Այսօր տարվա ամենաերկար գիշերն է

Լուսանկարը՝ Անի Ղուլինյանի

Լուսանկարը՝ Անի Ղուլինյանի

Ամեն օր արևածագ է լինում, հետո՝ մայրամուտ: Մենք ոչինչ չենք կարող փոխել:  Որքան էլ սիրենք արևը, այն ընդմիշտ մեզ հետ չի մնալու: Բայց այն ժամանակահատվածները, որոնք ընկած են արևածագի և մայրամուտի միջև, այն 12 ժամերը, որոնցից կազմված է մեր կյանքը, գտնվում են մեր ու ժամանակի լիակատար տիրապետության տակ:

Ամենից շատ ես չեմ սիրում միապաղաղ կյանքը, դրա համար եմ 17.am-ում նյութեր գրում, որ ծառից տերև ընկնելու մեջ լոկ ֆիզիկական ու բնական գործողություն չտեսնեմ, որ կողքիս ապրող հետաքրքիր մարդկանց չանտեսեմ: Դրա համար եմ գրքեր կարդում, որ «տուն-դպրոց-տուն» երթուղին երբեմն էլ երևակայական աշխարհներով, առասպելական մոլորակներով համալրեմ: Ես այս ամենն անում եմ նրա համար, որ տարբերեմ իմ կյանքի հազարավոր արևածագերը իրարից: Որ ամեն օրը ինչ-որ բանով հետաքրքիր դառնա, տպավորիչ, հիշվող: Օրինակ, այն օրը, երբ իմ առաջին նյութն էր հրապարակվել 17.am-ում, մայրամուտը շատ գեղեցիկ էր, իսկ արևածագը՝ սովորականից ավելի արևոտ:
Մենք անընդհատ փոփոխություններ ենք պահանջում: Պահանջում ենք, որ արևածագի փոխարեն մայրամուտ լինի: Բայց, ինչպես գրված է հայտնի գրքում. «Եթե ես իմ գեներալին հրամայեմ ծովային ճայ դառնալ,- մտածում էր 325 աստղակերպի թագավորը,- և եթե իմ գեներալը չկատարի հրամանը, ոչ թե նա,  այլ ես մեղավոր կլինեմ»:

Մինչդեռ հարկավոր է հրամաններ արձակել այն ժամանակահատվածում, որի տերն ես դու: Եվ հրամայել ոչ թե ուրիշներին, այլ ինքդ քեզ: Այդպես մի օր ես ինքս ինձ, իմ մոլորակի վրա, միակ հպատակիս  հրամայեցի լինել այնպիսին, ինչպիսին հաճելի է ինձ, ոչ թե ուրիշներին, ու ստացվեց, որովհետև հպատակը իրավունք չունի չկատարել թագավորի հրամանը: Նույնիսկ եթե թե՛ թագավորը,  թե՛ հպատակը հենց ես եմ:
Կյանքը գեղեցիկ է նրանով, որ այն անընդհատ կարող ես փոխել, կարող ես չլճանալ, չմնալ նուն տեղում: Մենք էլ հո ծառ չենք, որ հավերժ մեր կանգնած տեղում մնանք, մահանանք այնտեղ,  որտեղ ծնվել ենք:
Ես դեռ շատ մայրամուտներ ու արևածագեր կունենամ, յուրաքնչյուրը տարբեր ու յուրովի գեղեցիկ, բայց կարևոր է ոչ թե այն պահը, երբ արևը դադարում է երևալ,  կամ նորից է դուրս գալիս,  այլ այն, ինչը կատարվել է մինչ այդ:
Իմաստավորեք ձեր մայրամուտները,  որ արևածագերն ավելի երջանիկ լինեն:

Այսօր տարվա ամենաերկար գիշերն է, մտածելու ժամանակը:

Փայտը բերեցին

Լուսանկարը` Լաուրա Սեկոյանի

Լուսանկարը` Լաուրա Սեկոյանի

-Հա, Արշ ջան, մենք էլ ուզում էինք զանգել քեզ, որ ցախ բերեիք:

Այսպես էր խոսում մորեղբայրս իր աներձագի հետ, ով զանգել և առաջարկում էր, որ փայտ բերեն մեզ համար։ Արշակը ապրում է Դիլիջանում և զբաղվում է փայտի գործով։ Մորեղբայրս` Ռուդիկը, խորհրդակցեց տատիկիս հետ և վերջնական պատասխան տվեց Արշակին:
Նոր էի դասից եկել, և տան դռան առջև ասեղ գցելու տեղ չկար։ Հինգ խորանարդ մետր փայտ էին բերել մեզ համար, և բոլորը հսկա կոճղեր էին:
-Ապրեք, տղերք ջան, դե, եկեք տուն` մի բաժակ սուրճ խմեք, հետո կզբաղվենք փայտի գործով:
Տղաները եկան տուն, սուրճ խմեցին, հանգստացան, և փայտը դասավորելու համար տեղ պատրաստեցին։ Տեղը պատրաստ էր, և մեզ մնում էր միայն կոճղերը մի քանի մասի բաժանել ու դասավորել։ Կացինը սուր էր, իսկ տղամարդկանց բազուկը` ուժեղ։ Այդ պատճառով էլ երեք ժամվա ընթացքում փայտը կոտրեցին։ Դիլիջանի փայտը լավ է վառվում, տատիկս հավանում է։ Երբեմն փայտի որակը ստուգելու համար, երբ փայտը գցում ենք վառարանի մեջ ժամ ենք պահում, փորձելու համար, թե որքան ժամանակ է փայտը կրակ պահում։ Արդյունքում փայտը իրեն արդարացնում է։ Արդարացնում է այնքանով, որ երեկոյան հաճախ տալաշ ենք անում։ Մինչև հիմա էլ, կեսօրից հետո, բոլորի այգիներից փայտ կտրող սարքի ձայնն է գալիս, ովքեր չեն հասցրել փայտ գնել բավարարվում են իրենց ունեցածով, մինչև որ կգնեն։ Գյուղի բնակչության մեծամասնությունը վառարան է վառում, շատ քչերն են, որ բնական գազ են վառում: Թանկ է:

Լաուրա Սեկոյան

***

Տարվա եղանակները հերթափոխում են միմյանց, և ամեն եղանակ իր հետ գյուղացու համար նոր հոգսեր է բերում: Հատկապես հոգսաշատ են ամռան վերջը և աշունը`մրգերի պահածոյացում, խոտհավաք, պարենամթերքի պահեստավորում և այն: Բոլոր գյուղացիները ձմռանը տաքանալու համար մերձակա անտառից փայտ են հատում: Որոշ բնապահպաններ անընդհատ հորդորում են գյուղացուն` չհատել ծառերը, խնամքով վերաբերվել մայր բնությանը: Առաջարկում եմ այդ բնապահպաններին ձմռանը` ցուրտ սառնամանիքին, գալ և բնակվել գյուղի չջեռուցվող տներում:
Հաճախ եմ լսում, որ գյուղացիք տեսնելով կտրված փայտը, ափսոսանքով ասում են. «Մեղք էին», վերջում էլ ավելացնում. «Բայց այլ ճար չկա»:

Լուսանկարը` Լաուրա Սեկոյանի

Լուսանկարը` Լաուրա Սեկոյանի

Ոչ ոք չի ցանկանում վնասել այն բնությանը, որը սնում է իրեն: Սրանք միայն հարկադրված քայլեր են, սեփական գոյությունը պահպանելու, բնական երևույթներին դիմակայելու համար:
Իհարկե, կան որոշ լուծումներ…
Առաջինը, այնքան էժանացնել գազի գինը, որ գյուղացին ավելի շահավետ համարի օգտագործել գազով ջեռուցում:
Երկրորդը. ծառահատումները կատարել միայն հիվանդ ծառերի հետ, իսկ առողջները հատելիս, դրանց փոխարեն նորերը տնկել: Սա ամրագրված է Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքով, բայց ինչպես ասում են, օրենքները շրջանցելու համար են, և ոլորտը վերահսկելու համար մեծ հետևողականություն է պետք: Ներկայումս անտառածածկ տարածքները կազմում են հանրապետության տարածքի միայն 11.2 տոկոսը:
Նախկինում Հայաստանի «թոքեր» անվանում էին Տավուշը, անտառահատումների արդյունքում` արդեն Լոռին: Իմ ցանկությունն է, որ Հայաստանը տասը «թոք» ունենա, տասն էլ լիարժեք գործող:
Հաճախ մենք մեր ուշադրությունը հրավիրելով ավելի մեծ խնդիրների վրա, ինչպիսին է, օրինակ, երկրագնդի գլոբալ տաքացումը, մոռանում ենք ուշադրություն դարձնել ավելի փոքր ու աննշան թվացող խնդիրներին, մինչդեռ մեկ տնկված ծառը, մեկ խնայված թուղթը, շատ բան կարող է փոխել:

Անի Ղուլինյան

Anush Jilavyan

Այդ «չարաբաստիկ» 13-ը

Մի քանի օր առաջ դեկտեմբերի 13-ն էր. սովորական առանց ձյան ձմեռային, աշխատանքային օր… Բայց մի վայրկյան… Սովորական է ինձ համար, այ, հարցրեք ցանկացած մարդու, ով իրեն համարում է թեկուզ շատ քիչ սնահավատ, և նրանք միանգամից կասեն` անհաջող օր է, ինչ որ վատ բան է լինելու, կամ լավագույն դեպքում, կզգուշացնեն վտանգավոր քայլեր չձեռնարկել:

Ախ, այս սնահավատությունները: Տպավորություն է, որ կյանքն առանց դրանց ձանձրալի է եղել, և մարդիկ հորինել են` ձանձրույթից ազատվելու համար: Բայց եթե մի կողմ դնեմ զայրույթս խեղճ սնահավատությունների վրա, ապա պետք է խոստովանեմ, որ շատ հետաքրքիր երևույթ են: Դրանք բնորոշ են ցանկացած ազգի, ու դրանց մեջ լավ դրսևորվում է տվյալ մշակույթի առանձնահատկությունները:

Այ օրինակ, մեզանում այդքան ատելի սև կատուն Բրիտանիայում հաջողության նշան է համարվում:

Բացի սա, չհավատաք երբեք նրան, ով կասի, որ բացարձակ սնահավատ չէ: Մենք միշտ ինչ որ մասնիկ ունենք մեր մեջ, որ հավատում է գերբնականին: Չկա մի մարդ, ով սև կատու տեսնելիս տարօրինակ զգացում չունենա, կամ 13 թիվը լսելիս ինչ-որ վատ միտք չայցելի:

Իհարկե, սնահավատությունները մեր մի մասնիկն են, և իրավունք չունենք մեղադրելու մարդկանց, ովքեր հավատում են դրանց կամ վախենում: Բայց անձամբ ես զայրանում եմ, երբ մարդիկ իրենց վախը փոխանցում են մյուսներին, կամ իրենց նախազգուշացումներով քո օրը իրոք անհաջող դարձնում:

Իհարկե, սուտ կխոսեմ, եթե ասեմ, որ սնահավատ չեմ, բայց դրանք փորձում եմ հաղթահարել, կամ եթե գոնե վատ կանխազգացողություն ունեմ, դա իմ մեջ եմ պահում, կամ գոնե ջրին եմ պատմում:

Իսկ դեկտեմբերի 13-ը շատ սովորական, հանգիստ օր էր փաստորեն: Դե, եթե հաշվի չառնեմ, որ այն պահին, երբ շատ շտապում էի, երթուղայինի 10 համարը 70 կարդալով նստեցի, հետո հասկացա, որ սխալվել եմ և 20 րոպե ժամանակ կորցրի, քանի որ ստիպված եղա երկու տրանսպորտով տուն հասնել:

Դե, հուսամ «13»-ը այստեղ կապ չուներ:

Ի դեպ, այսօր ուրբաթ է, դարձյալ սնահավատները լարված են:

Սպիտակ քաղաքի սպիտակ եղանակը

Լուսանկարը՝ Մարիետա Բաղդասարյանի

Լուսանկարը՝ Մարիետա Բաղդասարյանի

Սպիտակցիները երբեմն կատակում են, ասում են, որ մեզ մոտ ոչ թե ձմեռ է գալիս, այլ ձմեռն ուղղակի ամռանն արձակուրդ է գնում։ Ու իրոք, այստեղ տարվա մնացած երեք եղանակները լի են ձմռան շնչով։

Ես սիրում եմ քաղաքիս իմ հորինած՝ «ձմեռոտ» ածականով բնութագրել։ Իմ քաղաքում ձմեռը շա՜տ շուտ է գալիս ու դժկամորեն էլ հեռանում։ Այն գալիս է ու իր հետ բերում ձմեռային խաղեր ու չարաճճիություններ երեխաների համար, բայց ավելացնում է մեծահասակների, առանց այն էլ չափից շատ, հոգսերն ու դժվարությունները։

Լուսանկարը՝ Մարիետա Բաղդասարյանի

Լուսանկարը՝ Մարիետա Բաղդասարյանի

Ձմեռը փայտով վառվող վառարանների, ամենասպասված տոների, մանդարինի ու մի բաժակ տաք թեյով մի լավ գիրք կարդալու եղանակ է։ Այն սպիտակ եղանակ է, իսկ մեր ձմեռոտ Սպիտակում այն շատ հաճելի է, ու գեղեցկագույնն ինձ համար։

Իսկ լուսանկարներն արված են Սպիտակի քաղաքային զբոսայգում, ուր ձմեռն այնքա՜ն հեքիաթային է:

Ani Ghulinyan

Ոչինչ առաջվանը չի լինելու

Գիտեք, այս նյութը գրելուց առաջ ինչքան եմ մտածել: Նախ, հիշում էի Անուշի` մի քանի օր առաջ հրապարակված նյութը իր տասնհինգամյակի մասին, հետո Մերիի «Բողոքի ակցիա» նյութը, որտեղ ասում էր. «Մի որևէ նյութ գրելուց առաջ ես մի քանի օր մտքերս հետս տանում-բերում եմ, մեջս հազար տակ շուռ եմ տալիս, որ մի քիչ ամբողջանա, բայց հենց որ կայքում կարդում եմ մոտավոր նույն գաղափարն արտահայտող մի որևէ հոդված կամ մի նախադասություն, վերջ, էդ նյութը միանգամից գնում է մտքիս Recycle Bin: Անկեղծ ասած, վախենում էի, որ եթե ինձնից հետո մեկն էլ դառնա 15 տարեկան ու որոշի դրա մասին նյութ գրել, հետո մեկ ուրիշն էլ, մենք կարժանանանք Մերիի «զայրույթին»: Բայց խոստանում եմ այլևս երբեք ուրիշներին կրկնող նյութ չգրել, միայն այս անգամ մի փոքր բացառություն:

Անցնեմ բուն թեմային: Այսօր 15 տարեկան եմ դառնում: Ընդհանուր առմամբ, ես իմ ապրած կյանքից այդքան էլ գոհ չեմ, առաջիկայում կաշխատեմ ավելի բովանդակալից ապրել: Կյանքիս 14-րդ տարում ավելի շատ բան հասցրեցի անել, իմանալ, ավելի շատ մարդկանց հետ ծանոթացա, քան նախորդ տարիներին:
Բոլորիս հետ էլ լինում են չէ՞ պահեր, երբ մտածում ենք Արիստոտելից ավելի լավ փիլիսոփա ենք: Դեռ չապրած կյանքի մասին խոսում ենք յոթանասուն տարեկան մարդու նման, ով կյանքում շատ բան է տեսել, ու բոլոր նրանց, ովքեր կփորձեն մեզ համոզել, որ մենք դեռ փոքր ենք կյանքի մասին դատողություններ անելու, մի լավ կոպտում ենք: Կարծես թե այս իմաստուն լինելու պատրանքը հատուկ է դեռահասներին: Դեռահաս բառից էլ եմ խուսափում, ինձ թվում է ես դեռահաս չեմ լինելու, միանգամից ` մանկությունից պատանեկություն, թե չէ այնքան սարսափելի բաներ են պատմում դեռահասների մասին, թե` շրջապատին լավ չեն հասկանում, մեկուսանում են… Չէ, չէ, ավելի լավ է այդ մի բանից էլ զերծ մնամ:
Նախորդ տարվանից սկսել եմ իմ ծննդյան օրերը չսիրել, կամ ուրիշներինն ավելի շատ սիրել: Գիտե՞ք ինչու, որովհետև իմ ծննդյան օրվան մեկ ամիս անց հաջորդում է հայրիկիս ծննդյան օրը, ու ամեն տարի տարեդարձս չարագույժ ագռավի նման ազդարարում է, որ ծնողներս էլ են մեծանում, մեծանում եմ և ես, որ էլ ոչինչ առաջվանը չի լինելու: Ինչքան մտածում եմ չմեծանալու մասին, այդքան ավելի արագ եմ մեծանում, ու ամեն տարվա հետ ժամանակը թռչում է ավելի արագ: Դեռ երեկ դպրոցական նստարանին նստած «այբ, բեն, գիմ»-ն էի սովորում, այսօր արդեն մասնագիտական կողմնորոշման մասին պետք է մտածեմ:
Ուսուցչուհիս տարիներ առաջ մի հանելուկ էր ասում, թե մի ծերունի կա, ով տեսել է թե՛ մեր պապերին, թե՛ հայրերին, թե´ մեզ է տեսնելու, և թե´ մեր սերունդներին, ո՞վ է նա: Հանելուկի պատասխանն էր` ժամանակը: Երանի այդ ժամանակ կոչվող ծերուկը մի օր մահանար ու այլևս չշարժվեր:
Երեկ դպրոցից տուն գալիս ընկերուհուս հետ խոսում էինք.
-Ծերանում ենք, էլի: Արդեն 15 տարի ապրել եմ, 5475 օր, պատկերացնո՞ւմ ես:
-Նահանջ տարիները հանած 5471: Բա ես ի՞նչ ասեմ, դպրոցը ավարտելիս պառավ տատիկ եմ լինելու: Տես, ես կնճիռներ ունեմ,- ու դիտավորյալ ծամածռեց դեմքը:
Կատակը մի կողմ, բայց իրոք, արագ ենք մեծանում:

Ani Ghulinyan

Մրցավարներն ու սպորտը

Սպորտում հաճախ հաղթանակի նժարը մարզիկի կողմն է թեքվում ոչ միայն մարզիկի ու մարզիչի, այլև մրցավարի՝ ճիշտ աշխատանքի շնորհիվ: Ես ավելի հաճախ հետևում եմ ֆուտբոլային հանդիպումներին, բայց այլ մարզաձևերում նույնպես երբեմն մրցավարական կոպիտ սխալների եմ ականատես լինում:

Բոլորիս հիշողության մեջ դեռ թարմ են Ռիոյի ամառային օլիմպիական խաղերը, որը յուրահատուկ էր ոչ միայն իր լավ կազմակերպվածությամբ ու գեղեցկությամբ, այլև մեր՝ հայերիս, քսանամյա դադարից հետո օլիմպիական ոսկու նվաճումով: Բայց հիշում ենք նաև, որ կարող էինք երկու ոսկի բերել Հայաստան, միայն թե սերբ մրցավարի բավականին կողմնակալ վարմունքի արդյունքում բավարարվեցինք երկրորդ տեղով, մեր մարզիչների հուսահատ գործողություններով, Միհրանի հիսաթափությամբ, Կարեն Գիլոյանի ու ողջ հայ ազգի այսպիսի օլիմպիական խաղերի վրա «թքած ունենալով»:

Թեև այս անարդարության հետևում մրցավարը չէր կանգնած, բայց նա հանդիսանում էր կատարման գործիք: Այս ամենը բուռն արձագանք գտավ մեր կողմից, որովհետև կատարվում էր ազգությամբ հայ մարզիկի նկատմամբ, բայց օրեկան տասնյակ այսպիսի դեպքեր են պատահում, որոնց մասին չենք էլ իմանում կամ պարզապես «աչք ենք փակում», որովհետև մեզ չի վերաբերում:
Պատահում են նաև մրցավարական սխալներ, որոնք միայն անուշադրության ու ցրվածության արդյունք են: Հատկապես ֆուտբոլային խաղերի ժամանակ դժվար է մեկ հայացքով տեսադաշտում պահել դաշտում կատարվող բոլոր իրադարձությունները, բայց մրցավարի աշխատանքի կարևորությունն էլ հենց դա է: Ֆուտբոլի պատմության մեջ երկու անգամ է պատահել, երբ մրցավարը ինքն իրեն կարմիր քարտ է ցույց տվել ու հեռացել դաշտից, երկու դեպքում էլ՝ սպասվող կոնֆլիկտից խուսափելու համար: Իսկ օրինակ իսպանացի մրցավարները, ովքեր հռչակված են իրենց բացառիկ «արդարամտությամբ», նման դեպքերում մրցավարի սխալը բացատրել փորձող ֆուտբոլիստնրին տասնյակ դեղին քարտեր են ցույց տալիս, որոշներին էլ՝ հեռացնում դաշտից:
Չգրված օրենք է, երբ մրցավարը մի թիմի օգտին պատահական սխալ է թույլ տալիս, իր սխալն ուղղելու համար կարող է համարժեք սխալ էլ մյուս թիմի օգտին թույլ տալ:
Եթե միցավարները շատ կոպիտ սխալ են թույլ տալիս, ՖԻՖԱ-ն խաղից հետո տուգանում կամ որակազրկում է նրանց, բայց այդ տուգանքից կորցրած հաղթանակը հետ չի գալիս:
Ախ, եթե միայն պատկերացնեք, թե ինչ ատելությամբ է լցվում երկրպագուն մրցավարի հանդեպ, երբ նա իր գործողություններով խլում է սիրելի թիմից հաղթանակը…
Սպորտը գեղեցիկ է, ֆուտբոլն ավելի, և եթե ամեն մարդ, մասնավորապես մրցավարները ճիշտ կատարեն իրենց գործը, սպորտով զբաղվելն ու այն դիտելը կդառնա ավելի հաճելի զբաղմունք:

Ani Ghulinyan

Առանց շրջապատի մարդն ո՞ւմ է պետք

Դեռ փոքր տարիքից ես մեծացել եմ մի ընտանիքում, որը մի մեծ շրջապատի մասն է կազմում: Ես էլ իմ կամքից անկախ դարձել եմ այդ շրջապատի բաղկացուցիչ մասը: Այնպես է ստացվել, որ մայրիկիս մորաքրոջ ու հորաքրոջ աղջիկները և հայրիկիս ընկերները իրար հետ են ամուսնացել, ու այս մեծ շրջապատի մեջ շփումը հիմնված է ոչ միայն ընկերական, այլև բարեկամական կապերի վրա:

Ես այդ շրջապատի ամենամեծ երեխան եմ, մնացածները ինձնից ամենաքիչը՝ երեք տարով փոքր են, ու ես շատ հաճախ ինձ իրավունք եմ վերապահում նրանց վրա բարկանալու: Նաև խորհուրդներ եմ տալիս, մի խոսքով՝ ավագ ընկեր եմ:
Ինձ միշտ հիացրել է հայրիկիս ընկերական շրջապատի պարտաստակամությունը ու կազմակերպվածությունը: Ամեն տարի պարտադիր նրանք, այսպես կոչված, «քեֆ» են անում Ամանորին, մարտի ութին, ապրիլի յոթին, մայիսի իննին, հունիսի մեկին: Ավելացված նաև ամռան ընթացքում հանդը (բնության գիրկը) կամ գետ գնալը:

Ամառային մի արևոտ օր, զանգահարում է հայրիկիս ընկերներից մեկը.
-էսօր մի կողմի վրա չգնա՞նք:
-Գնա՛նք:
Այս գնանքից ամենաքիչը երեսուն րոպե հետո ամեն ինչ պատրաստ է, ու մենք` մեքենաների մեջ տեղավորված: Հիմնականում երեխաների հորդորով, գնում ենք Դեբեդ գետի մաս կազմող և մեր գյուղին մոտ գտնվող Մարց գետը:
Ընտանիքիս անդամների ծննդյան օրերին մեր տունը սովորաբար մարդաշատ է լինում, կեսօրին երեխաներն են գալիս, երեկոյան՝ մեծահասակները: Դե, քանի որ մեր տանը մեծահասակներ (տատիկներ, պապիկներ) չկան, ավելի հարմար է «քեֆ» անելը, չէ որ բարձր ձայներով ոչ ոքի չենք խանգարում: Չգիտեմ՝ ինչի՞ց է, որ վերջերս այդ «շախ» ասվածը փոքր ինչ պակասել է: Առաջ, ավելի շատ էին պարում: Ինչևէ: Միշտ, նայելով այս ամենին, մտածել եմ, որ երբ մեծանամ, ես էլ պիտի այսպիսի շրջապատ ստեղծեմ. մի վստահության շրջանակ, որտեղ մեկը մյուսին մինչև վերջ նվիրված կլինի:
Ամեն տարի իմ ծննդյան օրը, երբ ընկերներս գալիս են (նրանք էլ իմ փոքր շրջապատն են), ծնողներս հորդորում են.
-Միշտ էսպես հավեսով լինեք, շուտ-շուտ հավաքվեք, դպրոցն ավարտելուց հետո էլ ձեր ընկերությունը պահեք: Թե չէ, առանց ընկերների, առանց շրջապատի՝ մարդն ո՞ւմ է պետք:

Լուսանկարը՝ Դիանա Շահբազյանի

Փլուզում

Վիգեն Սուքիասյանի հուշերից

1980թ․-ից աշխատում էի Ստեփանավանի կապի հանգույցում, որպես ինժեներ։ 1987թ.-ին նոր բնակարան ստացանք «Չերեմուշկա» կոչվող թաղամասում։ Բնակարանը վերանորոգելուց ու կարգավորելուց հետո ես, կինս ու երկու որդիներս նույն տարվա աշնանից սկսեցինք ապրել այնտեղ։

1988թ․-ի դեկտեմերի 7-ն էր։ Առավոտյան սովորականի պես գնացի աշխատանքի։ Ինֆորմացիա ստացանք, որ Կուրթան գյուղում հեռախոսային վնասվածքներ կան, և որ էնտեղի ուժերով չեն կարող վերացնել խնդիրը։ Մեր գնալն անհրաժեշտ էր։ Ես ու գործընկերս՝ Սիրակը, հիմնարկի ծառայողական ավտոմեքենայով պատրաստվում էինք դուրս գալ հիմնարկից` Կուրթան գնալու համար, բայց մինչ այդ, ժամը 11-ի սահմաններում, գնացինք բաժանման պահարան` մեր նոր տան 10-00 համարը տեղադրելու համար միացման աշխատանքները կատարելու։ Այնուհետև ուղևորվեցինք Կուրթան։ Ժամը տասնմեկ անց կեսի սահմանում մեր սարքավորումները վերցրինք ու բարձրացանք հեռախոսակայան` չափումներ կատարելու։ Նոր էինք սկսել աշխատանքը, երբ հանկարծ մի սարսափելի ձայն լսվեց, ասես մի անասելի ուժի փոթորիկ լիներ։ Սկզբից այդպես էլ մտածեցինք, բայց հետո հասկացանք, որ երկրաշարժ է։ Ամեն ինչ թողեցինք և արագորեն փողոց դուրս եկանք։ Հանդարտվելուց հետո ուզեցինք բարձրանալ և շարունակել աշխատանքները, բայց մի նոր, ուժգին ցնցում եղավ։ Որոշ ժամանակ սպասելուց հետո համոզվելով, որ իրոք ամեն ինչ հանդարտվել է, բարձրացանք հեռախոսակայան և տեսանք, որ հոսանքն ընդհատվել է։ Ստուգեցինք կապը շուրջկենտրոնի հետ, կապ չկար։ Ինչ-որ վատ բան նախազգացինք։ Փողոց դուրս եկանք։ Նկատեցինք կատաղի արագությամբ դեպի մեզ եկող մի ավտոմեքենա։ Կանգնեց, վարորդը դուրս եկավ և աղաղակեց․

-Ստեփանավանը, Գյուլագարակը փլվել են։

Մենք առանց հապաղելու նստեցինք մեքենա և շարժվեցինք Ստեփանավան։ Համոզվելու համար, որ մեր գյուղերում վիճակը նորմալ է՝ ճանապարհին մտանք Սիրակենց գյուղ՝ Հոբարձի ու մեր գյուղ՝ Գյուլագարակ։ Փառք Աստծո, բոլորն էլ ողջ-առողջ էին, միայն Գյուլագարակի կենտրոնում, որտեղ դպրոցն էր, բազմաթիվ մարդիկ էին հավաքվել։ Դպրոցի մի մասը փլվել էր։ Քանի որ իմ ուշքն ու միտքը Ստեփանավանն էր և իմ ընտանիքը, այդտեղ շատ կանգ չառանք, արագ հասանք Ստեփանավան։ Հինգերորդ դպրոցի մոտ, որտեղ իմ տղաներն էին սովորում, բազմությունն իրար էր անցել։ Ահ ու սարսափը սրտիս մեջ փնտրում էի երեխաներիս։ Քիչ հետո հանդիպեցինք կնոջս՝ Դարինկայի եղբորը՝ Հայկին։ Ասաց․

-Հանգստացի, էրեխեքդ ողջ-առողջ են։

Այդ պահին ասես աշխարհն իմը լիներ, փառք Աստծու, էրեխեքս ողջ են։

Հետո կնոջս տեսա էրեխեքի հետ, գնացինք ստուգելու մեր շենքի վիճակը։ Ի~նչ սարսափ: Թաղամասի շենքերի մեծ մասը փլուզվել էր, լրիվ կամ մասնակի։ Այն շենքը, որտեղ 1 ժամ առաջ բաժանման պահարանից մեր հեռախոսն էինք միացնում, ամբողջությամբ փլվել էր։ Շենքի տակի խանութը, հացի մեքենան, բոլորը մնացել էին փլատակների տակ։ Մեծ ցավ ու ափսոսանք ապրեցի, երբ իմացա, որ հացի մեքենայի վարորդը մահացել էր, ով հորեղբորս՝ Զավենի տղա Ալբերտն էր։ Փրկարարներն արդեն սկսել էին իրենց աշխատանքները։ Մենք նույնպես սկսեցինք օգնել: Ընթացքում մենք գնացինք մեր տուն։ Մեծ զարմանք ապրեցինք, երբ տեսանք, որ մեր բնակարանը կանգուն էր։ Տանը առանձնապես վնասվածքներ չկային։ Բայց ամեն ինչ այդպես թողեցինք, և կնոջս ու երեխաներիս հետ գնացինք գյուղ, քանի որ մնալու պայման չկար։ Գյուղում մեր տանը բազմաթիվ մարդիկ էին հավաքվել, բոլորն էլ սարսափած էին։ Բայց մի լավ բան կար, հումորը միշտ անպակաս էր։ Այսպես եղբորս կինը կատակում էր․«Երկրաշարժն եղավ, էտա սաղս դուրս թռանք, մեկ է տենանք` տատը չկա։ Սկսինք անհանգստանալ։ Մտանք տուն, տեսանք տատը նստած չայ ա խմում: «Այ կնիկ,-ասի,- խի՞ չես դուրս եկել»: Տատն էլ, թե. «Բա չայս չխմեի՞»…

Հետ դարձա Ստեփանավան` տեսնելու, թե ինչ է կատարվում այնտեղ։ Գծաապարատային սրահում բոլոր կանգնակները շրջվել էին, շենքի պատերը իրարից հեռացել էին, բարեբախտաբար զոհեր չկային։ Այս օրվանից էլ սկսեցինք վերականգնողական աշխատանքները։ Մինչ աշխատանքները սկսելը սգո արարողություններ եղան։ Փլուզման հետևանքով մահացածների թիվը Ստեփանավանում 100 մարդ էր, որոնցից մեկն էլ եղբայրս էր՝ Ալբերտը։ Ալբերտը ամուսնացած էր, ռուս կին ուներ, մի տղա և մի աղջիկ։ Կինը ողբում էր ամուսնու մահը և արցունքների մեջից ասում․ «Գուշակներն ասել են, որ երբ ցար կդառնա նշանով Միխայիլը, աշխարհը կկործանվի»: Նա ակնարկում էր Միխայիլ Գարբաչովին: Այդ պահին ես ուշադրություն չդարձրի երկրի կործանման վերաբերյալ այդ ակնարկին, բայց հետագա կյանքը ցույց տվեց, որ նրա խոսքերը մարգարեական էին։

Երկրաշարժին հաջորդեց ԽՍՀՄ-ի փլուզումը, Ղարաբաղյան պատերազմը, սև ու մութ օրերը, այն ծանր կյանքը, որին արժանացավ մեր ժողովուրդը։ Ես ակամա հիշում էի այդ ռուս կնոջ խոսքերը, որ իրոք եղավ մեծ փլուզում, այն երկրի, որում մենք ապրում էինք և՛ ֆիզիկապես, և՛ հոգեպես, որի հետևանքները դեռ երկար ժամանակ չեն անցնի։

Էվակուացման ժամանակ կնոջս ու երեխաներիս ուղարկեցի Սանկտ Պետերբուրգ, որտեղ կնոջս եղբայրներն էին ապրում, իսկ ես մնացի քաղաքում` վերականգնողական աշխատանքներ կատարելու համար։

Դարինկա Սուքիասյանի հուշերից։

Երկրաշարժը եղավ, փոշտից դուրս թռանք։ Ես Էի, Լեյլին ու Լյուդան։ Դուրս թռանք ու գոռացինք․«Վա՜յ, էրեխեքս»։ Հեռվում մի «ուազ» տեսանք, գոռացինք, որ կանգնի` հետը գնանք։ Որ տեղ հասանք, 5-րդ դպրոցի մոտ ծով բազմություն էր։ Գժված էրեխեքիս էի ման գալի, մեկ էլ եղբորս՝ Հայկին տեսա, նոր ասավ որ էրեխեքիս բան չի եղել։ Սաղ էրեխեքը դաշտի վրա նստել էին։ Խեղճ Հենոյիս լեզուն էլ կապ էր ընկել վախից։

Հետո գնացինք գյուղ ու սկսինք ապրել հացատանը։ Էդ փոքր հացատան մեջ հա՛մ մեր ընտանիքն էր, հա՛մ Վիգենի ընտանիքն էր՝ եղբայրները իրենց ընտանիքներով, հայրը, մայրը, հա՛մ իմ ընտանիքն էր՝ եղբայրներս իրենց ընտանիքների հետ, մայրս, հայրս ու էլի շատ մարդիկ։ Էրեխեքին նառերի վրա էինք քնացնում։

Էվակուացման ժամանակ, երբ ամեն մեկին մի տեղ էին տանում պապդ մեզ Լենինգրադ ուղարկեց եղբայրներիս՝ Լևոնի ու Մակարի մոտ, մինչև վիճակը որոշ չափով կարգավորվի։

Գրի առավ Լիլիթ Սուքիասյանը

marat sirunyan

Ժաշքը

 (Մի սև օրվա երկու երես)
«Երգրաշա՞րժ… Ես գինամ էդ ժաշքնի մգըլօրս է էղի, էս էրգօրնի էղի…»

Այս է երկարաշարժը՝ չմարող մահվան տեսիլ, որն անցնում է սերնդե սերունդ ժառանգաբար՝ արյան ու գեների միջոցով… Անցնում է բոլոր զգայարանների միջոցով թե վերապրածի, թե դրանից շատ հետո ծնվածի: Վերապրածը անմիջապես տեսնում է դժոխային իրական պատկերը, լսում աղաղակներն ու մահվան ձայնը, զգում փլատակների տակ անհույս փտող դիակների հոտը, զգում հողի ու փոշու դառնահամը, իր իսկ ձեռքերով այս ու այն կողմ տանում սեփական տան մնացորդներն ու դրանց տակ գտնում ու գիրկն առնում մահացած կամ հոգին ավանդող հարազատին կամ ինչ-որ հրաշքով գտնում նրան ողջ… Ու կամ թաղում է իր հույսն ու հավատն այդ հարազատի հետ, կամ նրա հետ վերածնում դրանք:
Իսկ երկրաշարժ չվերապրածները լսում են այդ չարաբաստիկ եղելության մասին տարատիպիկ պատմություններ՝ մեկը մյուսից դաժան ու ցավալի, մտքում վերարտադրում դրանք՝ շոշափելով երկրաշարժի ժամանակ զոհված այս կամ այն հարազատի շիրմաքարն ու ռունգերին զգալով այրվող խնկի բույրը…

28 տարի է անցել, բայց դրա ականատեսները դեռ չեն մոռացել ու երևի երբեք էլ չեն մոռանա այդ օրվա տեսածը…

Պատմում է Գայանե Մարտիրոսյանը, Լոռու մարզի Լեռնավան գյուղի մեր հարևանուհին.

-Աշխատանքի գնալուց առաջ երկամյա աղջկաս տվել էի իր սիրելի տիկնիկը, մի գրիչ (երբ մեծերի ձեռքին տեսնում էր, ինքն էլ էր ուզում գրել) ու մեկ ռուբլի, ասելով, որ աշխատանքից վերադառնամ, միասին կգնանք խանութ… Երկրաշարժը եղավ, ես շնչակտուր հասա տուն ու սկսեցինք փլատակների տակ փնտրել երեխայիս: Գտանք նրան… Չորս կողմը քարեր էին ընկել, իսկ վրան հող էր լցվել, չգիտեմ՝ ինչ հրաշքով նրա վրա անգամ մի քերծվածք չկար: Երբ երեխայիս հանեցինք այնտեղից, ձեռքերի մեջ պինդ պահել էր տիկնիկն ու մեկ ռուբլին… Մոտ 20-30 րոպե ձայն չէր հանում, հետո, երբ լեզուն բացվեց, ասաց. «Մա՜մ, գրիչս մնաց»…

Պատմում է երկրաշարժի ականատեսը, հուզվում, վերապրում է զգացածը, աչքերն արցունքոտվում են.

-Է՜, էդ օրը… Մոռանալ չի լինի… Երբեք չեմ մոռանա այն պատկերը, որը տեսա հայրական գյուղիս` Ջրաշենի դպրոցում… Այն գրեթե ամբողջությամբ ավերվել էր, շատ երեխաներ էին զոհվել, անգամ կային դասարաններ, որոնց երեխաներից ոչ ոք ողջ չէր մնացել… Համարյա ամբողջ գյուղն այնտեղ էր, միասնացել էին բոլորը: Հիշում եմ, երբ բազմությունը լսում էր` գտա՜նք, անմիջապես, մի մարդու պես հսկայական քարերը, բետոնե սալիկները, որոնք հսկայական ծանրություն ունեին, գերբնական ուժով այս կամ այն կողմ էին տանում ու փրկում երեխային… ,- նորից հուզմունքը խեղդում է կոկորդը,- Մարդիկ կային, որոնք փլատակների տակից հանում էին իրենց երեխայի անշնչացած դին, դնում իրենց կողքին ու շտապում էին մյուս երեխաներին փրկելու:

* * *
Պատմում է մայրս իր հոր պատմածը.

«Գյուղի փողոցներից մեկով էի անցնում, երբ մի բեռնատար մեքենա կանգնեց կողքիս: Մեքենայից ծանոթ մեկն իջավ, գրկախառնվեցինք ու արցունքն աչքերին ասաց. «Խնդրում եմ՝ հետս արի. ոչ ոք չկա, որ նրա հետ թաղեմ հարազատներիս, գոնե դու արի…»: Երբ բարձրացա բեռնատարի վրա, տեսածս կյանքումս տեսած ամենադաժան ու հոգեհան տեսարաններից էր, որ երբեք չեմ մոռանա… Բեռնատարում դագաղներ էին, որոնց մեջ այդ մարդու ընտանիքի անդամներն ու հարազատներն էին…»,- Գրիշա պապս, որ ծագումով Ջրաշենից է և վաղուց ապրում էր Վանաշենում, երկրաշարժի օրվանից թողած տունն ու ընտանիքը, շտապել էր իր ծննդավայր ու շուրջ 40 օր մնացել էր այնտեղ:

Նման սարսափազդու պատմությունների պակաս չկա մարդկանց՝ երկրաշարժի հետ կապված հիշողություններում: Ես էլ այդ «աղետի գոտի» կոչված տարածքի բնակիչներից եմ ու ակամա այդ աղետի հետևանքների կրողներից: Ես էլ, ինչպես իմ տարեկից ու շրջանում բնակվող շատերը, չեմ հաճախել մանկապարտեզ, չեմ կարողանում այցելել իմ գյուղի մարզամշակութային որևէ կենտրոն, չեմ կարողացել այցելել այնպիսի դպրոց, որը կունենա լաբորատորիա, սպորտդահլիճ, հանդիսությունների սրահ: Իսկ գիտե՞ք՝ ինչու, որովհետև դրանք ուղղակի չկան… Գյուղի համայնապատկերից առհասարակ բացակայում են կարևոր նշանակության շինությունների մեծ մասը: Գյուղը չունի համայնքապետարան, մշակույթի կենտրոն, մանկապարտեզ, սպորտդահլիճ, բարեկարգ բուժկետ, գրադարան, կարևոր նշանակության կառույցներից թերևս գործում է միայն դպրոցը, այն էլ միայն դասասենյակներ ունի, ուրիշ ոչինչ:
Իսկ ավագ սերնդի ներկայացուցիչներից գրեթե բոլորը, որոնց տվել եմ այն հարցը, թե ինչ դրական գոնե մի փոփոխություն կա երկրաշարժից հետո, պատասխանել են՝ ոչ մի…

Եվ երևի թե իրոք, «ոչ մի», քանի որ այդ օրվանից այս կողմ համարյա ոչ մի լավ բան տեղի չի ունեցել, բացի իհարկե, անկախության հաստատումը: Արդյո՞ք սա էր մեր երազած անկախ պետությունը: Կամ ինչպես երկրաշարժը սեփական շահերին ծառայեցնողները, որոնց համար այն թալանի ու գրպանները տռզեցնելու միջոց էր: Այսօր էլ  ղեկավարության ու պաշտոնատար անձանց մեծ մասն է թալանում սեփական ժողովրդին ու երկիրը` համայնքների դիմակայունության բարձրացման կամ աղետի գոտիների վերականգման համար նախատեսված գումարների մեծ մասը ծառայեցնելով սեփական բյուջեի դիմակայունության ապահովմանն ու դրա ճեղքերի փակմանը: Շատ բան չի փոխվել:
Եվ չմոռանանք. որքան մի երկրաշարժից հեռանում ենք, այնքան մոտենում ենք նորին…

Զրուցակիցս մայրս է` Նարինե Թումանյանը

-Մամ, ի՞նչ ես հիշում Սպիտակի երկրաշարժից:

-Այդ ժամանակ փոքր էի, երրորդ դասարանում էի սովորում: Ճիշտ է, մենք երկրաշարժի էպիկենտրոնից այդքան էլ հեռու չէինք, բայց բարեբախտաբար մեզ մոտ ավերածությունները քիչ եղան համեմատած Գյումրու ու Սպիտակի հետ:

-Որտե՞ղ էիր երկրաշարժի ժամանակ:

-Դպրոցում էի (Վանաձորում էի դպրոց գնում): Դասարանում նստած էինք ու տեսանք, որ ամբողջ դպրոցը շարժվում է: Առաջին ցնցումից հետո ուսուցիչը բարձր գոռում էր, որ դուրս գանք միջանցք: Մեր դասարանը երկրորդ հարկում էր, իջանք ներքև: Դեռ չէինք հասցրել դուրս գալ դպրոցից, երբ մուտքի դուռը փլվեց, ու դպրոցին կից մյուս մասնաշենքը հավասարվեց գետնին: Մեզ տարան դպրոցի մյուս ծայրը: Բարձր դասարանցիները, որոնք մեզնից շուտ էին դուրս եկել պատուհանով, օգնում էին մեզ դուրս գալ: image (1)-Ինչպե՞ս գտար ծնողներիդ:

-Մի որոշ ժամանակ անց բարեկամներս եկան, ու ինձ տարան մեր թաղամաս: Ծնողներս քաղաքում չէին: Բարեկամներս մեզ թողեցին հարևանների մոտ ու գնացին իրենց հարազատներին գտնելու: Փոքր քույրս դպրոց չէր գնում, հարևանների մոտ էր մնացել, մեծ քույրս էլ ինձ հետ դպրոցից եկավ: Այդպես երեքս իրար հետ կանգնած շենքից հեռու սպասում էինք: Բարձրախոսները անընդհատ հայտարարում էին, որ հեռու մնանք շենքերից, ցնցումները կարող են կրկնվել: Մայրս ու հայրս կես ժամ անց եկան: Երբ մայրս մեքենայից իջավ ու տեսավ, որ երեքս էլ ողջ-առողջ ենք, ուշագնաց եղավ:

-Երկրաշարժից հետո մնացի՞ք քաղաքում:

-Մեր շենքի վրա, ճիշտ է, ճաքեր կային, բայց մեր տանը ոչինչ չէր պատահել: Այնուամենայնիվ քաղաքում մնալը ապահով չէր, քանի որ ցնցումների կրկնվելու վտանգ կար: Գնացինք գյուղ` մեր բարեկամների տուն, ուր մնացինք մեկ ամիս: Միշտ պատրաստ էինք ամենապետքական իրերով տանից դուրս գալուն: Հենց որ մի թեթև ցնցում էր լինում, իրերը ձեռքներս վազում էինք այնտեղ, ուր կառույցներ չկային:

-Վերարկուիդ պատմությունը կպատմե՞ս:

-Երբ գյուղ եկանք, ջերմությունս բարձրացավ: Բոլորը կարծում էին, թե մրսածությունից է, բայց ես ու մայրս գիտեինք, թե ինչու` վերարկուիս կորստից: Կարմիր, վրան սպիտակ բծերով վերարկուս նոր էինք գնել: Դե, դեռ ձմեռվա սկիզբն էր: Երկրաշարժի ժամանակ չհասցրեցի վերցնել, ու այն մնաց դպրոցում: Հետո հորեղբայրս գնաց մեր դպրոց, ուր բոլոր երեխաների հագուստները իրար վրա էին շարել, որ ծնողները գան, տանեն: Իմ վերարկուին էլ ոչինչ չէր պատահել: Բերեց: Երբ հագա, էլ ինչ ջերմության մասին էր խոսքը…DSC00273-Հետո որտե՞ղ սովորեցիր:

-Երկրաշարժից հետո ինչպես մեր, այնպես էլ մյուս դպրոցներում պայմաններ չկային դաս անելու: Կառավարությունը կազմակերպում էր հայ երեխաների ուսումը Ռուսաստանում ու խորհրդային մյուս պետություններում, իհարկե, միայն նրանց համար, ովքեր ցանկություն ունեին կրթությունը շարունակելու:Մենք էլ գնացինք Անապա: Այնտեղ մեզ ապրելու համար պայմաններ էին տալիս` բնակարան, սնունդ: Տղամարդկանց չէին թողնում մեզ հետ գալ: Չորրորդ դասարանս այնտեղ սովորեցի: Հետո վերադարձանք Հայաստան:
Երկրաշարժը ծանր հետք թողեց բոլորիս վրա, որը մինչ օրս էլ չենք կարողանում ջնջել մեր հիշողությունից: