Ճանապարհը, որով ընթանում էր մեքենան, խորդուբորդ էր, գրունտային փոշին բարձրանում էր վերև՝ վատացնելով ճանապարհի տեսանելիությունը։ Ամեն ինչ պարուրված էր հրաշալի բնությամբ, ծառերը շուրջբոլորը ծաղկել էին այնպես, որ այդ փոշոտ ճանապարհը կարծես ցույց էր տալիս մարդկային անկատարությունը աստվածային կատարելության նկատմամբ։ Բայց մենք դեռ ականատես էինք լինելու այն բանին, որ մայրաքաղաքից կտրված այս հեռավոր վայրում անբարեկարգ ճանապարհներից ու անտանելի փոշուց բացի՝ ավելի խորքային ու արմատական խնդիրներ կան։ Առաջին հայացքից սա հասարակ այց էր շրջանում ապրող երեխաներին, փորձելու էինք պարզել նրանց վնաս պատճառած խնդիրները, իրավիճակի հետ կապված հուզումներն ու փորձելու էինք միասին մշակել լուծումները։
Մեքենան վերջապես կանգ առավ մի լքված շենքի դիմաց, այն երևի խորհրդային մշակույթի տուն էր կամ էլ ինչպես հետո պարզվեց՝ մազապուրծ դպրոց։ Մազապուրծ բառը, ըստ իս, այստեղ գործածված է շատ տեղին․ դպրոցի պատուհանների ապակիները ականներից ջադված էին, մուտքի վրա կային անցքեր։ «90-ականներից է»,-մտածեցի ակամա։
Արդեն ոտքով առաջ շարժվեցինք, մեքենայով առաջ գնալու իմաստ չկար, վառելիքը խնայել էր պետք, հետո էլ չուզեցինք մարդիկ մեզ օտարականի տեղ դնեն։ Մեր քայլերն անվստահ էին, կարծես ահ կար մեր մեջ բնակիչներին հարցեր տալուց, մտածում էինք՝ ինչպես սկսել, որ ճիշտ տեղեկատվություն ստանանք, քիչ ցավով լիքը հուզմունք պատճառենք։ Ու մեզ այստեղ օգնության հասավ փոքրիկ մի երեխա․ նա բակում էր խաղում։ Մոտեցանք։ Ես կռացա։ Երեխաների հետ իմ շփումն ընդհանրապես միշտ հեշտ է ստացվում, պետք է ուղղակի սկսել ամենաբարի լեզվով՝ ժպտալ։ Նա ինձ նայեց հետաքննող մի հայացքով՝ կարծես մեր միջի լրագրողը հենց ինքն էր։ Ես գրպանումս շոկոլադ ունեի՝ առաջարկեցի, նա այն վերցրեց, նայեց աչքերիս մեջ ու սկսեց ճչալ։ Ահավոր էր։ Նրա ձայնը ամբողջ գյուղին վեր հանեց, մայրը, հայրը, տատիկը եկան։ Ես ինձ մեղավոր էի զգում, փորձում էի բացատրել, որ իսկապես չեմ հասկանում երեխայի լացի պատճառը, այն սկսվեց միանգամից՝ առանց նկատելի պատճառի։
Մայրը պատասխանեց՝ նորմալ է, կանցնի։ Ամբողջ գիշեր չքնեցի, մտածում էի՝ ինչպես հասկանամ՝ ինչ է կատարվում։ Հիմա կասեք՝ երեխա է, լաց է լինում, սովորական երևույթ է։ Բայց ոչ, լացը ավելի շատ հիստերիայի էր նման, նա կարմրած էր, աչքերը լայն բացվել էին, մի խոսքով՝ ահավոր տեսարան էր։ Մտքումս որոշեցի՝ պարզելու եմ կատարվածը։
Առավոտ էր, մեքենայում նկարչական պարագաներ ունեինք, վերցրի, մտածեցի, որ կօգնի երեխայի հետ շփվել։ Օգնեց․․․ Նկարելու ընթացքում նկատեցի, որ երեխան նկարում էր բավականին լավ, բայց հետո հանկարծակի էլ վերցնում էր սև ջրաներկը ու փչացնում նկարածը։ Հարցրի՝ ինչի՞ ես տենց անում, ափսոս ա, չէ։ Պատասխանը պարզ էր ու հակիրճ՝ մարդկանցից էր սովորել։ Երեխաները կարողանում են մի նախադասությամբ արտահայտել համամարդկային ճշմարտությունը՝ մարդիկ կարող են միլիոններ ծախսել բնության հրաշքը ռազմական փոշով ծածկելու համար։
Հետաքրքրությունս գնալով շատացավ, երբ մեզ միացան գյուղից այլ երեխաներ։ Բոլորն էլ շփվող, սրամիտ, կենսախինդ մանուկներ էին, բայց զարմանալին այն էր, որ բոլորի նկարներում ինչ-որ հիասթափության էլեմենտ կար․ մեկի մոտ սև գույնի գերակայությունն էր, մյուսի մոտ խզբզանքը, երրորդի մոտ էլ նկարի հերոսի դեմքերի աղավաղումը։ Այս երեխաները բնավորությամբ ու ընդունակություններով տարբեր էին, բայց իրենց մեջ կար մի հետաքրքիր ընդհանրություն․ բոլորին կարծես ինչ-որ ահավոր հարց էր տանջում։
Դե, ինչ-որ բան բացահայտելու լավագույն մեթոդներից մեկը խնդրին մոտիկից նայելն ու վկաների հետ շփվելն է։ Դա մի փոքր երկար տևեց, բայց այն բացահայտումը, հետևությունը, որն արեցինք, բավականին ակնառու էր։
Մանկապատեզից մինչև դպրոց, տնից մինչև բակ այդ երեխաները հանգիստ շունչ քաշելու իրավունք չունեն, նրանք վախենում են մազապուրծ դպրոցի օրն ընկնելուց, միգուցե իրենցից կիլոմետրերի վրա տեղակայված թշնամու գնդակը ի զորու կլինի սպանելու մանկան ժպիտը։
Խնդրի էմոցիոնալ դաշտը ընթերցողի դատին եմ թողնում, բայց չեմ կարող չնշել այն երկարաժամկետ հետևանքների մասին, որոնք կարող է սահմանային լարված դրությունը թողնել կրակակակետերից մի քանի մետր այն կողմ ապրող երեխաների վրա։ Առաջին՝ դա միանշանակ բացասական հերևանքներ կարող է ունենալ երեխայի ֆիզիոհոգեբանական աճի վրա․ նրանք դառնում են ավելի ագրեսիվ, զգայուն ու խոցելի։
Երկրորդ՝ խախտվում է երեխայի սովորելու իրավունքը։ Ինչքան էլ նա պատրաստ լինի, ականների պայթյունից վախենալով դասի նստելը արդյունավետ լինել գրեթե չի կարող։
Երրորդ՝ այսօրվա երեխան վաղվա ապագայի կերտողն է, ու ցանկացած դեպքում մանկական այս տրավման կարող է անդառնալիորեն աղավաղել կյանքեր։
Մեքենան առաջ էր ընթանում, մենք հեռանում էինք մի վայրից, որտեղ երեխաների իրավունքը ուղղակի և անուղղակի կերպով խախտվում է ամեն պահի, բայց հարցը հետևյալն է՝ կա՞ արդյոք միջազգային ինչ-որ կառույց, որ սեփական շահը չի գերադասի երեխայի իրավունքի պաշտպանությունից։
Հարցի ամենացավալի մասը դրա անլուծելի բնույթն է, բոլորն այն լուծել են ցանկանում, խաղաղության կոչ անում, հյուրանոցներում նստած՝ դիվանագիտական խաղեր խաղում, մինչդեռ բնության ամենախոցելի էակը ամեն օր ստիպված է պայքարել հնչող գնդակների հետ։ Բայց նրանք շարունակում են ապրել, ապրում են ակամա խախտված իրավունքներով․․․
