Մենք հայ ենք։ Ապրում ենք Հայաստանում, Արցախում, Սփյուռքում։ Մենք հայ ենք և պարծենում ենք դրանով։ Պարծենում ենք մեր երկրով, մեր բազմադարյա պատմությամբ՝ աշխարհի հնագույն քաղաքակրթություն ունեցող ազգերից մեկը լինելու փաստով։ Հիանում ենք մեր բնության հիասքանչ գլուխգործոցներով՝ Սևանա լճից մինչև մեր ժայռերն ու քարերը։ Հպարտանում ենք մեր ազգի մեծերով և համաշխարհային մշակույթում իրենց թողած անգին հետքերով՝ թումանյանական ստեղծագործություններով, թամանյանական կառույցներով, Նարեկացու ոսկե տողերով և այլն։ Գովերգում ենք մեր ազգի նվիրյալ հերոսններին, ովքեր մեր պատմության ողջ ընթացքում պայքարել և զոհվել են հանուն ազգի, հանուն մեր տեսակի հավերժ գոյատևման։ Եվ ի վերջո, պարծենում ենք աշխարհում առաջին քրիստոնյա ազգը լինելու փաստով՝ հանդիսանալով ազգ, որը դարեր առաջ՝ առաջինը հրաժարվեց հեթանոսությունից ու բռնեց լույսի ու փրկության ճանապարհը։

Շրջապատված թշնամիներով, մենք միշտ պայքարեցինք մեր հավատքը և պետականությունը պահպանելու համար։ Ավաղ պատմության ընթացքում բազմիցս կորցրեցինք մեր պետականությունը, թշնամու կողմից քանդվեցին ու ավերվեցին մեր քաղաքները։ Թշնամին մեր տներն ու վանքերը քանդելով, այրելով բազմադարյա մատյանները, փորձեց ջնջել մեզ պատմության էջերից։ Բայց իզուր չէ, որ մեզ հայ են ասում։ Մենք չջնջվեցինք, մենք չձուլվեցինք, թեև դարերի ընթացքում լինելով թշնամիների լծի տակ՝ մեր պայքարը դարձավ ավելի թեժ, դարձավ պայքար հանուն կյանքի։ Այդքանից հետո էլ մենք մնացինք՝ շարունակելով ապրել ու երազել ազգի միասնության և պետականության մասին։

Եվ ահա, կարծես եկավ ժամանակը, հնարավորություն ընձեռվեց վերականգնելու մեր պետականությունը՝ ազգը միասնական գաղափարի շուրջ համախմբելու պահը։ 20-րդ դարի սկզբին՝ թեև կարճ, բայց մենք ունեցանք պետականություն։ Պետականություն, որի մասին երազել էինք դարերով, որի մասին երազում էր ամբողջ ազգը։ Սակայն ինչպես բազմիցս ասել եմ, եկան բոլշևիկները։ Յոթանասուն տարի մեր երկիրը զարգացավ, ապրեց ինդուստրիալ հեղափոխություն։ Կառուցվեցին գործարաններ, արտադրամասեր, զարգացավ տնտեսությունը, գիտությունը, նաև մշակույթը։ Այդ ամբողջ ընթացքում սակայն, աննկատ մնաց Հայաստանը մաս-մաս ուրիշներին նվիրելու փաստը՝ Արցախն ու Նախիջևանը` Ադրբեջանին,  Ջավախքը՝ վրացիներին։ ԽՍՀՄ-ը կայսրություն էր, որը կարծես թե պիտի չկործանվեր, դրա պատճառով հանգիստ իր տարածքում հող էր սրան-նրան տալիս, բազմիցս փոխելով իր իսկ հանրապետությունների մեջ սահմաններն ու վարչատարածքային բաժանումները։

Բայց արի ու տես, որ ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց։ Մինչև փլուզումը սկսված Արցախյան շարժումը ավելի սաստկացավ՝ դառնալով հնարավորություն ազատագրելու հայրենի հողերը։ Հերոսաբար կռվեցին ու զոհվեցին հայորդիներ, զոհվեցին անմեղ ընտանիքներ, պանդուխտ ու վտարանդի դարձան հազարավոր հայեր։ Ամեն ինչ թեժացնում էին նաև տեղի ունեցած ավերիչ երկրաշարժի հետևանքները և քանդված տնտեսությունը։ Մեր նորագույն պատմության մեջ ամենադժվար տարիներն էին՝ Արցախյան առաջին պատերազմի մութ ու ցուրտ տարիները։ Սակայն այդ ամենը դարձավ հաղթահարելի, քանի որ միավորվեց ողջ հայությունը, միավորվեց ազգային ազատագրական պայքարի շուրջ։ Եվ մենք տարանք բազում փայլուն հաղթանակներ՝ հասնելով մեր գլխավոր նպատակին, ազատագրեցինք մեր պապենական հողերը՝ Արցախը։

Եվ կարծես թե ամեն ինչ վերջացավ, սակայն ամեն ինչ դեռ նոր էր սկսվում․․․

Այսօր փառապանծ էջերն եմ կրկնում, որ չմոռանանք: Ամեն ինչ նորից է սկսվելու…

Վերջին ժամանակներում՝ պատերազմի և համավարակի օրերին, իրենց փայլուն և քրտնաջան աշխատանքով աչքի ընկան բուժաշխատողները։ Նրանք կատարեցին չափազանց մեծ ու անուրանալի աշխատանք։ Կորոնավիրուսի և պատերազմի վերաբերյալ հիշողություններն ու տպավորությունները պատմում են հենց նրանք՝ Երևան քաղաքի հիվանդանոցներից մեկի բուժքույրերը։

2020 թվականի մարտի 1

Աշխարհը ցնցած կորոնավիրուսի դեպք գրանցվեց նաև Հայաստանի Հանրապետությունում։ Կառավարությունը հորդորում էր բոլոր քաղաքացիներին մնալ տանը, իսկ դուրս գալիս կրել դիմակներ։ Գրեթե բոլորն անցան աշխատանքի օնլայն ռեժիմի, իսկ բուժաշխատողները՝ սպիտակ համազգեստներով անցան համառ պայքարի համավարակի դեմ։ Անկասկած դժվար էր։

Թեև այսօր էլ ամբողջությամբ չի հաղթահարվել այդ վիրուսը, ընդհանուր առմամբ, մինչ այսօր Հայաստանում գրանցվել է ավելի քան 200 000 դեպք, որոնցից գրեթե 5000-ը մահվան ելքով,  այնուամենայնիվ բուժքույրերի մոտ դեռ թարմ են համավարակի առաջին շրջանի հետ կապված հիշողությունները։

«Վարակվածները շնչահեղձ էին լինում, անզորությունից բռնում էին մեր համազգեստներից ու քաշում, օգնություն աղերսող աչքերով նայում էին մեզ, իսկ մենք չգիտեինք, թե ինչ անել։ Սարսափելի էր»,- վերհիշում է բուժքույր Հասմիկը։

Որպես հիմնական դժվարություն նշում են ամբողջությամբ փակ հագուստը, գերծանրաբեռնված աշխատանքը, կրկնակի աշխատաժամերը, և որ ամենագլխավորն է, հարազատներից հեռու ապրելը։

«Չնայած հարազատներից հեռու ապրելը իր լավ կողմն էլ ուներ, գոնե ընտանիքի անդամներին չէինք վարակում», -  նշում է կորոնավիրուսային համավարակի պայմաններում վերապրոֆիլավորված հիվանդանոցներից մեկի բուժքույրը։

Ի դեպ բուժքույրերի մեծ մասը վարակվել է կորոնավիրուսով։

Անցան ամիսներ։ Երբ վիրուսի դեմ պայքարը թվում էր, թե հունի մեջ է ընկել, սկսվեց 44-օրյա պատերազմը։ Դա սառը ցնցուղ էր։ Ինչպես ասում է ժողովրդական ասացվածքը․ «Ջրից դուրս եկանք, ընկանք ջրհեղեղի մեջ»։

«Ավելի լավ էր ևս մեկ կովիդ, քան պատերազմ։ Պատրաստ չէինք դրան ոչ ֆիզիկապես, ոչ էլ առավել ևս հոգեպես։ Դա վատագույնն էր, որ կարող էինք սպասել»,-ասում են բոլորը միաբերան։

Պատերազմի, վիրավորների մասին խոսելիս ավագ քույրը չկարողացավ զսպել արցունքները։

Յուրաքանչյուրը պատմում էր այնպիսի դեպքեր, որոնք այնքան էին տպավորվել, որ երբեք չեն մոռանա։

«Ամեն ժամ ընդունում էինք նոր վիրավորներ, որոնք անգիտակից էին և երբ արթնանում էին ու հիշում էին, թե ով են, կամ հարազատները ճանաչում էին նրանց, ուղղակի ուրախությունից լաց էինք լինում։ Մի անգամ, երբ վիրավորներից մեկը ուշքի եկավ (խոսել չէր կարողանում) թղթի վրա գրեց․ «Հանկարծ առաջինը մամայիս չասեք, պապայիս ասեք»,- հիշում է բուժքույր Սոնան։

Իսկ քույրերից մյուսը՝ Հասմիկը, պատմում է, թե ինչպես ազգությամբ եզդի  մի զինվոր ուշքի գալուն պես՝ հիշել է, որ իր մայրիկի ծնունդն է և խնդրել է, որ ծաղիկներ բերեն, որպեսզի  նվիրի մորը։

22-ամյա բուժքույր Արփինեի մեջ տպավորվել էր մեկ այլ զինվոր․ «Նա շա՜տ թախծոտ աչքեր ուներ։ Ամեն ինչ անում էինք, որ գոնե մի փոքր ժպտա, բայց նա ի պատասխան ասաց,որ եթե մեր ընկերներն էլ զոհվեին մեր աչքի առջև, մենք էլ չէինք ժպտա»։

Այժմ ամեն բան անցյալում է։ Բարի և սրտացավ աշխատանքի շնորհիվ բոլոր բուժաշխատողները վայելում են իրենց հիվանդների սերն ու հարգանքը։ Կան այնպիսինները, որոնք գրում են, զանգում կամ էլ այցելում են նրանց։

«Մի վիրավոր ունեի։ Շատ էր ինձ չարչարում, դրա համար էլ խոստացավ, որ երբ ապաքինվի, ինձ ծաղիկներ է բերելու։ Անցավ որոշ ժամանակ։  Նա իր կնոջ ու երեխայի հետ եկավ և բերեց խոստացված ծաղիկները։ Դա ամենաերջանիկ պահերից էր ինձ համար»։

Իսկ քույրերից մեկը ծիծաղով պատմում է․ «Մի հիվանդ ունեի, հիմա ամեն Աստծու օր գրում է․ «Լա՞վ ես, բուժքույր ջան»։

«Շատ էինք չարչարվում, տանջվում, նույնիսկ լինում էին դեպքեր, այնքան էինք հուսահատվում, որ մտածում էինք աշխատանքից հեռանալու մասին, բայց հետո սթափվում էինք ու հասկանում․ Բա ո՞վ պիտի բուժի վարակվածներին ու վիրավորներին, և նոր եռանդով անցնում էինք աշխատանքի»,-եզրափակում են նրանք։

Ի՞նչ է հայրենիքը, հարց տուր քեզ։ Ի՞նչ է այդ բառը, որ ամեն օր բազմիցս լսում ես ու օգտագործում։ Փորձիր գտնել հարցի պատասխանը գիտակցությանդ խորքերում, մտածիր, փնտրիր։ Փորձիր փնտրել հիշողություններումդ, ի՞նչ ես հիշում առաջինը «հայրենիք» բառը արտաբերելիս։ Ո՞ր հիշողությունն է, որ քեզ կապում է այդ բառի հետ, ի՞նչն է, որ քեզ ստիպում է հպարտանալ՝ ուղղելով մեջքդ, ստիպում է խրոխտ դեպի առաջ նայել։

Փորձիր փնտրել պատասխանը նաև սրտումդ․ ի՞նչն է քեզ հիշեցնում հայրենիքի մասին։ Միգուցե դա հայրական տո՞ւնն է, որտեղ ապրում ես, կամ երբևէ ապրել ես, միգուցե սարի աղբյուրից հոսող սառնորակ ջո՞ւրն է քեզ միշտ հիշեցնում հայրենի լեռների ու բնության մասին, թե՞ ցորենի ոսկեզօծ անծայրածիր դաշտերը, որոնք հորիզոնով տարածվում են դեպի Արաքս, դեպի Արարատ։ Թե՞ հազարամյա վանքերը, որոնց գմբեթները հառնում են երկինք, և որտեղ պահվում են ամբողջ աշխարհում նմանը չունեցող բազմադարյա գրքերն ու մատենագրությունները։

Կամ միգուցե հո՞ղը, որի վրա քայլում ես՝ հայացքդ առաջ հառելով, և որի համար պատրաստ ես անգամ կյանքդ զոհել, միայն թե ոսոխի՝  մեր իսկ եղբայրների  արյունով շաղախված ձեռքերը չդիպչեն սրբազան դարձած հայրենի հողին։ Հող, որի ազատագրման համար սերունդներ են զոհվել՝ մինչև վերջին շունչը կռվելով մեր բոլորիս այսօրվա համար, վերջին կաթիլ արյունը թափել, որպեսզի հայը ապրի իր բաժին հողի վրա՝ իր հայրենիքում։

Միգուցե հայրենի հողի և հավատքի համար մղվող դարավոր պայքա՞րն է ձևավորում «հայրենիք» հասկացությունը՝ հարկ եղած պահին ստիպելով միախմբվել, մոռանալ նախկին տարակարծությունները՝ հանուն այս հողի վրա ապրելու իրավունքի։ Սակայն ոչ բոլորն են միավորվում, միշտ հայտնվում են ազգադավներ, որոնք իրենց պարտքն են համարում վաճառվել թշնամուն, ուրանալ ազգին, կործանել հայրենիքը, ազգը, հավատքը․․․

Իսկ ի՞նչ կարող են ասել այն մարդիկ, որոնք այսօր չունեն հայրենիք։ Ում հայրենիքը այդ իսկ ազգադավերի պատճառով  դավաճանորեն հանձնված է թշնամուն։ Ի՞նչ ասեն այն մարդիկ, ովքեր այլևս չեն տեսնելու իրենց հայրական տունը, չեն համտեսելու իրենց այգու բերքը՝ սև այգու մրգերը, ովքեր որ, ճարահատյալ մի օր բռնելու են գաղթի ճանապարհը՝ կարծում եմ անվերադարձ։ Ի՞նչ ասի որդեկորույս ծնողը, որի որդու արյունով ջրված հողի վրա այսօր քեֆ է անում թշնամի-շունը՝ պղծելով այդ հողի իրական տերերի արժեքներն ու հետքերը, քանդելով հուշարձանները, ավերելով վանքերն ու գերեզմանները, եկեղեցիները վերածելով մզկիթների, հիմնահատակ ջնջելով մեր պատմական արժեքները։

Սակայն ավերիչ մրրիկի նման իր ճանապարհին ամեն ինչ քանդող ու պղծող ոսոխը չի կարող ջնջել մեր հայրենիքը, քանի ողջ ենք մենք, քանի ողջ է մեր տեսակը․․․

Հայրենիքն անմահ է:

Կիսատ թողած գործերս գնում եմ, ու մտածում՝ որ ինչ էլ լինի, տեղ կհասնեմ, գուցե ուշացած, կամ մի քիչ շփոթված, բայց կհասնեմ։ Կգնամ, ետ չեմ էլ նայի, ինձ հիմա դա պետք չի, ես իրոք ետ չեմ կարողանում նայել։

Կնստեմ տանս դիմաց, կծիծաղեմ, կհիշեմ, որ մի օր որոշել էի ամեն բան կիսատ թողնել, ու այդ կիսատ թողածը մի օր նոր ձևով շարունակել։
Ինձ հավատացնում եմ նաև, որ պետք է հաճախ կիսատ թողնես, որ լիությունը ինքնըստինքյան գա…
Չնայած էլի բերողը դու ես… Ես կլռեմ, ու դու ինձնից ներողություն խնդրելով կհեռանաս, որովհետև ես քեզ կսպանեմ ոչ թե իմ ներկայությամբ, այլ իմ համառ լռությամբ։ Երբ կարդաս իմ խառը ու իրար հետ չսազող տողերը, կհասկանաս, որ ես ժամանակ չունեի քեզ հետ խոսելու, որովհետև մենք նույնիսկ ամենահասարակ թեմաները միասին քննարկել չէինք կարողանա: Ես կխոսեի սիրուց, բայց դու դա էլ չես պատկերացնում, ես կխոսեի մենակությունից, բայց այդ էլ չգիտես…
Բա էդ դեպքում ի՞նչ պիտի լինի…
Ոչինչ…

Ես էլի կսպանեմ քեզ հազար անգամ, որովհետև դու ինձ մեղադրես էլ մեռնելու մեջ, բայց ես քեզ չեմ ների:
Գուցե ինքս ինձ հետ մենակ մնալու դեպքում ներեմ, բայց ես հաստատ կհիշեմ ու նորից կվերքոտվեմ…
Ախր, ես պատրաստ չէի լինել այսքան տկար, բայց ես նաև պատրաստ չէի լինել այսքան տխուր, բայց ժպիտի քողով բարուրված։

Գրողը տանի, ես պատրաստ եմ հանգչել, բայց ինձ իմ կրակը թույլ չի տալիս, ես դեռ պիտի գործեմ:
Իմ կրակը շատ ջրապահանջ է, բայց ես միշտ ունեմ համապատասխան նյութեր, որպեսզի թույլ չտամ նրան հանգչելու։
Իմ կրակը կա, ես կլինեմ։ Չնայած նրան, որ ինձ հասկացողներ էլ քիչ կլինեն, հետևաբար սիրողներ էլ քիչ կունենամ։
Բայց հո՞ չեմ խելագարվել, ես ինչպե՞ս դառնամ բոլորի սիրելին:

Իմ հավերժ դառնությունների մեջ ես լույս կգտնեմ, ես կլինեմ ինձ լուսավորողը, կլինեմ նաև իմ ընկերը, ինչ լավ է: Ես ինքս ինձնից ոչինչ չեմ թաքցնում, զգացածս ապրում եմ, տեսածս, լսածս, խոսացածս, հասկացածս վերածում կյանքի փորձի ու ապրելով շարունակում եմ կրակիս կյանք տալ…