Մենք` «Մանանա» կենտրոնի սաներս «Զիկատար» բնապահպանական կենտրոնում կազմակերպված ճամբարի ժամանակ հարցազրույց անց կացրինք «Զիկատար» ուսումնական կենտրոնի պատասխանատու Արտավազդ Եգանյանի հետ:

-Կպատմե՞ք այս կենտրոնի մասին:

-Դուք հիմա գտնվում եք «Զիկատար» ուսումնական կենտրոնում: Սա բնապահպանության նախարարության ենթակայության տակ գտնվող կազմակերպություն է, ՊՈԱԿ` պետական ոչ առևտրային կազմակերպություն: Կոչվում է «Զիկատար» բնապահպանական կենտրոն, իսկ սա այդ կենտրոնի ուսումնական մասն է, որտեղ անտառագիտությանը նվիրված գիտական կոնֆերանսներ, թրեյնինգներ են կազմակերպվում, համապատասխան մասնագիտության ուսանողների հետ պրակտիկա ենք անց կացնում, միաժամանակ ծառայում է նաև որպես էկոտուրիզմի այցելուների կենտրոն: Եթե նայել եք, փակցված են քարտեզներ, որոնցում նշված են երթուղիներ տարածաշրջանում, բայց մենք նաև ունենք էկոտուրիզմի տեղական երթուղիներ, ինչպես օրինակ, անտառային, արհեստական լճակ ունենք: Զինատար լեռնագագաթը, որի անունով կոչվում է կենտրոնը, ինչո՞վ է յուրահատուկ. 1650 մետր բարձրություն ունի և մինչև գագաթը անտառածածկ է: Սովորաբար լեռնագագաթները մինչև գագաթ անտառածածկ չեն լինում, բայց սա եզակի գագաթ է, որ այդ բարձրության հետ մեկտեղ մինչև գագաթ անտառապատ է:

-Իսկ ի՞նչ է նշանակում «Զիկատար» բառը:

-Ըստ երևույթին, «զիգ կատար», քանի որ լեռնագագաթը ձգված է սուր անկյամբ: Որոշ մարդիկ էլ ասում են, որ նշանակում է «զի կատար»` ի կատարումն:

-Իսկ ի՞նչ գիտական ծրագրեր են իրականացվում այս կենտրոնում:

-Կենտրոնի կողմից իրականացվել է Հայաստանի անտառշինական աշխատանքներ: Անտառշինություն ի՞նչ է նշանակում. քարտեզագրում, անտառային կազմի, պաշարի, փայտանյութի գրանցում, սահմանների ճշտում: Անտառի հետ կապված բոլոր անտառշինական աշխատանքները տասը տարվա հեռանկարով են իրականացվում, ու մեր այս կազմակերպությունը հիմնականում այդ աշխատանքներով է զբաղված լինում: Նաև բնապահպանական նախագծեր ենք կազմել, որ մրցույթով շահել ու իրականացրել ենք:

-Իսկ ե՞րբ է հիմնադրվել կենտրոնը:

-Կենտրոնը սկզբից կոչվել է անտառային գիտափորձարարական կենտրոն 2002 թվականից, իսկ 2011 թվից անվանափոխվել է «Զիկատար» բնապահպանական կենտրոն:

-Ասացիք` գիտափորձարարական: Մի փոքր ավելի կմանրամասնե՞ք ինչ գիտափորձեր են կատարվում:

-Այստեղ մենք ունենք փորձադաշտեր: Դրանք հատուկ տարածքներ են, որտեղ բոլոր ծառերը համարակալվում են, նրանց չափերը գրվում են, և դրանք համեմատվում են օրինակ, տասը տարի հետո, տեսնելու համար` զարգացման ինչ դինամիկա է ունեցել տվյալ հատվածը, կենսաբազմազանության հետ կապված հարցեր ենք լուծում, մի խոսքով, անտառի հետ կապված բազմաթիվ խնդիրներ:

-Այսինքն բոլոր ծառերը համարակալվո՞ւմ են:

-Փորձադաշտերը գրավում են որոշակի ֆիքսված տարածք, նայած ինչքան են, կարող են լինել 400 քառակուսի մետր, 1000 քառակուսի մետր: Դա կապված է, թե ինչ նպատակի է ծառայում այդ փորձադաշտը:

-Իսկ ի՞նչ սկզբունքով է ընտրվում այդ փորձադաշտը:

-Պատահական: Ոչ թե ընտրվում է լավագույնը կամ վատագույնը, այլ պարզապես մի հատված ընտրում ես, որ դինամիկան ուսումնասիրես:

-Իսկ անտառի կենդանական կազմը հարո՞ւստ է. Մեզ ասացին, որ արջեր էլ են հանդիպում:

-Արջեր էլ են հանդիպում: Մարտիկին էլ` մեր աշխատողին, արջ է հանդիպել: Հիմնականում հյուսիսարևելյան անտառներին է բնորոշ մեր ֆաունան` արջ, գայլ, եղնիկ, նապաստակ, սկյուռ, մի ժամանակ վայրի խոզեր շատ կային, հիմա` խոզագրիպից հետո հավանաբար այլևս չկան:

-Իսկ քանի՞ գիտաշխատող ունի այս կենտրոնը:

-Մեր կազմակերպությումում`«Զիկատարում», ինը գիտաշխատող ունենք:

-Իսկ դրսից գիտական խմբեր պարբերաբար այցելո՞ւմ են:

-Պարբերաբար չէ, անհրաժեշտության դեպքում: Օրինակ, եթե ինչ-որ ծրագիր ունենք, այդ ծրագրի շրջանակներում ուսուցում է անցկացվում:

-Տուրիստական նպատակների և՞ս ծառայում է կենտրոնը:

-Էկոտուրիզմի նպատակով, նաև այցելուների կենտրոն է մեր կազմակերպությունը: Մենք ունենք հեծանիվներ, ձկնորսական կարթեր, հեռադիտակ և տուրիստական այլ պարագաներ:

-Իսկ այցելուներ շա՞տ եք ունենում:

-Ոչ այնքան: Դուք էլ տեսաք, որ մեր ճանապարհը շատ անբարեկարգ վիճակում է, և մայրաքաղաքից շատ հեռու ենք: Բայց ով որ մեկ անգամ գալիս է, ուզում է անպայման երկրորդ անգամ էլ գա, որովհետև Հայաստանում ոչ մի տեղ նման բնություն չկա, բոլոր շրջանների հետ համեմատած` ամենալավը մեր անտառներն են պահպանվել: Պարզապես մայրաքաղաքից հեռու ենք, ու դժվար է այստեղ հասնելը:

-Մեզ ասացին, որ ճանապարհը մի քանի անգամ բարեկարգվել է, բայց մեծ բեռնատար մեքենաների երթևեկության պատճառով կրկին քանդվել է:

-Դա էլ մենք ենք մեր ուժերով վերանորոգում, բայց քանի որ սա անտառային ճանապարհ է, անտառում բարձր անցողունականության մեքենաներ են աշխատում, բնական է` ճանապարհը շուտ քանդվում է: Եթե միայն մարդատար մեքենաներ երթևեկեին, այսպես չէր փչանա: Իսկ անտառտնտեսությանը ձեռնտու չի, որ լավ ճանապարհ լինի. այդ դեպքում անտառահենները շատանում են:

-Ասացիք, որ սեմինարներ, թրեյնինգներ եք կազմակերպում: Դրանք միայն գիտական գործունեությամբ զբաղվողների համա՞ր են, թե՞ սովորական մարդկանց, հետաքրքրվողների, տուրիստների համար էլ եք կազմակերպում:

-Չէ դե, հո միայն գիտաշխատողները չե՞ն, այդ աշխատանքների համար նաև շարքային աշխատողներ են պետք, որ ինչ-որ տեղ պետք է նաև ծանոթ լինեն իրականացվող աշխատանքներին: Բայց ուսուցումը գիտնականներ են անց կացնում. նրանք որպես դասախոս են հանդես գալիս, և մասնագետների համար են, ոչ թե գիտնականների:

-Իսկ տուրիստների համար արշավներ կազմակերպվո՞ւմ են մասնագետի ուղեկցությամբ:

-Եթե մեզ դիմում են, այո, բայց մենք չենք ասում` եկեք ձեզ տանենք այսինչ տեղը, եթե ցանկություն լինում է, կազմակերպում ենք:

-Մենք մուտքի մոտ տեսանք հանքային ջրի աղբյուր և խմեցինք հանքային ջրից և նկատեցինք, որ բավական հեռվից է գալիս: 

-Այդ հանքային ջրի ակունքը երկու կիլոմետր հեռավորության վրա է: Մենք բերել-հասցրել ենք այստեղ, թույլ հանքայինությամբ ջուր է, մի լիտրում 0,762 գրամ հանքային նյութեր կան, բայց շատ առողջարար և շատ հաճելի է:

-Իսկ ակունքից մինչև այստեղ ճանապարհը որակի վրա չի՞ ազդում: 

-Իհարկե ազդում է: Ամռանը այնպես սառը չէ, ինչպես ակունքում, կամ գազը այնպիսին չէ, ինչպես ակունքում: Բնական է, որ երկու կիլոմետրի վրա որակական փոփոխություններ կրում է:

-Իսկ բացի յուրահատուկ տեսակներ ընդգրկելուն, էլ ի՞նչ առանձնահատկություն ունի այս անտառը:

-Սա անտառային օազիս է, կուսականին մոտ անտառներ են, իսկ դա Հայաստանում էլ ոչ մի տեղ չեք գտնի:

-Իսկ այս անտառներում թույլատրվո՞ւմ է որսորդություն:

-Խստիվ արգելվում է: Նույնիսկ մեր արգելոցում չէ, անտառտնտեսության տարածքում էլ է արգելված:

-Միայն գիտաուսումնակա՞ն նպատակի է ծառայում անտառը:

-Նաև շահագործվում է անտառտնտեսության կողմից նախատեսված կարգով: Անտառշինական պլանով նախատեսված է, որտեղ հասուն անտառ է, պիտի հատումներ կատարվեն, որպեսզի երիտասարդ անտառը զարգանա: Դա խախտում չի, կատարվում են նաև սանիտարական նպատակներով ծառահատումներ, կամ խիտ անտառում լուսավորության հատումներ են անում:

-Իսկ անտառատնկման աշխատանքներ կատարվո՞ւմ են: 

-Իհարկե, եթե ծրագիր ենք ունենում: Անցած տարի, օրինակ, Սևանի ավազանում ենք իրականացրել, անցած տարիներին համայնքի տարածքում, մեր տարածքում էլ` լճի ճանապարհին մայրի ծառեր ենք տնկել, փոքրիկ տնկարան ունենք:

-Իսկ ծառային բազան հիմնականում ի՞նչ տեսակներից է կազմված:

-Հիմնականում հյուսիսարևելյան անտառներին բնորոշ ծառեր են` կաղնի և հաճարենի: Հաճարենին չկա հարավային Հայաստանում, միայն հյուսիսային շրջաններում է, և շատ արժեքավոր տեսակ է: Բացի դրանցից ուղեկցող ծառատեսակներ են` բոխին, լորին, հացենին և այլն:

-Մենք ճանապարհին եկեղեցու ավերակներ տեսանք: Կպատմե՞ք դրա մասին:

-Դա վեցերորդ դարի եկեղեցու ավերակներ են, Տավարաեղցի է կոչվում: Եղցի եկեղեցի է նշանակում, տավարն էլ, դե անասունն ա: Նաև մեր տարածքում կա Մշկավանք, որ շատ հայտնի  պատմամշակութային հուշարձան է: Ուղեփակոցը որ տեսաք ճանապարհին, այդտեղից ձախ ճանապարհ է թեքվում, երեք կիլոմետր բարձրանում ա սարի գլուխը, այնտեղ անտառային բացատում մի հրաշալի եկեղեցի է, տասներկուերորդ դարի ու Հայաստանի լավագույն հուշարձաններից մեկն է:

-Իսկ այդ եկեղեցիներ այցելություններ լինո՞ւմ են:

-Քարտեզներում, եթե տեսել եք, մի երթուղին Մշկավանք է տանում: Շատ սիրուն, գեղատեսիլ վայր է: Ուրեմն ասեմ, որ Կողբը Հայաստանի հնագույն բնակավայրերից մեկն է: Դեռևս Խորենացին իր պատմության մեջ գրել է, որ դա եղել է Կողբափոր գավառի կենտրոնը, 368 թիվ:

-Ասացիք, որ լիճ կա, ի՞նչ լիճ է:

-Արհեստական լճակ է: Մենք այնտեղ ձկներ ենք աճեցնում, ոչ թե արդյունաբերական նպատակով, այլ հաճույքի համար, որ տուրիստները նայում-հիանում են:

-Ի՞նչ եք կարծում, Հայաստանը ինչքանո՞վ հեռանկարներ ունի էկոտուրիզմի զարգացման համար:

-Էկոտուրիզմը զարգացած երկրի մենաշնորհ է: Պետք է երկիրը զարգացած լինի, որ էկոտուրիզմը զարգանա: Մեզ նման երկրում դեռևս դա չի կարող զարգացած ճյուղ համարվել, թեև մենք այդ հնարավորությունները բոլորից շատ ունենք երևի: Հայաստանի լանդշաֆտը սկսվում է օվկիանոսի մակարդակից 400 մետրից մինչև 4 կիլոմետր բարձրությունների վրա, բնական բոլոր զոնաները կան, բայց դրա կազմակերպման համար այնքան բան է պետք, որ մենք դեռևս չենք կարող: Մեզ մոտ ոչ միայն էկոտուրիզմը, տուրիզմն էլ չի զարգանում: Ինչո՞ւ, որովհետև հյուրանոցները թանկ են, սպասարկման որակը ցածր է, ճանապարհային ցանցը բարվոք վիճակում չի: Իսկ էկոտուրիզմը տուրիզմի ավելի զարգացած տեսակն է:

-Իսկ ի՞նչ խնդիրներ ունի Զիկատարը:

-Մեր ամենամեծ խնդիրը, դուք էլ տեսաք, ճանապարհն է: Մնացած խնդիրները մեր ուժերով, մեր աշխատողներով լուծում ենք: Օրինակ, շենքը տասը տարի է` կառուցվել է, ու սրա պահպանության, նորոգման գումար մեզ տվող չկա, ջրատարը խափանվում, խցանվում է, էլի մեր ուժերով նորոգում ենք:

Ես կուզեմ, որ դուք իրոք սիրահարվեք բնությանը: Եթե բնությունը սիրում եք, նշանակում է` մաքուր, ազնիվ մարդիկ եք: Զիկատարում բնությունը չսիրող մարդ չի կարող աշխատել: Այ, Մարտիկը` մեր հսկիչը, եթե բնությունը չսիրի, այս պայմաններին չի դիմանա, որովհետև հնարավոր է` օրվա մեջ չորս անգամ գնա էս թթու ջրի ակունքը հասնի ու հետ գա, որ խափանում չլինի:

***

Զրույց «Զիկատարի» հսկիչ պարոն Մարտիկի հետ 

-Պարոն Մարտիկ, Դուք ի՞նչ եք աշխատում այստեղ:

-Պահակ` հսկիչ:

-Կպատմե՞ք ինչպես հանդիպեցիք արջին:

-էդ առաջի տարին էր: Ես արջ տեհած չէի անտառըմ: Ապրանքը կորել էր, գնացի, որ անասունին քըթնում, արջը ըղաքիս դուս էկավ: Ասի` բարլուս ուստա: Խելոք գնաց, ես էլ էկա իմ գորձին:

-Չէի՞ք վախեցել:

-Չէ, բացարձակ: Ինձ ի՞նչ տեր անել: Նա ինձանից վախեց փախավ, ես նրանից ուժեղ էի:

-Իսկ քանի՞ տարի եք այստեղ աշխատում:

-էս տասներորդ տարին ա:

-Ինչպե՞ս եղավ, որ սկսեցիք այստեղ աշխատել: 

-Դե պրարաբն էկավ, ասավ` էս շինարարությանը մասնակցել տիս: էկա մասնակցեցի, փողս պակաս տվին, բրախեցի, գնացի մեր տուն:

Էս էրկու ջուրն էլ ես եմ բերել: Հետո Եգանյանը էկավ ասավ` դու գալ տիս Զիկատար` պահակ: Ասի` չէ, չեմ ուզում, մի հիրեք-չորս անգամ եկան…

-Ներողություն,-միջամտում է պարոն Եգանյանը,- առաջին անգամ, որ գնացինք, չհամոզվեց: Դե, բնական ա, հաց սարքեց, մեզ պատիվ տվեց, ասավ` չեմ գալու: Ասի` վաղն էլ ենք գալու, տես, թե քեզ ձեռ ա տալիս նորից մեզ հաց տաս, մենք գնանք: Հաջորդ օրը վեշը հավաքեց, էկավ:

-Տասը տարի է այստե՞ղ եք ապրում, պարոն Մարտիկ:

-Հա, ըստեն ո՞ւր տիմ գնալ, մի կնիկ ա վիր եմ կալել, ըստի ապրըմ եմ էլի:

Զրույցը գրի առավ  Անահիտ Իսրայելյանը

Գարուն է, ու մենք` «Մանանա» կենտրոնի պատանի թղթակիցներս, եկել ենք Կողբ` լուսանկարներ  անելու: Կողբի փողոցներից մեկում տեսանք կոշկակար Սերգեյ Յարալյանի արհեստանոցը և մոտեցանք: 

-Ես, ոնց որ տենըմ եք, կոշկակարությամբ եմ զբաղվըմ: Ես էլ մի վախտ ձեր պես լրագրող էի, հետո սովետից եդը էս գործը սկսեցի:  Դե, հըմի էլ մեր երկրըմը դեռ լավատեսական բան չկա, էրեխեք ջեն, իսկ պուճուր գյուղում ավելի վատ ա, ծայրամասային գյուղերում՝ ավելի սարսափելի:  Հույսով ենք ապրըմ, էլի, որ լավ կըլի, որովհետև ոչ մի բանը հավերժ չի ըլըմ. ո՛չ լավը, ո՛չ վատը: Միշտ էլ էտ էրկուսը իրար հաջորդող են ըլըմ: Ուղղակի հուսանք, որ հաջորդ լավը շուտ կգա, որ գոնե մենք չէ, մեր ըրեխեքը, մեր թոռները ավելի լավ պայմաններըմը ապրին:

-Իսկ ի՞նչ է պետք դրա համար անել, ձեր կարծիքով:

-Սիրել իրանց երկիրը: Փախչըմ են, գընըմ են: Ես իմ էս երկիրը սիրըմ եմ, էրեխեք ջան, իսկապես սիրըմ եմ էս ամեն քարը, թուփը: Պրոստը մարդիկ ուզում են լավ ապրին, գընըմ են: Գործ չկա, գընըմ են: Բայց հավատացեք, մի մասի համար կգտնվեր աշխատանք:  Պրոստը մարդիկ տենըմ են իրանց մասնագիտությունով գործ չկա, գիդեն աշխարհը վերջացել ա: Կարան ինչ-որ մի բան քըթնեն: Ասըմ չեմ լրիվ, բայց մի մասը կարար իրա հըմար աշխատանք քըթնու, ապրի:

-Իսկ ինչպե՞ս ստացվեց, որ լրագրողի աշխատանքը կարողացաք կոշկակարությամբ փոխել:

-Ինձ մոտ՝ մեր ընտանիքըմ, ուղուփով, բազմակողմանի զարգացած մարդիկ են: Նեհենց որ մի կոնկրետ մասնագիտություն չեմ ընտրել, որ էս պրծավ՝ աշխարհը քանդվեց: Շատ արագ կողմնորոշվել եմ՝  ինչ կարելի ա անել տվյալ իրավիճակըմ, որ քու օրվա հացը վաստակես, քու ընտանիքը խանութից նիսյա չանե:

-Իսկ ձեր մասնագիտությամբ ավարտելուց հետո զբաղվե՞լ եք:

-Չէ: Ես ոչ թե ավարտել եմ, ես, ավելի շուտ գիդենալով լուսանկարչությունը, անմիջապես մտել եմ աշխատանքի, էդ ուղղությամբ չեմ սովորել: Հիշըմ եմ, մեր մոտ մինն էլ կար, աշխատեր, հետո ընթացքըմ ավարտեց: Ես ժամանակ չունեցա, որովհետև սովետը քանդվեց:

-Իսկ որտե՞ղ եք աշխատել:

-Շրջանային «Ծիածան» թերթըմ երկար տարիներ աշխատել եմ:

-Ձեր երեխաները շարունակո՞ւմ են ձեր աշխատանքը:

-Իմ էրեխեքից մեկը Նոյեմբերյան ա, մեկը՝ Էրեվան: Էրկուսն էլ բազմազավակ մայրիկներ են, էրկուսն էլ դպրոցը գերազանց են ավարտել: Չորս-չորս ըրեխեք ունին, տղես էլ էրկու, տասնմեկերորդ թոռնիկին էլ սպասըմ ենք:

-Իսկ կոշկակարությամբ աշխատանք կա՞:

-Գիդե՞ք ոնց ա, եթե գործը սիրըմ ես, անըմ ես որակով, հաստատ գործ կունենաս: Քու մերն էլ ա ինձ հըմար միշտ գործ բերըմ: Եթե չսիրես, մի օր, էրկու օր, հետո կհանգչի էդ կրակը: Էն որ ասըմ են` հավն ա շուտ էլել, թե ձուն, հըմի ես մըտածըմ եմ` սիրըմ եմ, դրա հըմար եմ կարըմ, թե՞ կարըմ եմ, դրա հըմար եմ սիրըմ: Դժվար ժամանակնի են, բայց փառք Աստծո, միշտ գործ կա: Հարուստ չենք, բայց մեր տան սեղանին մի կտոր հացը անպակաս ա:

Իսկ աշխատանքից հետո պատրաստըմ ենք նոր ներկայացում: Կողբի կուլտուրայի տանը նոր բեմադրություն ենք անըմ:

-Դո՞ւք եք բեմադրում:

-Չէ, ռեժիսոր ունենք, ես ընդամենը դերակատար եմ:

-Ի՞նչ բեմադրություն:

-«Որդու վերադարձը»: Շուշիի պատերազմի հետ կապված պատմություն ա, ռեժիսորի մտահղացումն ա: Փոքր բեմադրություն ա, մի գործողությամբ:

-Իսկ ի՞նչ կմաղթեիք մեր ժողովրդին:

-Գիդե՞ք, ինչքան էլ գնան, ռուսը օտար ա, չի կարա բարի աչքով մտիկ անե, հնարավոր չի: Ուզում եմ գնամ դպրոց, լիքը ըրեխեք ըլին: Որ գընըմ են, ոնց որ ինձանից մի բան պոկեն-տանին: Ես կուզենամ, որ շատ ըրեխեք ըլին մեր պետության մեջ, մեր ազգի մեջ:

Չորսիկուռը այլ ժողովուրդնի են, որ նրանց հըմար մեր ներկայությունը, մեղմ ասած, ցանկալի չի: Պետք ա ապրենք, գոյատևենք, էս մի պուճուր ժողովուրդն ենք մնացել:

Զրույցը գրի առավ Անահիտ Իսրայելյանը