Բայց մենք խաղաղություն չունենք. դրսից պատերազմ, ներսից` պատերազմ, մեջտեղներում` պատերազմ: Սա ինչ-որ բան է, որի վերջը միշտ բազմակետվում է, ու ես շարունակում եմ ապրել հենց այն պատերազմի մեջ, որը սկսվել է դեռ ծնվելուցս շատ առաջ, հենց նրա մեջ, որը, ոնց որ թե, ավարտվելու միտք չունի: Իսկ դպրոցում, տանը, հեռուստացույցով ու դասագրքերով ինձ սովորեցրել են, որ զինադադար է, որ պատերազմը 90-ականներում է մնացել, որ ամեն ինչ վերածվել է հիշողության, ու փամփուշտների մեջ արդեն ծաղիկներ են ծաղկում: 

Բայց զինադադար չկա, ինչ ուզում եք` ասեք: Ինձնից երկու-երեք տարի առաջ ծնված տղաները արտահերթ մեռնում էին, անունները ամեն րոպե հոլովվում էին հերթական լրագրերում ու լրատվական կայքերում, ասում են՝ հերոսներ են, ասում են՝ մարտական խաչ, Արցախի հերոս. հետմահու: Մի համոզեք ինձ, ես խաղաղության մեջ չեմ ապրում: Սա նման չէ խաղաղության: Ապրիլը նման չէր զինադադարի: Ապրիլը սուս ու փուս բոլորիս գլխին սառը ջուր լցրեց, ասաց՝ միամիտ մի եղեք, ասաց՝ պատերազմը չի ավարտվել, ասաց՝ նայեք, տեսեք: Ասաց՝ նայեք, որ տեսնեք: Եկավ, բոլորիս մի քանի տարով մեծացնելու: Ուշքի գցելու: Եկավ, որ ընկերներիս մասին մտածեի օր ու գիշեր, որ հետո իրենց տեսնեի՝ փոխված, միանգամից մեծացած, որ ինձ փոքր զգայի իրենց կողքին, ու ոչ միայն ֆիզիկապես: Զգայի, որ ոչինչ էլ չեմ տեսել, որ պատերազմը սկսվել ու ավարտվել էր աչքի առաջ ընկերոջ մահով, որ պատերազմի մասին սխալ են բոլոր գրողները ու վեպերը, որ, Հեմինգուեյ պապիկ, զենքին հրաժեշտ տալ չի լինում, էդ ո՞րն է: Պատերազմը ուղղակի պատերազմ է առանց բարու ու չարի, միշտ անավարտ:

Ո՞նց կարող է ամեն ինչ նորմալ լինել, երբ հիմա գրում եմ սրա մասին: Մեր ներսում ախր ո՞նց է ամեն ինչ խաղաղ, երբ Լյուբեի «Комбат»-ը երգելիս կողքից արտասվողներ են լինում: Ախր, ո՞նց է ամեն ինչ կարգին, երբ էդպես էլ տուն չդարձած տղերք եղան: Դեռ, ախր, երգեր են գրվում պատերազմների մասին: Մի քիչ առաջ Մարտունիում ծառայող ընկերներիցս մեկին նամակ գրեցի, գրում եմ՝ քեզ լավ նայիր, ու մտածում՝ մենք անհանգիստ ենք ծնվել: Կամ դարձել, ինչ կարևոր է: Քանի օր է՝ Սքորփիոնսի “Wind of change”-ն եմ լսում: Մայնեն երգում է՝ We could be so close, like brothers, հետո շարունակում՝ The future’s in the air, I can feel it everywhere: Գոնե էսպիսի ելքին մի քիչ հավատում եմ:

Որովհետև ես չափից դուրս հոգնել եմ դրսի, ներսի ու մեջտեղների պատերազմներից:

Բարեգործությունը լավ բան է, բայց ես կարծում եմ, որ բարեգործությունն էլ չափ ունի։ Հիմա կմտածեք՝ ինչ չար ու անհոգի աղջիկ է, ինչպե՞ս կարող է բարեգործությունը չափավոր լինել կամ բարի գործը՝ չափից ավելի։ 

Եկեք վերլուծենք. իրականում չափից ավելի բարեգործությունը մարդուն տրամադրում է ծուլության և սովորեցնում նրան ապրել առանց աշխատելու։ Եթե մարդուն անընդհատ տաս այն բաները, որոնց կարիքն ինքն ունի, այդ մարդը կսկսի մտածել, որ եթե կարելի է առանց որևէ բան անելու ստանալ անհրաժեշտ իրերը, ապա էլ ինչո՞ւ աշխատել։

Եթե դեռ չհամաձայնեցիք ու դեռ կասկածներ ունեք, եկեք փորձենք օրինակներով հասկանալ։ Ենթադրենք դուք սոցիալապես անապահով մարդ եք, որը չունի աշխատանք, ապրում է, օրվա հացը մի կերպ հայթայթելով, ունի 3 անչափահաս երեխա: Հանկարծ, հայտնվում է ինչ-որ բարեգործ կամ կազմակերպություն, որն օգնություն է տրամադրում և դառնում է ձեր «փրկիչը»։ Համաձայն եմ՝ իսկապես այդպիսի մարդիկ կամ կազմակերպությունները շատ մեծ աջակցություն են ցուցաբերում, բայց այստեղ ինչ-որ սխալ կա: Նրանք ոչ թե պետք է ձուկ տան ձեզ, այլ սովորեցնեն, թե ինչպե՞ս է պետք ձուկ բռնել։ Առաջին դեպքում, երբ ստանում ենք պատրաստի ձուկ, կարծում ենք, թե այդ օգնողը պարտավոր է տալ այդ օգնությունը, և բարեգործությունը դառնում է սովորական: Դուք սկսում եք մտածել, որ եթե աղքատ եք, ապա մարդիկ պարզապես պարտավոր են ձեզ օգնել, և վերջ: Բոլորը պարտավոր են, բացի ձեզնից։ Բայց չէ՞որ ձեր ընտանիքի համար առաջին հերթին դուք եք պատասխանատու, ոչ թե ինչ-որ կազմակերպություն: Բայց դուք ամենևին էլ մեղավոր չեք, ձեզ այդպիսին դարձրել է հասարակությունը և այն մարդիկ, ովքեր օգնում են ձեզ, բայց չեն գիտակցում, որ ավելի շատ վնասում են։

Հ. Գ. Ես ոչինչ չունեմ բարեգործական կազմակերպությունների կամ բարեգործ անհատների դեմ, նրանք իսկապես լավ գործ են անում, միայն թե, եկեք չմոռանանք, որ նեղ կացությունից հանելուց հետո պետք է հնարավորություն ստեղծել, որ մարդն ինքը աշխատի:

Երբ դասից տուն եմ հասնում, «վրաս արդեն հալ չի լինում», որովհետև մեր դպրոցը մեր տնից շատ հեռու է։ Ամեն անգամ, երբ լսում եմ «դպրոցի ճամփան դժվար է, երկար, շատերի համար» նախադասությունը, այդ շատերի թվում ինձ ու իմ հարևաններին եմ դասում, որովհետև արդեն 12-րդ տարին է՝ Քարինջ գյուղի երեխաներով տանջվում ենք այդ ճանապարհին։

Այսօր էլ սովորականի պես հալից ընկած եկա տուն։ Տատիկը պատշգամբում նստած էր, ու տեսնելով անօգնական վիճակս՝ ասաց.

-էս ժղովուրդը էդքան պայքարեց, որ էդ դպրոցը ուրիշ տեղ սարքեն, հնար չեղավ, Ավագյանը տարավ, գեղի էն ծերին սարքեց՝ իրա տանը մոտիկ։

Հետաքրքրեց. փաստորեն կարո՞ղ էր այլ կերպ լինել, կարո՞ղ էի 8:30-ի փոխարեն տանից 8:50 դուրս գալ։

-Տատի,- հետաքրքրությունից վառվող աչքերով հարցրի ես,- բա որտե՞ղ էր լինելու դպրոցը։

-Է, աղջիկ ջան, էն Ռուբոյի գոմը որ կա է (նշվածը մեր տնից մի 5 րոպեի հեռավորության ճանապարհ է, իսկ հիմա դպրոց հասնում ենք 30 րոպեում), այ էդ գոմի տեղն էին ուզըմ սարքեն։ Սաղ ժըղովուրդը ուզեր, որ ըտի ըլի, ասեին՝ տանիլ տեն էն քարափի գըլխին դպրոց սարքե՞ն, րեխեքը կգնան, քարափիցը դվեր կընգնեն, ոչ ջուր կա, ոչ էլ տեղն ա հարմար։ Բայց, դե մեր էն վախտվա դպրոցի դիրեկտորը՝ Ավագյանը, լավ մարդ էր, բայց մենակ իրա մասին մտածեց, չմտածեց, որ դա մի օրվա համար չի, էն ա, հիմնական բան ա։ Տարավ իրա քթի տակին սարքեց։ Բայց էդ մարդը վատ մարդ չէր, էն ա, էդ մի հետը թե էդ խի՞ տըհե արավ՝ գիդեմ ոչ։

-Վայ, տատի՛, փաստորեն դպրոցը կարող ա ըստի մոդիկ էր հա՞ ըլել։

-Մենակ մոդի՞կն ա, ասել էին դպրոցի կողքին բաղ կըգձեն, ամեն միրգ կլի, ու էդ դպրոցինը կլի։ Դե, էն վախտ ես էլ էի դպրոցըմն ըշխատըմ (տատս դպրոցի բուֆետում է աշխատել), իմ հմա էլ լավ կըլեր՝ մոդիկ կգնեի-կգեի։ Բա, աղջիկ ջան…

Ափսոսանքով լսում եմ, ու մի անգամ ևս համոզվում, որ պետք չէ մտածել միայն սեփական անձի մասին։

Մեր լեզուն հեղեղված է ժարգոնով և օտարաբանություններով: Հայոց լեզուն աշխարհի ամենագեղեցիկ լեզուներից է, բայց, այնուամենայնիվ, մենք գերադասում ենք օգտագործել օտար բառեր: Հաճախ եմ լսում` «ինչու չէ» կամ «ինչու ոչ» արտահայտությունը, որը ռուսերենից թարգմանած «почему бы и нет» արտահայտությունն է, և հիմնականում այն օգտագործվում է ոչ տեղին, և խոսքը տգեղ է դարձնում: Նման կաղապարային արտահայտությունների օգտագործումը, ըստ իս, անընդունելի է: Ավելի շատ ինձ վշտացնում է այն փաստը, որ ոչ գրագետ խոսքը հաճախ է հանդիպում նաև հեռուստատեսությունում: Հայաստանի առաջին հեռուստաալիքի լուրերի հաղորդավարները բազում սխալներ են թույլ տալիս իրենց խոսքի մեջ: Օրինակ՝ ինչու ասել «ինվալիդ», եթե կարելի է ասել «հաշմանդամ»:

Մեր լեզուն երբեք անաղարտ չի եղել: Մենք միշտ ունեցել ենք օտար պետությունների ազդեցությունը մեր երկրի և մշակույթի վրա, մեր լեզուն միշտ եղել է բարբառներով ամենահարուստը: Այսօր ամբողջ Հայաստանում բոլորս էլ լավ տիրապետում ենք գրական լեզվին, բայց չգիտեմ՝ ինչու, առօրյա լեզվում չենք կիրառում: Ես ինքս ժարգոնային խոսքի կրողն եմ, ինքս շատ հաճախ եմ օգտագործում օտար բառեր, հատկապես՝ ռուսերեն: Ես գիտակցում եմ իմ սխալը, բայց շարունակում եմ նույն կերպ խոսել:

Ժարգոնային արտահայտությունները հիմնականում կիրառվում են խոսքի ազատ տարածությունը լցնելու համար: Երբ խոսողը չգիտի՝ ինչպես ավարտել իր նախադասությունը, կամ ինչպես լրացնել այն, օգտագործում է ոչ տեղին և անիմաստ արտահայտություններ: Օրինակ՝ շատ հաճախ օգտագործվող «ուրեմնը», «ասենքը»: Նույն կերպ հաճախ օգտագործվում են նաև «հա», «ասում ա» և նման այլ արտահայտություններ: Բոլոր արատավոր բառերից հնարավոր չէ միանգամից ազատվել, բայց աշխատել ավելի գրագետ խոսել՝ հնարավոր է:

Գրական հայերենը ականջ է շոյում, գրական խոսքը ավելի հաճելի է լսել, խոսենք հայերեն:

Մի քանի օր առաջ իր նյութում իմ համագյուղացի Ստելլա Ավետիքյանն անդրադարձել էր Կոմիտասի անվան ազգային քառյակի Դսեղ այցին ու կայացած համերգին:

Տեղեկատվական առումով նա իր նյութում ամեն բան տվել է, իսկ ես դրա հետ կապված մեկ այլ հարցի մասին եմ ցանկանում խոսել, որին անդրադարձավ Ազգային քառյակի հանրության հետ կապերի պատասխանատու Կարեն Քոչարյանը: Խոսքը վերաբերում է դասական երաժշտության, կամ առհասարակ, մշակութային ծրագրերից մարզերի, մասնավորապես գյուղերի դուրս մնալուն, որը հանգեցնում է նոր սերնդի մեջ վատ ու անցանկալի ճաշակի ձևավորման:

Այդ վատ ճաշակը զգացվում է ամեն ինչի մեջ`համերգի անցկացման վայրում անընդհատ ներս ու դուրս անողների, հետևի շարքում աղմկողների, դահլիճի ազատ աթոռների:
Ու էլի գալիս, հանգում ենք մի խնդրի, որի մասին էլի եմ խոսել. Հայաստանի գյուղերում հնարավորությունների պակասի:

Ոչ բոլորը կարող են տարվա մեջ գոնե մեկ անգամ մարզկենտրոնում թատերական ներկայացում դիտել, կամ նկարչական ցուցահանդեսի ներկա գտնվել: Երաժշտական ու գեղագիտական ճաշակը ձևավորվում է տեսնելով ու լսելով, իսկ գյուղերում այդպիսի հնարավորություններ քիչ կան, կամ ընդհանրապես չկան:

Մնում է միայն Մշակույթի նախարարության առաջիկա ծրագրերի ու այդ ծրագրով եկող խմբերին սպասել:
Համերգից հետո խոսվեց այն մասին, որ մեր գյուղի փոքրիկ բեմի վրա ուրիշ մեծ արտիստներ էլ են ելույթ ունեցել, ուղղակի այնքան վաղուց, որ արդեն դրանց մասին հիշողությունները նոր արտիստներով թարմացնելու ժամանակն է:
Թումանյանի գյուղ լինելն էլ իր առավելությունը ունի: Եթե մի ծրագիր պետք է լինի տարածաշրջանի գյուղական համայնքերից մեկում, նախապատվությունը մեզ են տալիս, ու դրա համար մեծանուն գրողին միշտ շնորհակալ կլինենք:

Իսկ ի՞նչ անեն մյուս գյուղերի բնակիչները, որտեղ գուցե վա՞ղը թումանյաններ ծնվեն:

Ես Երևանում էի, երբ մայրիկս զանգեց ինձ ու ասաց, որ մեր կովը` Մուրին, հիվանդ է: Անկեղծ ասած, շատ տխրեցի: Ակամայից հիշեցի ուրախ, զվարթ Մուրիին: Միշտ վախենում էի նրանից, որովհետև մեր կովերի մեջ նա ամենամեծն էր, բայց հետո հասկացա, որ ամենախելոք կովը հենց ինքն է: Հետո հիշեցի, որ Մուրին շուտով հորթ էր ունենալու, ի դեպ` Մուրին միշտ տղա հորթ է ունեցել, բայց այս անգամ հարց էր՝ հորթը կապրի, թե ոչ:

Ամեն ինչ անում էինք, որ Մուրին շուտ առողջանա, բայց գնալով նրա վիճակն ավելի էր ծանրանում: Արդեն շատ էր հյուծվել, ու մտածում էինք, որ և’ ինքը կմահանա, և’ հորթը: Բայց, ինչպես ասում են, բնությունը հրաշքներ է գործում` Մուրին հորթ ունեցավ, ու հետո մահացավ: Երևի ապրում էր իր ուժերը լարած, որ հորթը ողջ մնա, ծնվի, հետո…

Հորթի անունը նորից Մուրի դրեցինք, գյուղացիների մոտ այդպես է ընդունված. կենդանիների հաջորդ սերունդներին միշտ նույն անունով են կոչում: Հետո պետք էր մտածել, թե ինչպես պահել այդ հորթին, չէ որ նրա մայրը էլ չկար: Նրան սկսեցինք պահել այլ կովերի կաթով, որպեսզի առողջ ապրի ու շուտ մեծանա:

Այս տխուր պատմությունը միգուցե քաղաքում ապրող բնակիչները չհասկանան, բայց գյուղացու համար սա շատ հուզիչ է: Ընդհանրապես, գյուղացու համար կովը մեծ նշանակություն ունի, շատ մարդիկ հենց կով պահելով են ապրուստ վաստակում: Համ էլ կապվում ենք մեր կենդանիների հետ, սիրում…

Հա’, ի դեպ, Մուրին մահացավ, որովհետև ընդամենը մի փոքրիկ երկաթի կտոր էր կերել: Կարելի է ասել, Մուրիին սպանեց այդ երկաթի կտորը…