս օրը ես հասկացա, որ ատում եմ օդանավակայանները, ինքնաթիռներն ու ինչու ոչ, երկիրս։ Նրանք բաժանում են մեզ մեր հարազատներից։ Երկիրն է մեղավոր, որ հեռանում են՝ ասելով, թե կվերադառնան, բայց ժամանակ չեն նշում։ Հորս վերջինը ես գրկեցի, որ չասեին «Անուշի՛կ, պրծի՛, մենք էլ պիտի գրկենք»։ Չնայած, դժվար թե ասեին։ Գնալուց առաջ ասաց՝ խելոք կմնաք։ Հայրս ամենից շատ բարկանում էր, որ սուտ էինք խոսում, ու արդյունքում ինքը ստեց՝ ասելով, որ մի տարուց կգա։

Ավելի ուշ մայրս էլ գնաց։ Ամանորից 7 օր առաջ՝ դեկտեմբերի 23-ին։ Ու արդեն մեկ տարի 4 ամիս հորս չեմ տեսել, մեկ տարի 2 ամիս՝ մորս։ Օդանավակայան չգնացի։ Չէին էլ տանի։

Մինչ մորս մեկնելը, մեկնեց հորեղբայրս, ծնունդիս օրը՝ նոյեմբերի 8-ին։ Ոչ հայրս նրան հրաժեշտ տվեց, ոչ հորեղբայրս՝ հորս։ Հորս գնալը պատահական ստացվեց։

Տատիկն ամենից շատ հորս մեկնելը ծանր տարավ։ Դե, վերջին անգամ սեպտեմբերին էր տեսել։ Նա ամեն անգամ լալիս է, երբ որդիներից մեկի ձայնն է լսում։ Ամեն օր ասում է, թե երազ է տեսել։

-Տատ, ամենածանր բանը օտարության մեջ ի՞նչն ա։

-Կարոտը, հեռավորությունը։ Ի՞նչ իմանամ, երբ կգան։ Երկուսինն էլ անորոշ է։ Առաջինը Արտյոմը (հայրս) գնաց։ Ծանր տարա։ Պատահական եղավ։ Գիշերն իմացա, որ Էջմիածնից գնում ա Ռուսաստան՝ առանց հաջող անելու, առանց տեսնելու։ Որ իրանց մանկությունն եմ հիշում, է՜հ, հուշերի գիրկն եմ ընկնում։ Կուրխնեինք, կըսեի՝ երկու տղա ունեմ, կմեծանան, թև ու թիկունք կեղնին, իսկ հիմա երկուսն էլ կողքիս չեն։ Կարոտը մի կողմից, մենակությունը՝ մյուս։ Նայում ես ուրիշներին, տղերքը կիգան, կերթան, մերը՝ չկա։ Ում հետ որ խոսում եմ, անկախ ինձնից տղեքիս անուններն եմ տալիս։ Աշխատատեղ որ էղներ, ինչի սե՞նց կեղներ։ Էս լրիվ գալիս ա երկրի վատ վիճակից։ Ըմեն էղան թափառական, պանդուխտ։ Էնքան գիրք եմ կարդացել, էտ պանդուխտներին մեղքացել, որ եկավ իմ գլխին։ Ամեն գնացողին կնախատեի, ծնողներին կմեղքայի, կըսեի՝ մա՞րդ էլ իրա հայրենի օջախից գնա։ Ըհն, եկավ գլխիս։ Երկուսն էլ գնացին մի տարվա մեջ։ Մի ամսվա տարբերությամբ։ Հովհաննեսիս տղեն Գերմանիայում ա ծնվել։ Աչքերիս չեմ հավատում։ Տենաս կգա՞ մի օր, որ «ժիվոյ» կտենամ,- ասաց տատս՝ լացելով ու անընդհատ աչքերը մաքրելով։

Հայրս ասաց, որ իր համար օտարության մեջ ամենադժվարը մենակությունն է, կարոտն ու հեռավորությունը։

-Օ՜ֆ, Անուշ։ Կարոտն ա դժվար։ Կարոտը ընտանիքիդ հանդեպ։ Երկրումդ ես, գիտես, որ քո երկիրն ա։ Ավելի ազատ ես։ Չգիտեմ, երբ կգանք, բայց հաստատ գալու ենք։ Վերադառնալ, միանշանակ վերադառնալ։ Ձեզ ուսման տալ, ապագա ստեղծել։ Հենց դրա համար էլ գնացել ենք,- ասաց մայրս։

Ուզում եմ, որ էս ամենը շուտ ավարտվի, որքան հնարավոր է շուտ։ Կարոտում ենք մեր ծնողներին։ Ես 15 տարեկան եմ, քույրս՝ 12, եղբայրս էլ՝ 11։ Դա այն տարիքն է, երբ շատ ենք զգում նրանց կարիքը։ Ինչի՞ պիտի ծնողական ժողովին մաման չգնա, ծնունդիս ինքը մոմը չվառի, պապան քաղաք չտանի, այլ ուրիշը։ Սա սխալ է։ Ճիշտ է՝ տատիկն ամեն ինչ անում է, որ մենք մեզ լավ զգանք։ Նույնիսկ ուժերից վեր բաներ է անում։ Պապիկն իր թոշակից պահում է, ու ինչ ուզում ենք՝ գնում է։ Ոչ մի բանի պակաս չունենք։ Բայց, դե մայրն ուրիշ է, տատիկն՝ ուրիշ, իրենց կատարած գործերից անկախ։

Ի վերջո, նրանք կգան։ Եղբայրս վստահ կասի, որ պապային է ավելի շատ սիրում, ոչ թե համով բաները։ Ես վերջում նրանց կգրկեմ, որ չասեն. «Անուշի՛կ, պրծի՛, մենակ դու չես կարոտել»։

Իմ հորեղբայրները և քեռին մեկնում են արտագնա աշխատանքի։ Հորեղբայրներս արդեն շուրջ 18 տարի է, ինչ մեկնում են։ Նրանք իրենց ընտանիքի կողքին են լինում ընդամենը 3 ամիս, իսկ մնացած 9 ամիսներին նրանք աշխատում են երկրից դուրս։ Մի հորեղբայրս էլ մահացավ հենց օտար երկրում դժբախտ պատահարից, կարոտը սրտում։ Գիտե՞ք՝ ինչ դժվար է հորը, ամուսնուն, տղային չտեսնել 5 տարի, իսկ 5 տարի հետո տեսնել նրա սառած մարմինը։ Նրա մայրը՝ Կիմա տատը, միշտ ասում էր.

-Հովեսս հենց գա, չթողիմ էլ երթա էդ անտեր Յակուտիան, թող գա տուն: Ես սոված էլ կքնիմ, մինագ թող իմ տղեն տունն եղնի, մինագ թե թող շուտ գա իմ Հովեսը։
Բայց այդպես էլ իր տղան չեկավ։ Երբ գնում ենք իրենց տուն, Կիմա տատը միշտ ասում է, որ կարոտել է իր տղային, և հայրիկիս ասում է, որ սիրում է իրեն այնպես, ինչպես իր որդուն։ Երբ տեսնում է մեզ, սկսում է լաց լինել և աչքերը սրբելով՝ հայրիկիս ասում է.
-Տիկո ջան, թե հնչի՞ ըտենց եղավ, հնչի՞ Աստված ընձի չտարավ, որ իմ տղուն տարավ, իմ տղեն հլը 40 տարեկան էլ չկար, իսկ ես տարիքս արդեն առեր իմ, բա ուր 3 մատղաշ երեխեքը մնացին անհեր։
Հայրս միշտ փոխում է թեման, որ տատը չվատանա, առողջական խնդիրներ ունի։
Մյուս հորեղբայրս աշխատում է արտերկրում արդեն 18 տարի։ Այս տարի էլ իր հետ աշխատանքի է տարել իր մեծ տղային, որ եկամուտը կրկնապատկվի։ Իսկ քեռիս 9 տարի է աշխատում, բայց այստեղ չի ապրում, իր ընտանիքի հետ տեղափոխվել է Ռուսաստան։ Երբ skype-ով խոսում ենք, ես միշտ հարցնում եմ, թե չե՞ն ուզում արդյոք վերադառնալ Հայաստան, իսկ քեռիս ասում է.
-Ան ջան, գանք ի՞նչ անենք էդտեղ: Էստեղ գոնե գիտես, որ օրվա աշխատածովդ կարող ես ապրել։
Ես ինքս էլ համաձայն եմ նրա հետ, որովհետև այստեղ լիովին ապահովված կարող են ապրել միայն պաշտոնյաները, իսկ մեզ պես հասարակ գյուղացիներն ապրում են մեծ դժվարությունների միջով անցնելով։ Միակ ցանկությունս այն է, որ փոխվի ներկայիս Հայաստանի վիճակը։

Պատահե՞լ է, որ մեկը կամ մի բան քեզ վերցնի իրականությունից ու  տանի՝ աշխարհի ու մարդկանց աչքից հեռու։ Ու դու դադարել ես լինել մեկը շատերից։

Իսկ վերջին հաշվով բոլորս էլ այդպիսինն ենք։

Իսկ հիմա պատկերացնել փորձիր, թե՝ այդպես՝  աշխարհից կտրվել ես ուրիշ հազարների հետ։ Ու ձեզ մի կապում է մի ընդհանուր անուն միայն ու հագուստ՝ էլի ընդհանուր, միանման։ Կար ժամանակ, երբ այդպես էր։

Դա մի ժամանակ էր, երբ մարդիկ  էին կառավարում իրենց նմանների կյանքը։ Դե, հա, շատ բան չի փոխվել։ Ուղղակի մի ժամանակ դրան մարդիկ ֆաշիզմ էին կոչում, որ ծնվել էր Իտալիայում ու հասունացել այնտեղ՝ Գերմանիայում։ Հենց այնտեղ էին ժամանակին ամենից շատ զոլավոր գիշերազգեստներով մարդիկ հավաքվել։ Նրանք, ովքեր նման չէին մյուսներին, կամ, ուղղակի կարելի էր ասել՝ հրեա էին։

Իսկ այդ սարսափելի սովորական հագուստով նրանք նմանվել էին իրար, և  այնքան, որ ոչ մի տարբերություն չմնաց նաև ճամբարների վերակացուի որդու ու հասարակ մի տղայի՝ հրեայի միջև։ Չգիտեմ, այս պատմությունն իրական է, թե չէ, բայց այն երևի ամենատպավորիչներից է նախորդ դարակեսի դեպքերի մասին պատմող գրքերից։ «Զոլավոր գիշերազգեստով տղան»՝ այսպես է Ջոն Բոյնն անվանել իր գիրքը։

Որովհետև այստեղ էլ, ինչպես Միխայիլ Ռոմի «Սովորական ֆաշիզմ» ֆիլմում, ամեն ինչ սովորական է։

Սա էլ, երբ մենք՝ մարդիկս, սովորում ենք նույնիսկ ամենասարսափելին ներկայացնել, ասես, այդպես էլ պետք է լիներ։ Կար, ուրեմն, ճիշտ էր։ Մենք էսպիսինն ենք, չէ՞։ Ու մենք երևի չենք էլ տարբերվում առանց գիշերազգեստի այն մարդկանցից։

Ֆիլմն, իրոք հաջողված է։ Հաջողված՝ սարսափի աստիճան հուզելու մարդուն  և ազդելու նրա վրա՝ թվացնել տալով, թե այն, ինչ եղավ, սովորական էր, ավելի սովորական, քան մեր ամենօրյա աշխատանքը, որովհետև, ինչ-որ մեկի համար դա ևս աշխատանք էր։ Ինչ հոգ, թե նրա ամեն աշխատանքային օրը մոխրագույն-սպիտակ զոլերի վրա կարմիր գծեր ավելացնելով էր անցնում։ Ինչ հոգ, թե այդ կարմիր գծերից մեկն էլ մի հինգ-վեց տարեկան երեխայի էր բաժին հասնում։ Իսկ ինքը դեռ չգիտեր, թե ինչ ասել է հրեա, կամ ինչու են իրենք հրեա։

Ուղղակի, այդպես էր։

Մենք էլ հայ ենք, չէ՞։

Վերջերս իմացա, որ ընկերներիցս մեկը աթեիստ է։ Դա իմանալուց հետո, իհարկե, ոչինչ չփոխվեց իմ ու նրա միջև, այդպիսին է նրա ընտրությունը։ Ուղղակի այդ տեղեկությունը ինձ մտածելու առիթ տվեց, ու ես նրան հարցրի, թե ինչու է աթեիստ։ Նա ասաց, որ չի հավատում, որ մեկը կարող է իրեն օգնել, կառավարել կամ հսկել։ Հետո էլ հարցեր չտվեցի, բայց ինքս ընկա մտածմունքների հետևից։ Իրոք, մենք ծնվում ենք՝ իմանալով, որ քրիստոնյա ենք ու դա պահպանելու համար կենաց-մահու կռիվներ ենք մղել պատմության տարբեր ժամանակաշրջաններում։ Ես չեմ ընդունում այն, որ 5-6 տարեկան երեխան աղոթում է «Հայր մեր»-ը՝ գրեթե առանց հասկանալու։ Ես կընդունեմ, երբ այդ երեխան կաղոթի հասկանալով, կամ իր քրիստոնյա լինելը ցույց կտա իր մարդասիրությամբ ու առաքինություններով։

Մեկ-մեկ էլ մտածում եմ, որ մյուս կրոններն էլ հավասար են մեր կրոնին, ու մենք երբեք չենք կարող ասել, որ մյուսների կրոնը սխալ է ու անընդունելի, ուրիշի կրոնը ունի իր ուրույն աշխարհը, իր պատկերացումները, հավատը։ Ուղղակի կան շատ ծայրահեղական հայեր, որոնք, հա, քրիստոնյա են, բայց անում են շատ ոչ հարիր արարքներ։ Հետո էլ գալիս է մի ժամանակ, երբ որոշում են խոսել, խոսել, խոսել՝ ուղղակի, հաճոյանալու Աստծուն։

Պետք չէ քննադատել ուրիշի ընտրած կրոնը, չնայած՝ «ընտրած» ասվածն էլ այդքան իրական չէ։ Ինչպես Սևակն է ասել՝ լավագույն հավատն այն է աշխարհում, որ չի դառնում կրոն։ Հավատը քոնն է, կարող ես լինել քրիստոնյա, բայց քո հավատը լինի ուրիշ, այնքան ուրիշ, որ չես էլ կարող բացատրել, որ այդ ուրիշը էլի քրիստոնեություն է, բայց մի փոքր այլ սկզբունքերով կամ ընտրություններով։ Ինչևէ, պետք է աստվածասեր հասարակության թիվը մեծամասնություն կազմի, ոչ թե մեկը լինի քրիստոնյա պարզապես նրա համար, որ հայ ազգը քրիստոնյա է, ու այդ կրոնին չդավանելը հայկական «ստանդարտների» մեջ չի մտնում։