Դպրոցից տուն եմ գալիս: Էլի լսվում է հարազատ ձայնը կամ գուցե մեղեդին: Մինչև օրս էլ ինձ դուր է գալիս այդ նվագը՝ նրա նվագը: Չգիտեի, թե ով էր:

Փոքր էի: Ամեն անգամ այդ ձայնը լսելուց տարօրինակ զգացողություն էի ունենում: Հետո սկսեցի նկատել, որ այն ինձ դուր էր գալիս, և ինձ համար այլևս սոսկ ձայն չէր, այլ նվագ: Չգիտեի, թե ով էր նվագում, ինչով և որտեղ:

Էլի սկսվեց. նորից նույնը: Դուրս էի վազում, լսողությունս լարում ու քայլում այս ու այն կողմ: Չէի գտնում:

Նա ուշ-ուշ էր գալիս: Իսկ ես սպասում էի նրան՝ չգիտեմ, թե ում:

Սովորական մի օր էր, կամ գուցե անսովոր, որովհետև որոշել էի գտնել նրան: Էլի նույն խառը, կցկտուր նոտաներն էին լսվում: Քայլերս ուղղեցի դեպի նվագը և այս անգամ մոտեցա կտուրից իջնող խողովակին, որին երբեք ուշադրություն չէի դարձրել: Զարմանքս մեծ էր: Մինչ այդ տեսել էի միայն, որ խողովակով անձրևաջուր է հոսում, իսկ այդ պահին նրանով հոսում էին նոտաներ: Քամին էր նվագում: Դժվար էր հավատալ, որ այդ ամենն ընդամենը քամին էր, և ես չհավատացի:

Այդ նա է: Չգիտեմ՝ ով է, որտեղից և ինչով է նվագում, բայց միևնույնն է՝ ինձ մինչև հիմա էլ դուր է գալիս նրա նվագը:

 Ասում են, թե մի ժամանակ, իսկ ավելի կոնկրետ՝ 451 թվականին, տեղի է ունեցել Ավարայրի ճակատամարտը: Շատերը ընդունում են, որ այն եղել է, որոշներն էլ հերքում: Դե, հիմա ի՞նչ անենք, որ ապացուցենք: Պարզելու համար ամենաքիչը ժամանակի` գոյություն չունեցող, մեքենա է պետք: Հավատալը գալիս է մեր ինքնությունից, հայ լինելուց: Մեր պատմությունն է, հավատում ենք ու վերջ: 

Հիմա վերցնենք հայոց լեզուն: Կա գործողության կատարման երեք ժամանակ` ներկա, անցյալ, ապառնի: Հիմա ես գրում եմ, դա իմ ներկան է: Երբ ավարտեմ, կստացվի, որ արել եմ ու վերջացրել և գրելս կդառնա անցյալ: Սա ակնհայտ բան է, և ընդունում ենք առանց ապացուցման: Ոչ ոք դեռ մի այլ ժամանակ չի հայտնագործել, ստեղծել, արարել:

Իսկ հիմա անցնեմ մաթեմատիկային: Կարելի է ասել, որ այն անսահմանափակ է, անվերջ, ինչպես իր մեջ մտնող շատ տերմիններ: Հատվածի վրա անվերջ քանակով կետեր կան: Ուղիղն էլ անվերջ շատ կետեր է պարունակում: Բայց չէ՞ որ ուղիղի վրա էլ անվերջ քանակով այդպիսի հատվածներ կան: Կամ ասենք՝ ուղիղն էլ է անվերջ, հարթությունն էլ: Հիմա ինձ ասեք, թե ո՞րն է մեծն ու անվերջը: Նմանվեց պարադոքսի: Մաթեմատիկայում կա աքսիոմ հասկացությունը: Աքսիոմները այն պնդումներն են, որոնք ընդունում ենք առանց ապացուցման: Պատմության որոշ դետալներ նույնպես աքսիոմներ են:

Ինձ հարցնում են, թե ինչո՞ւ ենք թեորեմներն ապացուցում, իսկ աքսիոմները՝ ոչ: Ախր, դա նույնն է, թե ապացուցեք որ սա`Ա տառն է, և որի անունը Այբ է կամ էլ ապացուցեք ձեր գոյությունը: Հիմա Մաշտոցը ստեղծել է հայող գիրը, կա, գրում ենք ու չենք ապացուցում: Իսկ գոյության մասին ասեմ, որ Դեկարտն արդեն փորձել է, և պետք չի: Նա ապացուցում էր իր գոյությունը ասելով. «Ես մտածում եմ, ուրեմն գոյություն ունեմ»: Երբեմն մտածեք․․․

Կան ակնհայտ ու ապացուցման կարիք չունեցող բաներ և ուղղակի պետք է հիմնվել դրանց վրա ու առաջ գնալ, որովհետև որոնելու ու ապացուցելու դեռ շատ ավելի կարևոր բաներ կան: Ինձ դուր է գալիս մաթեմատիկական հստակությունը: Սահմանում ես` առանց բացառութայն: Բացառություններ կան միայն դպրոցական ծրագրում: Վառ օրինակ`«զրոյի վրա բաժանել չի կարելին»: Ուղղակի այդ դեպքում առաջանում են ավելի բարդ` կոմպլեքս կամ կեղծ թվեր, որոնք ընդամենը չենք ուսումնասիրում դպրոցի շրջանակներում:

Ասում են, թե ինչի՞ս է պետք ածանցյալը: Ես չգիտեմ, թե ձեր ինչին է պետք, բայց ինձ և էլի շատերին այն պետք է: Չեմ կարող ասել, թե որտե՞ղ և ինչո՞ւ: Երևի ուղղակի մարդու ներքինից է այդ հակումը գալիս, հակումը` դեպի ինչ-որ մի բան, դեպի մաթեմատիկան, նկարչությունը կամ էլ պատմությունը: Եկեք ուղղակի չքննադատենք ոչ ճակատամարտը, որի լինելը չենք կարող ապացուցել, և ոչ էլ աքսիոմները, որոնք ապացուցման կարիք չունեն:

Իսկ հիմա մտածեք. ուղի՞ղն է ավելի մեծ, հարթությո՞ւնը, թե՞ տիեզերքը… Մարդկային գիտակցությունը նույնպես երբեմն «կախում է»…

Քայլում ես անտառով: Ներդաշնակ լռություն է տիրում: Ոչ թե անթերի, կատարյալ լռություն, այլ սովորական անտառային մի լռություն` զուրկ մարդկային ձայներից: Տերևների մեղմ սոսափն ու միջատների բզզոցը նույնպես այդ լռության մի մասն են: Եվ այդ լռությունը, անկախ քո կամքից, հոգիդ քնքշությամբ է լցնում:

Քայլում ես անտառով և սաղարթների արանքից արևի շողերը դեմքդ են շոյում և պարուրում քեզ հաճելի ջերմությամբ: Եվ թվում է, թե երկար քայլելուց հետո կգտնես հոգուդ ներդաշնակությունն ու կհասնես կատարելության: Միգուցե հենց այդ ժամանակ էլ ցանկություն առաջանա թռչել: Թռչել ազատ ու անկաշկանդ, ճեղքել անսահման երկնքի կապույտն ու հասնել եզրին՝ աշխարհի եզրին: Այնտեղ ամեն ինչ հոգեպարար կլինի, պարզ ու ներդաշնակ, առանց անարդարության, առանց գորշ ու բթացած մարդկային երևույթների և առանց ընտրությունների…

Բայց իրականությունը մի փոքր այլ է․․․

Քայլում ես անտառով և տերևի փոխարեն գետնին է ընկնում պատգամավորի լուսանկար: Լռությունն այլ է: Ականջիդ է հասնում ոչ թե տերևի սոսափ ու միջատի բզզոց, այլ սղոցի «սոսափ» ու մարդկային տաղտկալի բզզոցներ: Թող ծիծաղելի չթվա, բայց այդ բզզոցները հավանաբար կոչ են անում քվեարկել իրենց օգտին: Ահա և ողջ իրականությունը:

Քայլում ես անտառով: Բայց արդարությամբ, սիրով և վերջապես անտառային սովորական լռությամբ պարուրված լինելու փոխարեն ողողված ես նախընտրական բազմաթիվ խոստումներով և «ներդաշնակ» մթնոլորտով: Միգուցե այդ ժամանակ քեզ թվա, թե հասար աշխարհի եզրին, բայց ոչ: Իրականում դու հասել ես ընդամենը նախընտրական շտաբ…

Քայլում ես անտառով…

Երևի արդեն շատ եք կարդացել հոդվածներ սերիալների մասին, հատկապես՝ հնդկական: Չգիտեմ, թե ո՞վ է առաջին անգամ նկարահանել և ցուցադրել սերիալ, բայց գիտեմ, որ հիմա դրանք լայն տարածում ունեն ոչ միայն մեծահասակների, այլև փոքրերի շրջանում, և համոզված եմ, որ դրանք ստեղծվում են մարդկանց բթացնելու համար: Ամենուր այդ սերիալների տաղտկալի հերոսներն են: Ցավալի է, երբ փոքրերի շուրթերից հնչում են ոչ թե մեծանուն մարդկանց անուններ, այլ ինչ-որ իչաների և չակորների անուններ և նրանց մասին գովեստի խոսքեր:

Օրերս մի պատմություն լսեցի: Դեպքը տեղի էր ունեցել հարևան գյուղում: Գյուղացի պապիկներից մեկը կրկին «Մերժված»-ը նայելիս էր եղել, ամենաթեժ պահին, երբ Իչան պետք է պատմեր ճշմարտությունը, սակայն չէր ասել, պապիկը ձեռնափայտով`տո՛ւր, թե կտաս «շան ճակատին»: Դե երևի հասկացաք, որ նոր հեռուստացույցը ջարդուփշուր էր արել: Սերիալները բոլորին կտրում են իրականությունից: Ես չեմ հասկանում՝ մի՞թե հաճելի է սեփական կյանքը թողած՝ ուրիշների կյանքով ապրել, ուրիշների համար մտահոգվել, ինչ-որ մեկի կողմից ստեղծված՝ «ուրիշների»: Ես չեմ զարմանա, եթե մի օր մարդիկ այդ սերիալներից խելագարվեն, և եթե այս կերպ շարունակվի, հավատացե՛ք, այդ օրը, ցավոք, կգա…

Սովորաբար մարդիկ ամենից շատ սիրում են իրենց ծննդավայրը՝ լինի դա գյուղ, թե քաղաք: Բայց երբեմն մտածում ես քաղաքի՝ գյուղի նկատմամբ առավելությունների մասին: Դե, քաղաքի կյանքն ամեն դեպքում ավելի բարեկեցիկ է: Երևի այդ պատճառով է, որ շատերը առաջին իսկ հնարավորության դեպքում լքում են գյուղը: Իսկ ահա, կանգառում ինձ հանդիպած պապիկը չէր ուզում ոչ մի դեպքում քաղաքում ապրել: Նա մեր կողքի գյուղից էր: Մենք Մարտունի քաղաքից հետ էինք գնում. ամեն մեկս՝ մեր գյուղ:

-Մենակ ա կաբրիմ: Ես ու ես ինք իմ տունը,- ասում էր նա:

Ես չհարցրի՝ ինչո՞ւ, որովհետև մտածեցի, որ այդ հարցով կարող եմ նրան ցավ պատճառել: Չնայած պապիկը շատ ուրախ ու առույգ էր երևում: Հետո նա շարունակեց.

-Տղես Երևան ա կաբրի, գնացել ա գյուղից, կնիգ, երեխա ունի: Կաշխատին, չկռնան գան գեղ:

Իմ հարցին, թե ինչո՞ւ նա իր որդու հետ չի ապրում, պատասխանեց.

-Բալա ջան, գյուղն ուրիշ ա, էլի: Քաղքի մեջ դու քու բոստանը չունիս, քու հայաթը չունիս, օր ելնիս ֆռռաս, աբրիս: Էնտեղ կվարտիրի մեջ շունչս կդրի, չկռնամ: Մերն ուրիշ ա: Էն ա, տղես ըմնօր կսա, թե՝ արի մնա: Բայց, դե, չերտամ:

Ես լսում էի նրան ու ժպտում: Մտածում էի, որ միշտ մենակ է, Ամանո՞րն էլ է մենակ անցկացնում: Ես հարցրի, և նա սկսեց մի դեպք պատմել.

-Նոր տարուն նախորդող օրը՝ ամսի 31-ին, տղես եկավ, զոռով տարավ: Բան չկրցա էնեմ: 1-ին մնացի, ամսի 2-ին ասի, թե՝ ընձի տարեք իմ գեղ: Բանի տեղ չդրին: Հաջորդ առավոտ հելա հագա, թե՝ ես կերտամ ման գալու՝ չկարամ տուն նստիմ: Ու գացի:

-Հետո՞,- հարցրի ես:

-Հետո տղես տեսել, օր երկար վախտ չկամ, զանգեց, թե՝ պապ, ո՞ւր իս: Ասի՝ հասել եմ Գագարին, արի տար:

Գագարինը Երևան-Մարտունի ճանապարհին ընկած բնակավայր է: Փաստորեն պապին տեսել էր, որ իրեն գյուղ բերող չկա, ինքն էր գնացել ավտոկայան և գյուղ ուղևորվել: Կամ, ինչպես ինքն էր ասում՝ «փախել բանտից»: Մենք երկար ծիծաղեցինք, հատկապես՝ պապին:

Ավտոբուսն եկավ, և մենք շարժվեցինք: Մեր գյուղի մոտ ես իջա, և միայն հետո հիշեցի, որ ամբողջ զրույցի ընթացքում այդպես էլ չհարցրի պապիկի անունը, ով չէր ուզում գյուղից թեկուզ երկու օրով բացակայել:

Երեկ ինձ առաջարկեցին Ձյունանուշի դերը տանել նախակրթարանի երեխաների ամանորյա միջոցառման ժամանակ: Ակամայից հիշեցի ինձ այն տարիքում, երբ ինքս էի անհամբեր սպասում Ձմեռ պապին ու Ձյունանուշին: Այնքան հաճելի էին այդ սպասումները` լցված մանկական միամտությամբ: Հիշում եմ, թե ինչպես էի նամակ գրում Ձմեռ պապին, հետո նկարազարդում ու ձևավորում և լցնում այն իմ մանուկ հավատով: Որքա՜ն երկար էի նախապատրաստվում Նոր տարվան:

Բայց տարեցտարի ամեն ինչ փոխվում է, կարծես թե ժամանակ չի մնում  հավատալու ամանորյա հրաշքին: Ավելի մեծանալով ես զգում եմ, որ ամեն անգամ Ամանորն ուրիշ գույն ունի, ձյունն ու ձմեռը`ուրիշ: Ու թվում է` եթե այդպես շարունակվի, միգուցե այն ամբողջովին խամրի: Վերջերս կարդացի ընկերներիցս մեկի նյութը, աչքս ընկավ մի արտահայտություն. «ինչ լավ է մնալ երեխա»: Եվ ես հասկացա, որ իսկապես մեր սրտերում մանկական պարզությունն ու անհոգությունն է պակասում: Իսկ ինչո՞ւ չլինել երեխա, ինչո՞ւ չլինել պարզ ու հասարակ, և վերջապես, ինչո՞ւ չհավատալ Ձմեռ պապին:

Ես արագորեն վազեցի սենյակ ու սկսեցի  փորփրել դարակս և գտա իմ պատրաստած ձնեմարդն ու ծայրերը սպիտակ ներկած կոները, որոնք անտառից ինքս էի բերել: Սկսեցի թղթե փաթիլներ, հրեշտակներ ու ծաղկեշղթաներ պատրաստել:

Մարդիկ կարիք ունեն ամանորյա հրաշքների: Այդժամ աշխարհն  ավելի գունեղ է, իսկ ձմեռային սառն օդը` լի ամանորյա կախարդանքի բույրով:

Մի քանի օրից մեծ ու պայծառ երազանքներով լցված Ձյունանուշը գնալու է նախակրթարանի երեխաների ամանորյա հանդեսին:

Երեկոյան, երբ արևն ուր որ է, մայր էր մտնելու, փոքրիկ քույրիկս` Մանանը, ով 3 տարեկան է, սկսեց պնդել, որ հյուր գնանք տատիկին: Ես դասերս դեռ չէի սովորել և սկսեցի նրան համոզել, որ արդեն ուշ է, բայց ապարդյուն: Նա նվնվում էր ու իրենը պնդում: Ես որոշեցի նրան բացատրել, որ արևը մայր է մտնում, որ արդեն մթնում է, ու դրսում ցուրտ է լինելու: Նրան գրկեցի ու տարա պատուհանի մոտ: Մենք հետևում էինք արևին, և ես նրան բացատրում էի, որ երբ արևը մտնում է սարի հետևը, մթնում է, և երբ առավոտյան դուրս գա, լույս կլինի, ու մենք միասին կգնանք տատիկին հյուր: Քույրիկս սկսեց ինձ ուղղել.

-Խեվինե’ (նա այդպես է ինձ դիմում, որովհետև դեռ չի կարողանում «Հ» և «Ղ» տառերը կարգին արտասանել և «Հեղինե»-ից ստացվում է «Խեվինե»: Ինչ արած…), Չէ… Արևը մեկ խատ (հատ) թուշիկ ունի, աչուկ ու բերան ու մեկ խատ էլ՝ քիթիկ: Եբ որ վավըն արևն գիկա, մենք կերտանք (երբ որ վաղը արևը գա, մենք կգնանք): Ընձի բարևա կիտա արևըն: Արևն կերտա գիշերանոց խագնի, քնի, որ վավն գա իմ խետ խավա (խաղա): Տե՛ս, մգա մութ ա կեվնի (կլինի) ու «луна»-ն գիկա, մեկ էլ «twinkle star»-ն ու իրար խետ դուս կմնան քնին: Իսկ «облако»-ն արևի խետնա կերտա, որ առավոտն իրար խետ գան ծավիկներուն (ծաղիկներին) մութ չևնի (չլինի): Օր գիկա, բարևա կիտա ու խավա իմ խետ…

Դե, պատկերացնում եք հիմա, քույրիկս իրար է խառնում Մարտունու բարբառը, մուլտերից լսած ռուսերեն բառերն ու անգլերեն երգերը, ու այդպես է խոսում:
Հետո երբ արդեն արևն էլ չէր երևում, նա սկսեց աստղերի մասին անգլերեն (բնականաբար, դարձյալ աղավաղված) երգ երգել: Պարզվեց, որ փոքրիկ կամակորը հասկանում էր, թե երբ է ցերեկ լինում, երբ` լուսին գալիս, և որ գիշերը դուրս գնալ չի կարելի: Ուղղակի նրա համառությունն էր գլուխ բարձրացրել և այն էլ այն ժամանակ, երբ ես դասերս էի պատրաստում…