Նրանք չեն մոռանում

Մենք կարող ենք մոռանալ մեր երազանքները, բայց երազանքները չեն մոռանում մեզ: 2020 թվականին, երբ դեռ դպրոցում էի սովորում ու պատրաստվում էի միասնական քննություններին, նոթատետրումս մի գրառում արեցի, որը երեք տարի անց տեսնելով՝  շատ զարմացա: Համացանցում տեսել էի ՀՊՄՀ «Լավագույն ուսանող» մրցույթից հատված ու դրանից ոգևորված գրել էի նոթատետրիս` «Երազանքներ, որոնք կիրականանան համալսարան ընդունվելուց հետո» բաժնում. «Ուզում եմ մասնակցել ու հաղթել այդ մրցույթում»: Ցավոք, այնպիսի իրադարձություններ եղան մեր հայրենիքում, որ ես երբևէ չէի էլ հիշի այդ երազանքի մասին, եթե մի գեղեցիկ օր Ուսանողական խորհրդի հայտարարությունը չտեսնեի: Բանասիրական ֆակուլտետում ինձ համար շատ հարազատ դարձած մարդիկ խորհուրդ տվեցին մասնակցել մրցույթին:

2024 թվականի հունվարի 13: ՀՊՄՀ-ի Ուսանողական խորհրդի նախաձեռնությամբ անցկացվող մրցույթում Բանասիրական ֆակուլտետի «Լավագույն ուսանող» է ճանաչվում Թագուհի Աղասյանը: Լսվում են ծափահարություններ: Ես սեղմում եմ բուհի ռեկտորի՝ տիկին Գևորգյանի ձեռքը: Նա շնորհավորում է ինձ, հետո մյուսներն են միանում շնորհավորանքներին: Ես շնորհակալությունս եմ հայտնում բոլորին:

Ընտանիք է դարձել Մանկավարժականը: Ինը լավագույնների կողքին կանգնած ես հիշում եմ նոթատետրս: Հիշում եմ ու ժպտում զարմացած: Եվ միայն այդ պահին ես հասկանում եմ, թե ինչ է նշանակում ԵՐԱԶԱՆՔՆԵՐԸ ՉԵՆ ՄՈՌԱՆՈՒՄ ՄԵԶ…

Հավատքը մորուքիս մեջ չէ, այլ սրտիս

Ես սերում եմ մի տոհմից, որի նախապապերը եղել են քահանաներ: Պապիս հետ զրուցելիս` բազմաթիվ անգամ անդրադարձել ենք մեր տոհմին և նրա ծագմանը: Բնականաբար ինձ շատ հետաքրքիր էին բոլոր պատմությունները, որոնք լսում էի պապիկիցս: Մի օր որոշեցի ավելի մանրամասն ծանոթանալ իմ պատմությանը: Սկսեցի տարբեր տեղեկություններ հավաքել տոհմի և նրա արմատների մասին: Թե պապիկիցս, և թե տանեցիներից ստացած տեղեկությունները մի տեսակ քիչ էին թվում: Երբ ես իմացա, որ մեր տոհմից երկու քահանաներ իրենց հետ Հայաստան գալով բերել են Գրիգոր Նարեկացու գիրքը, որոշեցի ծանոթանալ նաև գրքի պատմությանը: Հաջորդ օրը առավոտյան գնացի մեր ազգակիցներից մեկի տուն: Լսել էի, որ նրանք լավ գիտեն մեր ազգի պատմությունը, և նրանց տանն է գտնվում Նարեկագիրքը: Անկեղծ ասած, ես նրանց դեռ չէի էլ ճանաչում:

-Բարև ձեզ, Տանյա տատիկ…

-Բարև…,-զարմացած, բայց սիրալիր ձայնով պատասխանեց ինձ:

Ներկայացա, թե ով եմ ու ինչ եմ ուզում, իսկ նա ժպտաց ու ներս հրավիրեց:

Երկար զրուցեցինք, պարզվեց, որ մենակ էր ապրում մինչև իր աղջկա գալը արտերկրից, ով կարճ ժամանակով է եկել: Ես նրան պատմեցի իմ մտադրության մասին: Նա ասաց, որ ուրախ կլինի օգնել ինձ, բայց իր աղջիկը ավելի լավ է տեղյակ մեր տոհմի մասին, քան ինքը:

-Ըհ, բալես , եկանք,-աղջկա հետ սենյակ մտավ Տանյա տատիկը:

Դե, իհարկե, զարմանալի է, որ աղջիկը ավելի տեղյակ է, ասեմ, որ սկզբում ինձ համար ևս, բայց մեկ օր անհամբեր սպասելուց հետո ամեն ինչ պարզ դարձավ, երբ ես ու Շուշանիկը գնացինք այդ կնոջ հետ հարցազրույցի:

-Ինչպե՞ս է պատահել, որ Դուք ՝ տիկին Հայաստան, ավելի լավ եք ծանոթ մեր տոհմի պատմությանը:

-Նախ ասեմ, որ իմ հայրը զբաղվել է տոհմագրությամբ, տատս և պապս աստվածատուր շնորհ են ունեցել մարդկանց բժշկելու, որոնց ականատեսն եմ եղել ես: Ես ավելի հետաքրքրված եմ եղել իմ պատմությամբ, քան մյուսները: Այդ պատճառով էլ ես ավելի շատ բան եմ տեսել և հիշում:

-Ո՞ր թվականին են Հայաստան գաղթել Տեր-Հակոբյանները և ո՞րտեղից:

-1822 թ. գաղթել են Արևմտյան Հայաստանից: Եկել են երկու քահանաներ՝ տեր Երեմը և տեր Հակոբը, և դրա համար մեզ ասում են «տերտերի ցեղ»:

-Ի՞նչ պատմություններ կան կապված քահանաների հետ:

-Երբ աքսորում էին բոլոր հոգևորականներին, Տեր Սահակին ասում են` կամ պետք է մորուքը խուզի, կամ պետք է աքսորեն: Տեր Սահակը չի համաձայնվում մորուքը խուզելու պայմանին: Բռնի ուժով խուզում են նրա մուրուքը և աքսորում: Բռնադառողներին Տեր Սահակը ասում է. «Որդյակս, հավատը մորուքի մեջ չէ, այլ սրտի»:

-Նրանք գալով Հայաստան, իրենց հետ բերել են Նարեկացու մատյաններ: Որտե՞ղ են գտնվում այդ գրքերը հիմա:

- Դրանք երկուսն են եղել: Մեկի մասին տեղյակ չենք, բայց մյուսը` փոքրը, մեզ մոտ է, մեր տանը:

-Իսկ ինչպե՞ս է հայտնվել ձեր տանը:

-Այդ գիրքը Տեր Երեմից սերնդեսերունդ եկել է ու հասել պապիս: Պապս ունեցել է մի եղբայր, բայց նրան չեն տվել, տվել են իմ տատիկին և պապիկին, որովհոտև նրանք եղել են շատ բարի մարդիկ:

-Ի՞նչ կպատմեք Ձեր պապիկի և տատիկի մասին:

-Նրանք մեր գյուղի բոլոր որբերին բաժանել են ցորեն, հաց… Իմ պապիկը բժշկել է շատ մարդկանց: Նա Նարեկագրքի կողքին նստած ինչ որ բաներ էր մրմնջում ու բուժում էր անբուժելի հիվանդություններ: Պապիկիս մահից հետո դրանով զբաղվել է տատիկս: Էդ շնորհը մեր տոհմի մեջ է եղել: Նա նույն կերպ էր բուժում: Նա, հիշում եմ, որ իր բուժումները կատարում էր շաբաթվա մեջ երեք օր. Երեքշաբթի (չորեքմուտ), հինգշաբթի (ուրբաթմուտ) և շաբաթ (կիրակմուտ):

-Դուք ինչպե՞ս էիք արձագանքում նրա բուժման պրոցեսին:

-Մենք, քույրերով, նույն գործողությունները կատարում էինք մեր տիկնիկների վրա:

-Ի՞նչ պատմություններ կան կապված գրքի հետ,-հարցս ուղղեցի Տանյա տատիկին:

-Շատ փորձանքներից ա փրկել: Ուրեմն, իմ 7 երեխեն էլ մի սենյակում էին քնում, ես էլ քնելուց առաջ փակում էի սենյակի դուռը: Մի օր, քնած ժամանակ, երազիս մեջ լսեցի, որ մեկը գոռում էր` Տանյա՜,Տանյա՜… Վեր թռա… Գնացի սենյակ, տենամ` արդուկը մոռացել էի երեխեքի սենյակի բազմոցին, էն էլ վառվե իջէ տակ մինչև… Ու հետո պատմեցի սկեսուրիս, ասեց, որ էտի մեր Նարեկն ա փրկե:

-Իսկ Դուք ի՞նչ կավելացնեք, տիկին Հայաստան:

-Ես հիշեցի, որ տատիկս ասում էր, որ եթե երազանք պահես ու բացես Նարեկի էջերից մեկը, կարդաս, երազանքդ կկատարվի:

Մենք խնդրեցինք, որ մեզ ցույց տան Նարեկագիրքը: Չմերժեցին: Ես ու Շուշանիկը հետևեցինք ավանդազրույցին. երազանք պահեցինք:

Հունիս, 2014 

limit Grigoryan

Քո ցավը, ՀԱՅՐԵՆԻՔ, կրակե շապիկ է

Քո ցավը, ՀԱՅՐԵՆԻՔ,

կրակե շապիկ է.

հագնում եմ` վառում է,

հանում եմ` մեռնում եմ:

 

 Վարդգես Պետրոսյան

 

Աշունը՝ մահաշունչ, քամին՝ ցնորված, ժողովուրդը՝ խելագար․․․

Քամին սուրում է, թվում էր՝ մեղեդի է նվագում, որի մեջ կար ցավ, կսկիծ։ Պտտվում էի  Եռաբլուրում ու չգիտեի՝ ինչ անել․ խելագարվե՞լ էի։ Նկարները ժպտում էին այնքա՜ն կենդանի, որ թվում էր՝ տղաները կողքիս կենդանի կանգնած են, որ ուզեն՝ զրույց կբացեն, կպատմեն ինձ հայրենի լեռների մասին, իրենց տեսած պատերազմի, որ մենք հազիվ թե կռիվ-կինոներում ենք տեսել ու իրականում պատկերացում էլ չունենք։ Ախր, մենք ի՞նչ ենք տեսել, ի՞նչ գիտենք․ չէ՞ որ մեր կյանքը սահմանափակվում է տաքուկ անկողնում քնելով, իրար հետ սրճարանում մի բաժակ թեյի շուրջ զրուցելով և․․․ ինչևէ։

Նայում էի նկարներին, մտովի զրույց բացում, երբ կողքից լացի սաստիկ ձայներ էին լսվում, ձայներ, որ հոգին հանում են մարդու։ Աջ ու ձախ էի նայում, երբ տեսա մի տիկնոջ, ում հայացքի մեջ գտա նախնիներիցս մի կտոր, հայացք, որի մեջ կար ցավ, տառապանք։

Կի՞նը, գիտե՞ք ինչպիսին էր․․․  Հիսունվեց տարեկան էր, հագին տարազ էր, առջևի մասի բացվածքը զարդարել էր թավշյա սև կտորը։ Երեքփեշանի արխալուղ էր հագին, իսկ փեշին կպած՝ ոսկեգույն ժապավեն։ Ճակատնոց էր կրել, շատ էր գեղեցիկ։ Ձեռքին զենք էր, և, ինչպես «Վարդանանքի» հերոսուհին, քայլում էր ու զենքով ձայն տալիս նրանց՝  գերեզմանների տակ փափուկ հողը գրկած ու հավերժի քնով ննջած իր զավակներին։  Աչքի՞ս է երևում, թե՞ այդ կինն է ցնորվել։ Վախենում էի մոտենալ, ո՞վ է , ի՞նչ է ուզում։ Գլխումս անհամար հարցեր էին պտտվում, պատասխաններն էի ուզում իմանալ։ Վախը գրպանս դրած՝ մոտեցա կնոջը, ով, չնայած իր տարիքին, սարսափելի ծեր էր երևում։ Գուցե ցավի՞ց։ Մոտեցա և․

-Կներեք, ո՞վ եք Դուք, ինչո՞վ կարող եմ օգնել Ձեզ։

-Ես՞ (քմծիծաղ տվեց, դա նշան էր այն բանի՝ իբրև չես ճանաչու՞մ)։ Դու օգնես ի՞նձ։ Ինձ հիմա ոչ ոք չի կարող օգնել, իսկ ովքեր օգնել են, պաշտպանել են ինձ, այժմ դարձել են հավերժի ճամփորդ։ Տե՛ս, նայի՛ր (ձեռքի զենքով շիրիմներն էր ցույց տալիս)։ Գնա՛, աղջիկս։

-Ի՞նչ, ի՞նչ եք խոսում։ Մի րոպե, ախր Ձեր զարդերը, հագուստը․․․ Ի՜նչ ծանոթ են։ Դուք այն տա․․․

- Այո՛,  Արցախի տատիկն եմ, այն տատիկը, որ խորհրդանիշ ու այցեքարտ էր հանրության  համար։

-Իրավ որ․․․

- Տեսնու՞մ ես ցավը ինչպես է հոգիս հանել, ծերացել եմ, թեպետ այդքան էլ մեծ չեմ։ Բայց գիտե՞ս քանի պատերազմ եմ տեսել․․․ 1988, 2020, 2023․․․ Քանի՜ սերունդ եմ մեծացրել, որ ապրեն ազատ ու խաղաղ հայրենիքում, բայց այդ նույն ջահել սերնդին հողին եմ հանձնել ու փայփայել։

-Հասկանում եմ ․․․

-Չէ՛․․․ Դուք ոչինչ չեք տեսել․․. Հայրենիքս հանձնել են ու  տղաներիս այստեղ են բերել, մինչդեռ նրանք իրենց հանգիստը պետք է ծննդավայրում գտնեին՝ Արցախում։

-Երևում է՝ Ձեզ  շատ են նեղացրել, հա՞։

-Ի՞նձ, ինձ սպանել են այն ժամանակ, երբ որդիներիս են տարել, երբ որդիներիս թուրքը մորթել է ու գլուխները ցցին հանած ինձ ներկայացրել, իսկ ես անզոր էի․․․ Այնքա՜ն անզոր․․․

-Հայրենի՜ք ջան․․․

-Դե ․․․ Էլ չխոսեմ ընտանիքիս անդամների մասին։

-Ընտանի՞ք, անդամնե՞ր…

-Այո՛․․․  Վանը, Էրզրումը, Սեբաստիան, Բիթլիսը․․․ Էլ ո՞րը թվարկեմ, մենք քույր-եղբայրներ ենք։ Մենք բոլորս իրարից հեռացել ենք․․․ Թուրք կոչեցյալն է բաժանել, նա, որ անգամ երկրի երեսին գոյություն չուներ, երբ մենք կայինք։

- Հայրենի՜ք ջան, ես հավատում եմ, որ գալու է Աստծո արդար դատաստանը, և մարդիկ պատասխան են տալու։

-Կույր ու խուլ աշխարհը պիտի պատասխան տա զավակներիս կյանքից անժամանակ հեռացնելու համար, հայրենիքս ծվեն-ծվեն անելու համար։ Ես ամեն օր աղոթում եմ Աստծուն՝ սպասելով ահեղ դատաստանին, իսկ  լավագույն տարբերակը ՝ համախմբվածությունն է։

***

Մենք միշտ փորձում ենք փախչել իրականությունից, որովհետև ավելի դատարկ է, քան անցյալը։ Անցյալը ինչքան էլ տխուր եղած լինի, մի տեսակ ջերմություն ունի․ իրավ որ, այդպես է։ Մենք շարունակ հիշում ենք մեր ապրած զգացմունքները, հարազատների հետ ունեցած խոսակցություններն ու արցունքների հետևից ընկած անկեղծ ժպիտները։ Երբ շրջվում ու հայտնվում ենք ներկայում, մի տեսակ ոչինչ չի արդարացնում մեր հույսերը, սպասելիքները․ գուցե մի օր ցավն ու ջերմությունը ջերմ թվան, չգիտեմ։

Մենք անընդհատ կորցնում ենք, ամեն օր ենք կորցնում, որովհետև չենք վախենում կորցնելուց, որովհետև ամեն ինչի մեջ մեղադրում ենք ճակատագրին, նախախնամությանը, բայց ոչ մեզ․․․

Ապրում ես  ու հասկանում, որ միայն ժամանակի ընթացքն է բուժում կամ պարզապես բթացնում քո ցավը․․․ Ապրում ես, ժպտում, արարում․..

Թող կանգ առնի պտույտը, հայտնվեմ այն տեղում, որտեղից կտեսնեմ անցյալը, իսկ ներկան ձեռքերումս կլինի։

shushan nor

Շունը

-Ախ, Աստված իմ, տեսնես գոնե մի րոպե այս ձայնը կդադարի՞, թե՞  ոչ… Ուֆ,- ասացի ես  դժգոհ դեմքով ու գլուխս մտցրի վերմակի տակ:

Անցավ մոտավորապես կես ժամ, բայց այդ անտանելի հաչոցը չէր դադարում: Արդեն մի երկու շաբաթ էր, ինչ ես անընդհատ, ամեն գիշեր լսում էի այդ ձայնն  ու չէի կարողանում գոնե մի րոպե աչք կպցնել: Հանկարծ  հասկացա, որ վերմակը ինձ չի «փրկի»,  ու ապավինեցի բարձի  օգնությանը՝  փորձելով սողալով մտնել նրա տակ, բայց  ոչ… Դա էլ չօգնեց: Վերջապես ընդունեցի այն միտքը, որ ես այս գիշեր ևս չեմ քնելու, ինչպես նախորդ և վերջին մի քանի օրերը ու քնատ շարժումներով վեր կացա անկողնուց: Իմ ստեղծած աղմուկից արթնացավ տատս, որ պառկած էր կողքի մահճակալին, ու անհանգստացած տոնով ասաց.

-Հը՞, բալես, ի՞նչ ա էղել, ինչի՞ չես քնում:

-Ուֆ՜, տատի, մի ասա, հա՞, խնդրում եմ: Արդեն մի երկու շաբաթ ա, ինչ ձեր տանն եմ, ու մի գիշեր անգամ չեմ քնել այդ ընթացքում,- ասացի ես` վերմակը բարկությամբ մի կողմ հրելով:

-Ընչի՞, բալես,- անհանգստացավ տատս,- կարո՞ղ ա տեղդ փափուկ չի:

-Չէ, տատի, ի՞նչ տեղ, է՜,- պատասխանեցի ես` քունս կիսատ մնացած երեխայի դժգոհությամբ,- էդ անտեր շունն ա մեղավոր, որ ամեն գիշեր պարտաճանաչ կերպով քունս խանգարում ա:

-Է՜, բալես, անտեր ա, բա ինչ ա,- ցավագին գլուխը թափ տվեց տատս,- դրա տերերն էլ թողին գնացին:

-Ո՞ւր, տատ, ո՞ւր,- անփույթ հարցրի ես, քանի որ այդ գիշերվա կեսին ինձ ընդհանրապես չէր հետաքրքրում այդ:

-Խոպան,- մի կերպ լսելի եղավ նրա բերանից:

Մի քանի րոպե լռություն էր: Հետո տատս, չգիտեմ ինչու, սկսեց հուզված տոնով պատմել այդ ընտանիքի պատմությունը: Ասում էր, մի տարի առաջ էր, որ գնացին Հայաստանից, որ ամեն ինչ ունեին, բայց գնացին, որ թողեցին իրենց տունը առանց ափսոսալու, իրենց շանը՝ առանց խղճի խայթի, ու հիմա մի տարի է՝ այս շունը ամեն գիշեր հաչում ու տերերին է կանչում, որ չի լքում տունը, որ հավատարիմ է: Ասում էր, որ ասում են, թե նրանք հայերեն էլ չեն խոսում, որ մոռացել են, որ հայ են, որ ինքը մեղադրում է, որ ինքը չի մեղադրում, որ այսպես, որ այնպես, որ…, որ…, որ…

-Տատ, տեսնես դրանք չե՞ն լսում էդ խեղճ կենդանու ձայնը,- հարցրի ես զգացված տոնով:

-Է՜ բալես, դրանք մի շան չափ հավատարմություն էլ չունեցան իրենց տանը, իրենց հայրենիքին, իրենց հող ու ջրին: Գնա, գնա, բալես, արդեն լուսանում ա,- վերջացրեց տատս դառը հեգնանքով ու դուրս եկավ սենյակից:

Այդ օրվանից անցել է երկո՞ւ… Չէ, չէ, համարյա երեք տարի: Հիմա ես էլի տատիկենց տանն եմ, ու հիմա էլի գիշեր է դրսում, ու լսվում է այդ նույն շան հավատարիմ ու անդավաճան հաչոցը: Ու ամեն անգամ, երբ լսում եմ, թե այսինչը կամ այնինչը թողին, գնացին երկրից, բերանիս մի անկյունում սառում է այն նույն հեգնանքը, ինչ տարիներ առաջ տատիս մոտ, և ուղեղիս մեջ արձագանքում են տատիս խոսքերը. «Է՜, բալես, մի շան հավատարմություն էլ չունեցան…»:

 

Ապրիլ, 2014 

Qristine Hovsepyan

Պապու մահը

Պապին հիվանդ էր:

Երբ նոր եմ ծնվել, ասում են՝ ողջ օրը գրկից ցած չի դրել.

-Գետնին դնելու էրեխա չի, պետք ա միշտ գրկած պահենք։

Պապին միշտ պառկած էր։ Մենք շատ սենյակներ չունենք, ուստի ինքը հյուրասենյակում էլ հենց պառկած էր, դե հասկանալի է՝ հեռուստացույց, բազկաթոռ, սեղան, աթոռ, ամեն բան հյուրասենյակում էր։ Պապին առավոտից իրիկուն հեռուստացույց էր նայում, երբ էլ որ չէր նայում, ուրեմն քնած էր։ Ու էսպես ամեն օր մենք ու պապին կռիվ էինք տալիս, թե ում ուզած ալիքն էինք նայելու, համարյա միշտ հաղթող էր դուրս գալիս ինքը, չնայած հաճախ թույլ էր տալիս, որ մեր սիրելի մուլտերը գոնե մի կես ժամով նայենք (ամեն դեպքում մի լավ կռվից հետո իհարկե)։

Պապին ողջ օրը պառկած էր, որովհետև հիվանդ էր ու վեր կենալ չէր կարող։ Ես պապիին սիրում էի, թեկուզ հետը հեշտ չէր, հիմա էլ հիշելիս էն ջերմությունն եմ զգում, երբ գնում, ոտքերի մոտ պառկում էի, որ միասին հետը մի բան նայեմ, որն իր ճաշակով էր։ Տարիներն անցնում էին, ու պապին էլի պառկած էր, մկանները գնալով ավելի ու ավելի էին մաշվում, ինքն էլ սկսեց գնալով ավելի ու ավելի քիչ ուտել։ Պապին վատը չէր, ես իրեն վատը չեմ տեսել, ինքն ուղղակի տատու հետ յոլա չէր գնում ու էդ իրեն ստիպում էր բարկանալ: Մի անգամ, երբ տատը որոշեց մի քանի օրով գնալ ու իր բարեկամուհու տանը մնալ, նույն գիշերը պապին վատացավ, դե տատին էլ ոնց գնացել էր, հետ եկավ: Էդ ժամանակ կատակով ասում էինք, որ պապը տատու կարոտին չդիմացավ։ Առհասարակ մեր տուն շտապ օգնության գալը սովորական բան էր դարձել։ Ամեն անգամ շենք մտնող շտապ օգնության մեքենան տեսնելիս կարծում էինք, թե մեր տուն են եկել։

Պապին մի ընկեր ուներ, մեր հարևանն էր, մենք երկրորդ հարկում ենք, իրենք՝ չորրորդ: Էդ մարդն, ում անունը Խաչիկ էր, պապուց երևի ջահել էր, առույգ էր, կատակասեր, ինչ-որ հիվանդություն ուներ, բայց իրեն լավ էր զգում, հաճախ էր գալիս պապուն հյուր, գալիս էր, ձեռ առնում ու գնում: Մտքներովս էլ չէր անցնի, որ մի օր կարթնանանք, ու ինքն էլ չի լինի: Նրա մահվան օրը մուտքի դռան գլխին լամպ կախեցին։ Ոչ մեկս չգիտեր, որ պապն ամենաերկարակյացը կլինի։

Էդպես էլ չիմացանք՝ պապն ապրել ուզում էր, թե չէ, բայց մի բան հստակ էր, հիվանդ ապրելը հեշտ չէր։ Բժիշկներն ասում էին՝ պապու սիրտն առողջ է ու պինդ, էդ էր իրեն ողջ պահում։ Տեսնես ինքն ուզու՞մ էր, որ իր սիրտն էդպես ամուր լինի։ Կոպիտ մարդ էր՝ տատն ասում է։ Բայց ո՞վ անկողնուն տարիներով գամված լիներ ու կոպիտ չլիներ։ Բարդ է եղել հաստատ, բարդ և՛ իր համար, և՛ մեր։ Գուցե կարծեք, թե չար էինք, բայց մտածում էինք, որ հենց պապին էլ չլինի, մեր կյանքը կհեշտանա, բայց սխալվում էինք: Պապու կորուստը ծանր էր, իր մահից ամիսներ, անգամ տարիներ անց ես իրեն երազիս տեսնում էի: Տպավորություն էր, թե ողջ-ողջ ենք թաղել իրեն: Տարօրինակ է, երազներս միշտ նույն բնույթն ունեին. մենք պապուն գերեզմանից հանում էինք, ու ինքը շարունակում էր ապրել։

Պապու մահվան օրը… (ցերեկ էր կարծեմ, կամ առավոտ), քույրս ասաց, որ պապին էլ չի շնչում, իսկ Աշոտը (հորեղբայրս է) ասաց, որ դատարկ բան է, երաժշտության ձայնը թող բարձրացնեն, իսկ պապին, փաստորեն, իրոք էլ չկար: Մի կողմից լավ է, որ մարդիկ մահանում են. վերջիվերջո դադարում են տեսնել ու զգալ աշխարհում հաստատված ու բնականոն դարձած մարդկային գարշելի կենդանությունը։

Էլի մեր տուն եկավ շտապ օգնությունը, էս անգամ՝ վերջին անգամ, էլ պապին տուն չեկավ, էլ ու՞ր գար։ Պապին գնաց, ու անգամ իր թաղմանը մարդիկ լաց էին լինում իրենց առօրեական հոգսերի, մեկ այլ մահացած մարդու, իրենց անիմաստ վատնած կյանքի համար: Էդ օրը պապունն էր, էդ օրը լացում էին էն փայտե կտորները, որոնց մեջ ինքը պառկած էր, լացում էին էն պատերը, որոնց մեջ մարդիկ էին հավաքվել, լացում էր հողը, որն իր մեջ էլի մարդկային անկեդան մարմին էր փտեցնելու…

 

nare barsexyan

Թափթփված մտքեր

Թափթփված մտքեր, շփոթված հայացք,

Կիսամութ ժպիտ, խավարոտ նայվածք։

Հետո պատուհան, վրան` կաթիլներ,

Հետո ձյուն եկավ, դարձան փաթիլներ։

 

Աշունը անցավ, ձմեռն էլ իր հետ,

Փաթիլը տարավ ու կորավ անհետ։

Փաթիլը դու էիր, իսկ կաթիլը՝ ես,

Չքացար դու, չքացա և ես։

 

Փոթորկի մեջ մեկ կաթիլ, մեկ ձյուն,

Մութ աշխարհի մեջ իրար չէին գտնում։

Հետո չքացան անգույն օդի մեջ,

Ոչ ոք չտեսավ նրանց լույսի մեջ։

 

nare barsexyan

Իմ զարկված հայրենիք, զըրկված հայրենիք․․․

Պատերազմ…
Կյանքիս 16 տարիների ընթացքում հասցրել եմ 3 պատերազմ տեսնել, անմեղ երեխաների լացի ձայները լսել, ու լացում էին նրանք ոչ թե վախից, այլ հայրենիքը կամ ծնողներին, ընկերներին ու հարազատներին ամեն վայրկյան կորցնելու գիտակցումից։ Հուսահատ, բայց նաև առյուծասիրտ հայ մայրերի ժպիտը տեսել արցունքոտ աչքերի միջից։

Մեր երեխաները ժամանակից շուտ հասկացան, թե ինչ է հայրենիք, տուն ու տեղ կորցնելը, պատասխանատվությունը ընտանիքի հանդեպ, ինչ է թշնամու աչքերի մեջ նայելը, այն թշնամու, որը րոպեներ առաջ դաժան արնախումի պես ոճիրներ էր գործել հենց իր աչքի առաջ։

2020 թվականն էր, սեպտեմբերի 27-ի առավոտը։ Քնած էի ու հանկարծ մորս ձայնն եմ լսում, սովորական չէր հնչում ձայնը, սարսափահար ու շատ անհանգիստ։  Մի կերպ արթնանալով հարցրի՝ ի՞նչ է եղել, ու թե ինչ ասաց նա, հոգիս տակնուվրա արեց.
֊Նա՛ր, Արցախում կռիվ է։
Սկզբում մտածում էի՝ ինչպես միշտ, սահմանային ընդհարումներ են, բայց ամեն ինչ փոխվեց այն ժամանակ, երբ չկարողացանք և ոչ մի հարազատի հետ կապի դուրս գալ։ Հասկացա, որ երկիրս այդպես էլ խաղաղություն չի գտել, բայց բոլորս անխտիր հավատում էինք, որ խաղաղություն կլինի և միայն մեր հաղթանակով։ Շատ լավ հիշում եմ, մեր Կոտայքի մարզ արցախահայ մեր հայրենակիցներն էին տեղափոխվել, նայում էի նրանց ու մի տեսակ մեղքի զգացում էր առաջանում ինձ մոտ, չգիտեմ՝ ինչու, բայց ես ինձ մեղավոր էի զգում։ Ամառն իբրև դպրոցականների ճամբարներ հանդիսացող շինություններում էին տեղավորվել,  ընկերներով այցելում էինք հայրենակիցներիս հետ ծանոթանալու, խոսելու, իրենց ցավը կիսելու, ու նորից համոզվում էի, որ հայի տեսակը շա՜տ ուժեղ ու համառ է։ Երեխաները հարցնում էին. «Իսկ ձեր մոտ թուրքերը կրակու՞մ են»։ Պատասխանում էի՝ չէ, ասում էի, որ մեզ մոտ շատ ապահով է, ու ամեն կերպ փորձում էի իրենց կողքին լինել։

Ծանր ժամանակներ էինք ապրում, կորուստներ, հոգեբանական խիստ սթրեսներ, նեղված ու բարկացած ծնողներ, ովքեր իրենց որդիներին էին հետ պահանջում հայոց արնաթաթախ հողից։  44 օր։ 44 դժոխային  ու անքուն գիշերներ, անթիվ կորուստներ, անհետ կորածներ…

Նոյեմբերի 9-ի առավոտյան, հեռուստացույցով հայտարարեցին, որ կռիվը դադարել է, և ո’չ տղերքը կային, ո’չ էլ բարձունքն էր մերը։ Շուշին հանձնել էին, մեր սպիտակ վանքը` Սուրբ Ղազանչեցոցը այլևս սպիտակ չէր, մռայլվել էր թշնամու մուղամի ձայներից, մռայլվել ու նեղացել էր մեզնից, իրեն մենակ թողնելու համար։
Եվ այս անդառնալի կորստի հետ մեկտեղ, ընդլայնվում էին Եղբայրական գերեզմանատան ու Եռաբլուրի տարածքները, օրեցօր անհաշվելի էին դառնում Արցախի  ու Հայաստանի ծածանվող դրոշները գերեզմանաքարերի կողքին։
Կորցրինք Հադրութը, Քարվաճառը, Շուշին, Ջրականը, Ասկերանի և Մարտունու շրջանի որոշ գյուղեր։

Մինչ Շուշիի հանձնումը, շուշեցի մի զույգ կար, նրանք ամուսնացանք հենց կռվի ժամանակ, ավերված Ղազանչեցոցի խորանի  առաջ, Աստծո օրհնությամբ երդվեցին մեկը մյուսին տեր և հնազանդ լինել։ Եվ գիտե՞ք թե ինչով էր անսահման տարբերվում այս անսահման հայկական հարսանիքը, ասեմ` հարսը հագել էր ազգային տարազ, կրում էր հայկական արծաթագործ գոտի, որը իր մեջ շատ իմաստներ ունի, իսկ փեսան ռազմիկի, կռվողի ու երբեք չպարտվողի հագուստով էր, նա զինվորական համազգեստով էր։ Եվ այո’, լիարժեք էր ամեն ինչ. սերը, հույսը, հավատն առ Աստված, հայրենիքը ու… Տագնապի ու կրակոցի ձայները։ Եվ նրանք բախտավոր էին, որ ամուսնացան հենց Շուշիում, որովհետև սիրո քաղաքը ոչ թե Փարիզն է, այլ հենց Շուշին…

Սակայն չկոտրվելով, որոշ ժամանակ անց, մեր հայրենակիցները վերադարձան իրենց հայրենիք, նորից տուն շինեցին, նորից փորձեցին ծաղկեցնել իրենց հայրենիքը, նորից զավակներ լույս աշխարհ բերեցին, հայոց աշխարհին ապագա պահապաններ նվիրեցին։ Կարծում էինք, որ վերջ, այլևս չի լինի կռիվ, չի լինի տագնապ, վախ, սարսափ ու լաց… Սխալվում էինք, շա՜տ էինք սխալվում։
2 տարի անց մեր ոխերիմ ու դաժան թշնամին հարձակում գործեց Ջերմուկի վրա, կրկին զոհեր, զոհեր ու զոհեր…
Աղոթքներով, խաղաղություն մրմնջալով, ամեն օրվա բառապաշարի անպակաս «խաղաղ ու անկորուստ գիշեր» նախադասությունը կրկնելով հավատում էինք, որ մի օր կարթնանանք,  ու բոլորիս կասեն, որ այս ամենը երազ էր, որ չենք կորցրել ոչինչ ու ոչ ոքի, որ խաղաղ ու երջանիկ արարելով ու ստեղծելով պատմության անգնահատելի արժեքներ՝ ապրում ենք մեր հայրենիքում, և մերն է Արևմտյան Հայաստանը, Նախիջևանը, Ջավախքը ու Արցախը ամբողջությամբ։

Երազում էինք, ձգտում էինք դեպի այդ անսահման ըղձալի խաղաղությունը, բայց 2023 թվականի սեպտեմբեր ամիսը մեզ կրկին  հուսախաբ արեց, մեզ խաբեց ու նորից ստիպեց զգալ ցավ, կորսուտներ ունենալ ու կրկին կոտրվել։
Մինչ սեպտեմբերի 19- ը, Ադրբեջանը ապօրինի կերպով փակել էր Լաչինի միջանցքը, 9 ամիս շրջափակման մեջ պահելով ազգիս մեծ ու մանկան, բառիս բուն իմաստով սովահար անելով։ Ուրիշ ո՞ր երկրի ժողովուրդը կդիմանար այս ամենին․ ոչ մեկը։ Իսկ իմ ազգը դիմացավ, դիմադրեց, չէին բողոքում, կարևորը հայրենիքում էին ու թշնամու առաջ չէին խոնարհվում: Ամեն ինչի ելքը գտնում էին, ու այո՛, էսպիսին է իմ ազգը. չկոտրվող, չհանձնվող ու ամեն իրավիճակում ելք գտնող։

Սեպտեմբերի 19-ին սակայն մեկօրյա նենգ պատերազմից հետո  կորցրինք ամենաթանկը` Արցախը, մեր երկրի միջնաբերդը։ Եվ ինչպես կասեր Մոնթեն. «Եթե կորցնենք Արցախը, կշրջենք մեր պատմության վերջին էջը»… Բռնի ուժով տեղահանված մեր հայրենակիցները կրկին տեղափոխվեցին Հայաստան։ Մեր մոտ` ամառը մանուկների ուրախ ծիծաղից թնդացող ճամբարները կրկին դարձան ողբ ու մահ տեսած բռնի տեղահանված արցախցիների ապաստարաններ: Բոլորի հայացքները խավարել են, ժպիտները սառել, քարացել, երեխաները այլևս խաղաղ ու փայլուն աչքերով չեն նայում դեպի մեր՝ մի սրտի չափ հայրենիքին, կարծես վախենում են մի օր սա էլ կորցնել։ Երեխաների մեծ մասը հիմա հաճախում է մեր դպրոց: Մեր դասարանում էլ կան աշակերտներ, և նրանցից մեկի հետ շատ ենք մտերմացել։ Տեսակցության էինք գնացել առաջին անգամ, ու այնքան ջերմ ընդունեցին մեզ։ Նրա հոր հետ զրույց ունեցա, հարցրեց, թե որտեղից եմ, ես էլ հպարտորեն ասացի, որ արմատներս Արցախից են: Սկսեցինք պատմել դեսից-դենից, ու միակ բանը, որի համար նրանք ափսոսում են` տղերքն են։

Հայրը ասում է․
- Թե պիտի էսքան կորուստ տայինք, էլ հինչի՞ հետիյն էդքան տղորցը կտորալ, էդքան խոխա սպանալ։ Տղերքը ափսոս էին, ուրանք պիտի ապրեին։
Լուռ լսում եմ արցունքներս կոկորդում խեղդելով, փորձում եմ իրենց ուժ տալ, զգում եմ, թե ինչքան սառած է իրենց հոգին։
Մեր՝ արդեն իսկ լավ ընկերուհու քույրերի ու փոքր եղբայրների հետ ծանոթացանք, հորեղբոր աղջիկը ամենամեծն էր, խոսում էինք, երբ սեղանին շոկոլադներ դրեց, դրանք նման էին բլոկադայի ժամանակ պատրաստված կոնֆետներին։ Մի պահ լռեց, հետո արցունքներին ազատություն չտալով ասաց.
-Դրան էլ էի համաձայն, չէի դժգոհում, մենակ թե իմ հողում լինեի, իմ սարերը տեսնեի, իմ մռայլ երկինքը տեսնեի, էնտեղ լինեի…
Իսկ երեխաները… Երեխաները, ովքեր մինչ Հայաստան գալը ծնողներին խնդրում էին տուն գնալ, նրանցից մեկի խոսակցությունը մոր հետ շատերի սրտերն էր կոտրել։ Արցունքոտ աչքերով մորը ասում էր.
-Մա՜մ, հե՜ մամ, ինձ տոն տար։
-Լուսե՛ , բալա՛ս, ախր ես քեզ շտեղ տանիմ, մունք էլ տոն չոնինք, ցավդ տանիմ…

Աշխարհ, անարդար ու անտարբեր աշխարհ, մի՞թե մի գրամ խղճի զգացում չունես  այդ սառույցի կտոր հոգումդ, մի՞թե այդքան խուլ ու համր ես, մի՞թե  աչքերիդ լույսը այնպես է մարել, որ ոչինչ չես տեսնում, ազգս արժանի՞ էր այսքան տառապանքի, այդքան կորստի։
Ճիշտ էր ասում Թումանյանը՝ երկիրս ջարդարար ոհմակները դարձրին սև ու սուգի մի հովիտ։ Կոմիտասը թե տեսներ, կրկին կխելագարվեր, արդեն որերորդ անգամ կխելագարվեր։
Արթնացրեք Թումանյանին, կանչեք նրա վրդովված հոգին, և թող նա հոգեհանգիստ կարդա ազգիս անմեղ զոհերի հոգիների համար։ Կանչեք նրան, թող այրի հայոց աշխարհի ջահերը, թող գա ու խաղաղեցնի իր խոսքերով անհանգիստ ու անմեղ զոհերին…

Պատերազմը աշխարհի ամենավատ, դաժան, անսիրտ արհավիրքն է, ամենադաժանը, անխիղճը։ Եվ ես ատում եմ պատերազմը, ես ատում եմ բոլոր նրանց, ում պատճառով քույրերս ու եղբայրներս անմեղ զոհեր դարձան։ Պատերազմը ստիպում է հաշվել այն, ինչը խաղաղ իրավիճակներում երբեք չէիր հաշվի։ Օրինակ`թե վերջին անգամ այսինչ հարազատիդ հետ ե՞րբ ես խոսել, չես էլ հիշի պատերազմի ժամանակ, թե վերջին անգամ ե՞րբ ես հանգիստ քուն մտել։ Պատերազմը կստիպի քեզ հասկանալ, թե կյանքը ինչ է, ինչքան հեշտ կարելի է զրկվել դրանից, կիսատ թողնել անուրջներդ, միայնակ թողնել սիրածդ աղջկան, կնոջդ, երեխայիդ, ծնողներիդ ու ընկերներիդ։ Եվ, ի սեր Աստծո, հավերժ լռեցրեք տագնապի, լացի, կրակոցների ձայները, ես աղաչում եմ ձեզ, վերացրեք պատերազմ հասկացությունը այս աշխարհի երեսից…

Taguhi Agasyan

Չափած-ձևած մեկնաբանություններ

Հեռախոսը, մեր կյանք մուտք գործելով, տվեց մեզ հնարավորություն` ամեն պահ ընտրություն կատարելու. որ նկարը գործածել, ում զանգահարել, ինչպես գրանցել տվյալ մարդու անունը և այլն։ Այս նույն հեռախոսով մենք մուտք ենք գործում տարբեր սոցիալական հարթակներ, որտեղ մենք, չնայած մեզ տրված հնարավորություններին, ունենք բարոյական սահմանափակումներ։ Մենք ունենք հնարավորություն մեկնաբանելու հրապարակված նյութը, սակայն օրենքին համաձայն, մեկնաբանությունը չպետք է պարունակի ահաբեկչական կամ ատելություն պարունակող բովանդակություն։ Անմիտ մեկնաբանությունների վերաբերյալ իմ բացասական վերաբերմունքը հասավ սահմանին այսօր, երբ ինձ ուղարկված հումորային հոլովակի ներքևում նկատեցի այդքան հաճախ հանդիպող նախադասությանը. «Ինչ տղերք գնացին ու ինչեր մնացին»։

Գրողը մի բան հաշվի չէր առել. որքան էլ մենք լավը լինենք, մեր անմահ հերոսների հետ համեմատվել կարող են միայն նրանց պես քաջաբար սահմանին կռվող զինվորները։ Մեզ հետ պատահածից հետո մարդկային կյանքը ավելի պետք է արժևորվի մեր աչքերում։ Կարևոր չէ, թե մարդու կատակը ստացված է, թե ոչ. դրա պատճառով նրա կյանքը անարժեք համարելը վատագույն որոշումն է։ Անչափահասների դեպքում հարցին ավելի խիստ մոտեցմամբ է պետք նայել։ Երեխան կարող է կարևորել մեկնաբանությունը, իսկ որ ամենավատն է` նա կարող է վնասել իրեն դրա պատճառով։

Մեր վերքերը երբեք էլ չեն սպիանա, բայց մի՞թե այն պահին, երբ դիմացինին համարում ենք չնչին ու անկարևոր, դրանից մեր ցավն անցնում է կամ մենք ավելի հայրենասեր ենք դառնում։ Ես այդպես չեմ կարծում։ Մարդիկ կարող են ժպտալ ու ծիծաղել` փորձելով ուրախացնել շրջապատողներին, դրա համար պետք չէ դատափետել և կարծել, որ նրանք անհոգի են ու ցավ չեն զգում։