Mariam Yayloyan

Հայրենաբաղձություն

Արցախը իմ հայրենիքն էր, որտեղ ամենաապահովն էր, Արցախը իմ տունն էր: Խոսքը բնակարանների կամ շքեղ տների մասին չէ, այլ տան գաղափարի մասին է, որտեղ կարծես լինես քո տաքուկ սենյակում՝ թեյ խմելիս, որտեղ քեզ ամենալիարժեքն ես զգում, մնում ինքդ քեզ հետ, քո էմոցիաների հետ, վայելում հանգիստդ, մենակությունդ, նյարդայնանում ես անցանկալի հյուրերից ու կռվում բոլորի հետ, ուղղակի ապրում ես: Արցախը հենց դա էր ինձ համար, որտեղ ես ուղղակի զգում էի ինձ տանը՝ ապրում էի ու զգում: Թեպետ Արցախից եմ միայն արմատներով, այնտեղ երբեք չեմ ապրել, բայց կարծես հենց այդ տաքուկ անկյունը կորցրած լինեմ:

Հիշում եմ Շուշի այցելությունս: Ինձ համար Շուշի գնալը պարտադիր էր: Շուշին ինձ համար քաղաք չէր, այլ բառերով աննկարգրելի մի բան էր: Հիշում եմ, գնացել էի Ջդրդուզի ձոր՝  Զոնտիկներ: Տասը տարեկանում հասկանում էի, թե ինչ լավ է հայրենիք ունենալը և վայելել հայրենիքդ ամեն վայրկյան:

Ամեն տարի Արցախ էի գնում, վայելում Ստեփանակերտը՝ անսահման մաքուր իմ քաղաքը, իմ ամեն ինչը, իմ սրբավայրը ու Դեդո-բաբոյի արձանը: Գնում էի Քարվաճառ՝ Դադիվանքը տեսնելու և վերադառնում էի տուն՝ հպարտության, հաղթանակած հոգով: Մարտակերտ էի գնում տատիկիս արմատներին մոտ լինելու համար, բարեկամներիս հետ թեյ էինք խմում, հաց էինք ուտում բոլորս մի մեծ սեղանի շուրջը, ու անդադար հարցնում էի.

-Ո՞ր կողմն են թուրքերը:

Նայում էի անվախ ու հպարտ, զգում էի մեր հերոսները ինչ էին զգում 90-ականներին: Օրինակ՝ Մոնթեն, Վազգենը ու մեր բոլոր հերոսները: Հուզմունքը խեղդում էր կոկորդս: Հիմա էլ է խեղդում, երբ հիշում եմ` ինչ են զգում մեր հերոսները, բայց արդեն Մխիթարը, Հայկը, Գևը… Ու էլի հուզմունքից կոկորդս խեղդում է, բայց ոչ հպարտության զգացումով, այլ մեղքի, կորստի զգացումով ու հայրենիքի կորստով: Ես սիրում էի Արցախը, սիրում եմ Արցախը ու կսիրեմ Արցախը՝ իմ հայրենիքը, հողն ու ջուրը: Արցախը ես եմ, Արցախը բոլորս ենք, Արցախը մեր մեջ է ու մեր սրտի մի անկյունում:

Shushan Harutyunyan (Aragathsotn)

Մանկության դրվագը և պապիկս

Աշխարհի համար փյունիկ թռչունի հայտնվելը ու մանկության վերադարձը (հիշողություններ ասելը գուցե պատրանքի նման չէ, սակայն, հավասարազոր չէ վերադարձը ասելուն). ահա նկատելիորեն տարբեր երկու բաներ, որոնք, հաստատապես, երանելի են թվում։

Կան մանկությունից եկող պատկերներ, որոնք ավելի մեծ տարիքում հիշում ես նույնքան պարզ, բայց արդեն դրանց անդարձելիության գիտակցումով, հիշում ես երանությամբ, կարոտով, գտնում դրանց մեջ իմաստ կամ խորհուրդ, երբեմն էլ (իրականում, սակայն, հաճախ) տխրություն փարատող միջոց և այսպես այն պարզագույն տրամաբանությամբ պատճառաբանված թեկուզ, որ մանկության հիշողությունները մաքուր են ու անմեղ, բայց այդուհետ աշխարհը` որպես աղճատված մտքերի մեծ ու կեղծ «թանգարան», բացվում է քո առաջ, բացահայտվում արագ…

Քանի անգամ է եղել` քայլելիս եմ եղել  գյուղի ճանապարհով (նպատակային ու կարևոր. Հավանաբար, մայրիկը ինչ-որ տեղ էր ուղարկել` կարևոր մի հանձնարարությամբ), ու դիմացս է դուրս եկել միջին հասակի, ձեռնափայտով  տարեց մի մարդ։ Նա պարտադիր կանգնեցնում էր ինձ (պատկերացրեք նաև աշակերտիս` լսելու պատրաստ և ուղիղ կեցվածքը…), հարցնում անունը, բարի մի խորհուրդ էր տալիս կամ խոսք ասում, դե, նաև ինչ-որ զգուշացում  (անկեղծ ասած, այդ տարիքում ես լսում էի ուշադիր, որովհետև զարմանալի հետաքրքիր խոսելաոճ ուներ), հետո նոր իրավունք ունեի շարունակելու ճանապարհս` կարևոր առաքելությունը իրագործելու։ Երկու կամ գուցե ավելի քիչ տարի անցավ, նա մահացավ։ Առհասարակ փոքր տարիքում մահերն այլ կերպ  են ընկալվում. դու գիտակցում ես, որ մի գույն պակասում է քո օրերից, տխրությունը անսովոր ուրիշ է, բայց ժամանակը՝ հիշողությունները վարպետորեն ջնջելու ունակությամբ մոռացնել է տալիս ամենը…
Տարօրինակ չէ` տարեց  մարդիկ հետաքրքիր են. նրանք իրենց անցյալի պատմություններով ու սովորույթներով բախվում են նոր սերնդի հետ, իսկ խոսք ու խրատով՝ հենարան ու դաստիարակ դառնում։ Առանձնապես հետաքրքիր է ինձ համար հին ու նոր սերնդի զրույցը, իսկ ավելի` համատեղ կենցաղը…

Համարեք սա  լավագույն նախաբան, ապա պատմելու պապիկիս մասին։ Կուզենայի, որ հիշողության մեջ գամվող այդքան պատկերների «իրական» մաս կազմեր նաև նա, սակայն…

Կարմիր կազմով տետր կա, որ վերջին տարիներին գրասեղանիս առաջին դարակում է, և երբեմն կարդում եմ, և ուրիշ դարակներ, որտեղ շատ թղթեր են, տետրեր, որոնց մեջ մաթեմատիկայի ու ֆիզիկայի խնդիրների լուծումներ են` մաքրագրված կամ  սղագրված, բայց հիմա դրանց քիչ մասը կա միայն։ Նորից ետ դառնամ կարմիր տետրին: Պապիկիս ձեռագիրն է, թեև ինձ համար դժվար ընթեռնելի է, բայց հավասարազոր է այն գլուխկոտրուկին, որն ուզում ես անպայման լուծել ու վերջապես ստանալ սարսափելի հետաքրքիր հարցի պատասխանը։
Տետրը պատկանել է պապիկիս, ում  ես չեմ տեսել. նա մահացել է ավելի շուտ, քան ես ծնվել եմ։ Բայց դեռ փոքր հասակից էի  հարցուփորձ  անում նրա մասին. ուզում էի իմանալ, թե նա ինչպիսին է եղել` բոլոր առումներով։ Միայն այն փաստը, որ նա ֆիզիկայի ու մաթեմատիկայի ուսուցիչ է եղել, ինձ ստիպում էր փոքր ժամանակ (անգամ ավելի բարձր դասարաններում) երազել  ուսուցիչ դառնալու մասին, դե իսկ հետո անկայուն պատանեկան սիրտն ու մտքերը (եթե, իհարկե, չափազանց չէր լինի այդպես բնութագրել), փոխեցին նպատակներս։ Բայց փոխարենը հայրիկս շարունակել է նրա գործը։ Եթե պետք է հիմնվել գենետիկայի տեսության վրա, ուրեմն հենց այդ պատճառաբանությամբ ֆիզիկան ինձ համար դարձավ հետաքրքիր ու այդպիսով նաև շատ հիշեցրեց պապիս մասին…

Պապիկիս (Դավիթ Հարությունյան), հետո նաև հայրիկիս գրադարանում շարված գրքերը  մինչև վերջերս ինձ թվում էր` պարզապես ֆիզիկայի գրքեր են, երկար-բարակ խնդիրներ ու օրենքներ, բայց… դրանք համեմատում են ֆիզիկան ու իրականությունը, պատմում  հայտնի ֆիզիկոսների, բնության գաղտնիքների ու առեղծվածների, Աստծո, մարդու, մաթեմատիկայի, հարաբերականության մասին:
Կարծես թե` պետք չէ այլևս թվել, հակառակ դեպքում հետո դժվար չի լինի ինձ համար կռահել, թե ինչպես են անհետանում գրքեր մեր գրադարանից (կատակ):

Կարմիր տետրում պապիկս գրել է իր մտքերը, ու կան նաև գրքերից մեջբերումներ, ուզում եմ մի քանիսը թողնել այստեղ:
Պապիկս գրում է…
«Սպիտակ լույսի պրիզմայի միջով լույսը գույների է վերածվում, իսկ մարդու բարդույթների պարզեցումը չի՞ բերի կյանքի ցանկալի գույների։
Այն, ինչ հեշտությամբ է կատարվում` կասկածելի է։
Ճարպկությունն ու խաբեբայությունը պիտանի չեն։

Վատ քաղաքականությունը ոչ առողջ սերնդի է տանում։

Դասագրքերում հասկանալի ձևով պետք է արտահայտել պատմական երևույթներ. պատմական երևույթի ոչ ճիշտ մեկնաբանությունը կապանքների մեջ է գցում մարդուն։

Մարդու միջից դուրս պիտի բերվի նյութապաշտությունը։

Այն ամենը, ինչ ասվում է օրենքներով, հեռուստատեսությամբ, դրա 10-15 %-ն է իրագործվում. դա տանում է ժողովրդի «հատվածաբար կորստի»։

Ես մարդկանց առաջ ստորանալ չգիտեմ, որի հետեւանքով էլ ոչ մի կոչում չունեմ։ Մարդու այն հատկանիշը, որ շահն է գերադասում, դրդապատճառ է դառնում մարդկանց միջև պայքարի ու պատերազմի։ Գուցե նման հատկությունները հնարավոր չէ վերացնել, ինչպես ծերացումը չի կասեցվի։
Ամեն մի հասարակարգի վերացումից հետո պետք է նրա լավագույն հատկանիշները թողնել ու նոր հասարակության կառուցման համար օգտագործել։

Միայն Աստծո տվածով քիչ է։
Ամեն հայի փոքր ներդրումը ազգի վերելք ապահովող պայման է։ Պետք է պարզել, թե պետության կողմից ժողովրդին տվածի քանի տոկոսն է հասնում ժողովրդին։ Ժողովուրդը վատ ապրելակերպից այնքան չի դժգոհում, որքան պարզագույն անարդարությունից։
Մրցույթը պաշտոնի համար գործիք է, որը գնահատում է մարդու բարոյական, մարդկային «աստիճանը». պաշտոնյան դրա համար էլ պիտի ձգտի լավը լինել»…

Sabina Davtyan

Նրա յուրահատուկ լինելը ոչ ոք չհանդուրժեց

Յուրահատուկ բառը այնքան ծեծված է դարձել, սենտիմենտալ ու շատ օգտագործվող, որ անգամ ինքս էլ օգտագործել չեմ ուզում, բայց չգիտեմ` որ բառով փոխարինեմ այն. միգուցե առանձնահատուկ կամ յուրատեսակ, յուրակերպ, ինքնահատուկ, ներհատուկ: Ինձ թվում է այս բառերը ընդհանրապես համապատասխան չեն, ու կարելի է ուղղակի փոխարինել տարբերվողով: Ցնցող է, մի սենտիմենտալ բառը փոխեցի մյուսով, բայց դրանում էլ հենց կայանում է իմ բնավորությունը. միշտ հակառակվում եմ, գրողը տանի: Բառերին, եղանակին, մարդկանց ու ամեն ամենին: Հակառակվող ու ըմբոստ բնավորություն ունենալը ուժեղ մարդու հատկանիշներ են, իսկ ես ինձ ոչ շատ վաղուց, բայց ուժեղ եմ համարում, բայց ինչ գնով հասա սովորական թվացող այդ ածականին, ուղղակի աննկարագրելի դաժան էր: Իսկ ինչպե՞ս դա կատարվեց:

Վերջերս հայելու մեջ նայելիս տարօրինակ բան զգացի: Այսքան տարվա մեջ այդպիսի դեպք չէր եղել: Ես ինքս ինձ այլևս մեղադրողի հայացքով չէի նայում, այլ հայացքիս մեջ հպարտություն էի զգում: Ինչ տարօրինակ ու անսովոր էր, բայց դա միակ տարօրինակ դեպքը չէր, որ այդ օրը կատարվեց: Փետրվարի 9-ին, ինչպես սովորական օր, գնում էի դասի: 09:00 մետրո ու բազմաթիվ աշխատանքի ու համալսարան շտապող մարդիկ: Երևի կարիք չկա նշելու, թե այդ ժամին մետրոյում ինչ է կատարվում: Մետրոն եկավ, նստեցի, ականջակալներս դրեցի ու վայելում էի սիրածս երգերը: Եկավ իջնելու ժամանակը, ու ականջակալներս հանեցի, որ խնդրեմ` ճանապարհ տալ, ու ի՞նչ լսեցի: Երկու աղջիկ բարձրաձայն ինձնից էին խոսում, ու մեկը մյուսին շփոթված կամ փոքր ինչ նեղված ասում էր. «Երանի այն աղջկան, որ թքած ունի մարդկանց կարծիքների, մտածելակերպի, հայացքների վրա»: Անկեղծ ասած, սկզբից չհասկացա, որ խոսքը իմ մասին է, իսկ երբ հասկացա, միանգամից ընկա մտքերի գիրկը: Կանգնած նայում էի հայելու մեջ ու գիտակցում, որ ոչնչի հեշտ չեմ հասել ու առաջին հերթին սեփական եսիս համակերպվելն ու ընդունելը չափազանց շատ ժամանակ, ավելի կոնկրետ, տարիներ ու բացասական էմոցիաներ պահանջեց, իսկ կորուստների մասին փոքր հետո կանրադառնամ: Վիճել եմ ինքս ինձ հետ, մեղադրել բոլորին նման չլինելու մեջ: Նայել եմ հայելու մեջ ու ինքս ինձ ասել. Մի արա, մի տարբերվիր, ուղղակի նմանվիր նրանց ու կորցրու սեփական եսդ, կարևորը հանգիստ կլինես բոլորի նման, բայց չէ, չստացվեց: Ես մնացի անդավաճան սեփական եսիս ու հասկացա, որ առաջին հերթին պետք է ինքս ինձ ընդունեմ, հետո նոր արդեն մարդիկ: Ու ես վերջապես ընդունեցի իմ յուրահատուկ լինելը: Հա, մոռացել էի ասել, որ կորուստների մասին պետք է խոսեմ, հիմա մի փոքր էլ փորձեմ խոսել կարևորի մասին: Չէ, ավելի ճիշտ, ինչը ժամանակին կարևոր էի համարում կամ ում կարևոր էի համարում: Ինքս ինձ չընդունելու հիմնական պատճառը կյանքիս մեծագույն սերն է եղել, որովհետև նա անգամ ինձ այդքան սիրելով չընդունեց ինձ այնպես, ինչպես կամ: Փաստորեն յուրահատուկ լինելը ոչ ոք չի հանդուրժում, ու բացառություններ չկան ու դժվար էլ լինեն: Այնքան ցավոտ է գիտակցել, որ դու երբեք նրանից չլսեցիր այս խոսքերը: Դու յուրահատուկ ստեղծագործություն ես: Գիտե՞ս, հենց հիմա նստած նայում եմ արտացոլանքիս ու չեմ հասկանում, թե ինձ հետ ինչը այն չէ: Նայում եմ. մազերս շեկ են, բայց հարյուրավոր մարդիկ ունեն շեկ մազեր, նայում եմ աչքերիս, որոնք սովորական շագանակագույն գույն ունեն, նայում եմ դիմագծերիս, որոնք ոչ նուրբ են, ոչ կոպիտ, ոչ հայի են, ոչ այլազգի, շուրթերիս եմ նայում, ոչ բարակ են, ոչ հաստ ու հասկանում եմ, որ սովորական մարդու արտաքին է, բայց այդ դեպքում ինչո՞ւ երջանիկ չեմ: Հասկանում եմ, որ բոլոր հնարավորությունները ունեմ երջանիկ լինելու համար: Խելք, ունակություն, բնավորություն, արտաքին, հաջողություն, բայց մոռանում եմ, որ ցանկություն չունեմ: Ես վերջապես այսօր գիտակցեցի, թե ինչու եմ անքեզ, որովհետև ես այն չեմ եղել, ինչ դու ես ուզել: Դու հանգիստ ու խաղաղ մեկին էիր ուզում, իսկ ես լրիվ հակառակը, քայլող խառնաշփոթ էի կամ այլայլված քամի, գիժ մրրիկ: Դու համեստ մեկին էիր ուզում, ով կկախեր գլուխը քո հայացքից, իսկ ես, հերիք չէ` համեստ չէի, այլ հայացքիցդ գլուխս երբեք չէի կախում, այլ համառորեն ուղիղ աչքերիդ մեջ էի նայում: Չէ որ ես երբեք գլուխ չեմ կախում, ես հպարտ եմ, չափից դուրս հպարտ: Դու ենթարկվող մեկին էիր ուզում, իսկ ես երբեք ոչ ոքի չեմ ենթարկվել ու չեմ էլ պատրաստվում: Ափսոս, այդպես էլ չհասկացար, որ ինձ նման կրակը չեն հանգցնում, այլ հակառակը, բենզին են լցնում, որ ավելի բոց տա, ավելի ուժեղ վառվի: Բացի դրանից, ատում եմ սենտիմենտալ մտքերս, բայց մենք տարբեր էինք, գրողը տանի, շատ տարբեր: Դու ուղղակի անիմաստ խոսքեր էիր շարում իրար կողքի, դեռ տառասխալներով գրելդ ու բարբառդ մի կողմ դրած, իսկ ես միշտ գործողություններով եմ աչքի ընկել ու հետևելով ինքս իմ գործողություններին ու քո՝ անգործությանը, հասկացա, որ սերը քայլ է, հասարակ քայլ՝ ամեն օր նույն մարդուն ընտրելը, անկախ նրա մազերի գույնից, խոսելաձևից, թերություններից, հիմարություններից… Դե, ուղղակի խոսողները ու խոստացողները գնալու բնավորություն ունեն, չգիտեմ՝ դա ոնց է պատահում, բայց նրանք միշտ հեռանում են իրենցից թույլերի մոտ, ընկերոջը բողոքելու կամ օգնելու, կայարան, գյուղ, բայց ուր էր որ գնում են ու ինչքան շատ ժամանակ էլ անցնում է, մեկ է, մի օր ետ են գալիս: Իսկ դու չափազանց ուժեղ ես լինում թույլին հետ ընդունելու համար, որովհետև նա քեզ համար հեռացել էր հավերժ ու միշտ, ոչ թե անժամանակ:

Այսքանից հետո մտածում ես, որ չկա ավելի սարսափելի բան, բայց չարաչար սխալվում ես,  շարունակում ես փնտրել: Շարունակում ես փնտրել նրան ամենուր ու ամենքի մեջ. ուժեղ թե թույլ, խելացի թե հիմար, ծույլ թե գործունյա, խոսող թե գործող` կապ չունի: Փնտրում ես բոլորի մեջ ընկերոջ, գործընկերոջ, բոլորի, բոլորի մեջ: Բոլորի և ամենի: Եվ երբեք չես գտնում: Գիտես, որ չես գտնելու, բայց փնտրում ես, որովհետև քո սերն է, միակ սերը, պետք է գտնես: Ու մի օր սենյակումդ կամ լսարանում, տաքսու մեջ կամ ընկերական հավաքույթի ժամանակ նստած մտածում ես՝ նրան ավելի մոտեցա՞, թե՞ պարզապես քայքայվեցի նրա մեջ, կամ պարզապես ինձ կորցրի նրա մեջ…

Lianna sargsyan

Հողի կանչը

Ես հայ եմ, այս աշխարհի կողմից խնդիրներս անտեսված են, բայց հայրենիք ունեմ, այն էլ ինչպիսի հայրենիք։ Հեշտ է ասել, որ սիրում ես հայրենիքդ, բայց բավական բարդ է ապացուցել սերդ գործով։ Հիմա կանգնած այս օտար քաղաքի բարձրահարկ շենքերից մեկի պատշգամբում, ինքս ինձ հուսադրում եմ, որ արժանի եմ հայ կոչվելու, բայց հանգամանքները երբեմն ստիպում են ամաչել։

Սրանից բավական տարիներ առաջ, փարպեցի Սարգիսի ընտանիքում ցնծություն էր․ ծնվել էր այդքան փայփայած ու սպասված զավակը, որին, ի պատիվ պապիկի, Արամ կոչեցին։ Սոնան՝ նորաթուխ մայրիկը, դեռահաս տարիքում էր այդ տուն հարս եկել, ընտանեկան խնդիրները այդքան չէին կոտրում նրան, որքան երեխա չունենալու փաստը: Նա բարի էր շատ, սոխակի ձայն ուներ, երբ թախիծ էր պատում առանց այն էլ մշուշված հոգուն, նստում էր դազգահի առջև և երգում էր։ Սոնան ուժեղ էր ձևանում, որպեսզի դիմանա այդ ցավին:  Նրա արցունքները ամուսնուն էլ էին դառնացնում, բայց ինչ կարող էր անել։ Ժամանակն անցնում էր, Սոնան արդեն քսանհինգ տարեկան էր, բայց դեռևս չէր կարողանում երեխա ունենալ։ Բարեկամները ամուսնուն բացատրում էին, որ բաժանվել է պետք, բայց Սարգիսը սիրում էր կնոջը, համառորեն հրաժարվում էր։ Անցան օրեր, Սոնան գեղեցկանում էր, սկսեց հաճախակի վատ զգալ իրեն ու մի օր իմացավ ավետաբեր լուրը․ Սոնայի աղոթքները զուր չէին անցել: Ամիսներ անց ծնվեց Արամը։ Տարիներն անցնում էին այնպես արագ, կարծես ինչ-որ մեկը շտապում էր ուշանալ։ Արամը մոր աչքերն ուներ. լազուր էին աչքերը, այնքան գեղեցիկ էին, դրանց մեջ խորտակվել կարելի էր։ Տղան իր չարաճճի ժպիտով բոլորին ստիպում էր սիրել իրեն, բայց ինքը համառորեն մերժվում էր մեկից, կարելի է ասել՝ միակից։ Արամն արդեն տասնութ տարեկան էր, այլևս երեխա չէր, եկել էր իր ծառայությունը հայրենիքին մատուցելու ժամանակը, բայց չէ՞ որ ընտանիքի միակ զավակն էր: Նրան ծնողները սիրում էին անչափ, դողում էին նրա ամեն մի ցավի վրա։ Մայրը դեռ մանկուց լաց էր լինում, երբ որդին ընկնում էր կամ վնասվում, բայց, անկախ այդ ամենից, նա ճիշտ էր դաստիարակվել՝ հոգով բարի, սրտով՝ անկեղծ։ Սակայն հայրը, լինելով ազդեցիկ մարդ, հեռացրեց որդուն, կարելի է ասել, ազատեց ծառայությունից։

Անցան տարիներ: Արամը բոլորի հպարտությունն էր, ճանաչված ու հայտնի բժիշկ, բայց այդ ամենի մեջ Արամի միակ սփոփանքը սիրելի գործով զբաղվելն էր։ Չծառայելը շատ խոր հետք էր թողել Արամի հոգում։ Դաստիարակվելով հայրենասիրության ոգով՝ նա իրեն ազգին արժանի զավակ չէր համարում, մեղադրում էր ծնողներին, բայց նրանց ևս կարելի էր հասկանալ․ չէ որ դժվարությամբ էին Արամին ունեցել։ Նա, ապրելով հայրենիքից հեռու, իրեն արժանի չէր համարում հայ կոչվելու։ Նրանց կյանքը միապաղաղ էր, հանգիստ, բայց չուներ այն երջանկությունը, որը այդքան երազում էին Սոնան ու Սարգիսը։ Որդին բժիշկ էր, ապահով, երջանկությունն ուղեկից պետք է լիներ նրան, բայց տխուր էր, նրա սրտում միայն ցավ ու կսկիծ էր, ծնողները դա զգում էին։  Հերթական երեկոն էր, ընտանիքը ընթրում էր, երբ հեռուստացույցով լսեցին պատերազմի լուրը։ Արամի սրտում բորբոքվեց այդքան տարիներ զգուշորեն թաքցրած կրակը, մտովի արդեն սահմանին էր։ Տղան որոշեց չնահանջել այս անգամ։ Սեղանի շուրջ լռություն էր, ծնողները միմյանց էին նայում, հասկացել էին  որդուն, այլևս ոչինչ չէր մնում անել, միայն աղոթել։

Տունը նույնն էր, փոշոտված, բայց ընտանեկան սիրո և ջերմության հոտ էր գալիս այդ տան պատերից, չէ որ քոնն ուրիշ է, սեփական ձեռքովդ կառուցածը միշտ հարազատ է ավելի։ Մինուճար որդուն մենակ չթողնելու համար Դավթյանների ընտանիքը վերադարձավ հայրենիք, նրա համար ինչից ամենաշատն էին վախենում։ Մի կողմից էլ հայրը հպարտ էր, որ կյանքը չի գոռոզացրել որդուն, բայց և գիտեր, թե ինչ դաժան բան է պատերազմը, կրկնակին կարող է խլել տվածի դիմաց։ Կորցնելու ժամանակ չկար, Արամը երջանիկ էր, հողը փախչում էր իր ոտքերի տակից, անսովոր զգացում ուներ։ Որոշեց մի օր մնալ գյուղում, հետո կամավորագրվել հայրենիքի պաշտպանության գործին։ Չէր ծառայել, բայց շատ լավ տիրապետում էր բոլոր զինատեսակներին, ու միակ վախը մայրն էր։ Մոր թախծոտ ու աղերսող հայացքը տղային թուլացնում էր, բայց նրան հետ պահել էլ չէին կարող։ Մթնշաղ էր, հայրենի գյուղի օդը և աստղազարդ երկինքը Արամին վերադարձրին մանկություն, զգուշորեն դուրս եկավ տանից ու քայլերն ուղղեց դեպի այգի, որտեղ ամեն ինչ հիշեցնում էր նրան, ով այդպես էլ չբացեց իր սրտի դռները։ Արամին թվաց, որ այգում մենակ չէ, մինչ կշրջվեր, լսեց ինչ-որ մեկի բղավոցը, այդ նա էր՝ Թամարան։ Արամի առաջին ու երևի վերջին սերը…

Աղջիկը զարմացած չէր․ այդ լռության մեջ ոչինչ չէր խանգարում նրանց կարոտած հայացքներով երկար նայել միմյանց.

-Արա՜մ, գիտեի, որ կգաս,-լռությունը խախտեց աղջիկը։

-Իսկ դու սպասու՞մ էիր, գիտես այդքան մերժվելուց հետո չէի մտածում, որ մի օր կտեսնենք իրար, ու դու ինձ սպասելիս կլինես, – ասաց տղան։

Երկուսի աչքերն էլ կրակով էին լցված, բայց դա ոչ պատերազմի կրակն էր, ոչ էլ կարոտի, դա սիրո կրակն էր։ Երկուսն էլ սիրում էին, լուռ, յուրովի, բայց սիրում էին, ու էլ ոչինչ չկար ասելու․ ջերմ գրկախառնությունը արդեն ամեն ինչ լռեցնում էր։ Խոսեցին երկար, կարոտած, հիշեցին իրենց չստացված բոլոր հանդիպումները: Այդ երեկոն ուրիշ էր, մի կողմից Արամի այդքան սիրելի հայրենիքն էր վառվում, մյուս կողմից` սիրտը սիրած էակի կողքին։ Արամը գիտակցում էր, որ հեռավորությունն է ստիպել Թամարային իր սերը ցույց տալ։ Նա հիանում էր սիրած աղջկա ամեն մի շարժումով, հայրենիքում էր ու սիրված, խանգարում էր միայն պատերազմը, բայց Արամը վստահ էր, որ գալու է։ Բաժանումը դժվար էր, այդքան տարիներ անց առաջին անգամ էին հանդիպում: Այն ժամանակ, երբ Արամը գնաց, գիտեր, որ աղջիկը սիրում է իրեն ու կսպասի, ստիպված էր գնալ, չէ որ ծնողներն էին ուզում։ Բայց վերադարձը ու սիրած էակի հետ հանդիպումը հետաձգվում էր, իսկ այս պատերազմը ստիպեց, որ Արամի երկու սերերն էլ՝ Թամարան ու Հայաստանը, ավելի բորբոքվեն սրտում, ու եկավ, որ հաղթի ու սիրի։ Այդ գիշեր ամեն ինչ ուրիշ էր. հայրենիքն էր գեղեցիկ և Թամարան էր հմայիչ, բայց աղջիկը չէր թաքցնում վախը։

-Արամ, մի գնա, այս բաժանումը ստիպեց ինձ հասկանալ, որ ես իրոք քո կողքին եմ ցանկանում լինել, չեմ ցանկանա պատերազմը  բաժանի մեզ։

Տղան լուռ էր, հասկացավ, թե ինչ է աղջիկն ուզում ասել, բայց չէ որ ինքը, որպես հայ, իր պարտքը չէր կատարել ու դավաճան էր զգում հայրենիքի ու սահմանին կանգնած բոլոր տղաների նկատմամբ։

-Դու գիտես, որ սիրում եմ հայրենիքս, չեմ ծառայել, կյանքիս տարիների մի մասը օտար հողում են անցել, բայց հայրենիքը սրտումս է եղել, ու ես միշտ սպասել եմ այն օրվան, որ հայրենիքս իմ կարիքը կզգա․ պահը եկել է,- տղան խոսեց՝ ձայնը մի փոքր բարձրացնելով։ Աղջիկը այլևս չդիմացավ և սկսեց հեկեկալով լաց լինել, այսքան տարի հետո, կրկին բաժանում ու այն էլ այս ձևով։

-Խոստացիր, որ կգաս, ես քեզ սպասում եմ ու միշտ եմ սպասելու: Հիշիր, որ սրտումս դու ես, չկոտրես ինձ, ե՜ս,- ձայնը դողում էր։ Տղան նրբորեն մաքրեց աղջկա աչքերը ու համբուրեց ճակատը։

-Թամարիկ, իմ սիրուն, միշտ հիշիր․ որ իմ սիրտը քոնն է, սիրում եմ քեզ շատ, բոլոր ասված ու չասված խոսքերի փոխարեն միայն թույլ տուր ներողություն խնդրել։ Խոստանում եմ՝ կգամ։ Տղայի խոսքերը աղջկան թևեր տվեցին ու ոգևորված խոսեց.

-Իսկ եթե գաղտնիք չէ, ինչքա՞ն ես ինձ սիրում՝ թաց աչքերի միջից ժպտալով հարցրեց նա։

-Հայրենիքի չափ։

-Ուզում եմ որ ավելի շատ սիրես։

-Ավելին չի լինում, դա առավելագույնն է, որ կարող է լինել։ Ու հիշիր, որ հայրենիքը սիրել կարողանալը  կյանքի ամենամեծ նվիրումն է։

Ժպտացին…

Արամը չստեց, նա գնաց պատերազմ, վերջապես կատարեց իր պարտքը, որը իր համար կյանքի նվիրում էր, բայց և չմոռացավ սիրած աղջկան տված խոստումը, վերադարձավ։

Շուշիի Սբ. Ղազանչեցոց եկեղեցու զանգերը հնչեցին, եկեղեցուց դուրս եկան զինվորական համազգեստով, թիկնեղ հայորդին ու ճերմակազգեստ հայուհին, ասելու այլևս ոչինչ չկար, նրանք սիրում էին իրար ու սիրում են հայրենիքը։ Հայրենիքը ուրիշ հոգի ու սիրտ ունի, եթե սիրես` քեզ ամուր կպահի, բայց երբեմն էլ մենք ինքներս հայրենիք պիտի պահենք․ դա պարտավորվածություն չէ, դա մեր պարտքն է։ Եթե կորցնես հայրենիքդ, կնշանակի կյանքդ ես կորցրել։ Հողը, որի վրա քայլում ես, քոնը պիտի լինի, որ ոտքերդ ամուր կանգնեն վրան։

Արամը անկախ ամեն ինչից զգում էր իր հայրենիքը, կապված էր ու Արամի հողի կանչը դժվարին պահին էր։ Մենք կարող ենք հպարտանալ, որ աննման հայրենիք ունենք ու գեթ մի անգամ մեր կյանքում հայրենիքին գոնե սեր պետք է խոստովանենք։ Չէ որ դա ուրիշ սեր է։ Հայրե՜նիք, թվում է,  թե այս բառի մեջ մի ամբողջ աշխարհ է, սիրել հայրենիքի չափ նշանակում է անցնել սիրո չափման բոլոր սահմանագծերը, իսկ սիրել հայրենիքը  անբացատրելի նվիրվածություն է դեպի այն հողը, որտեղ ապրում ես։

Միշտ լսեք ձեր սրտի ձայնին ու հողի կանչը, հայրենիքը երբեք չի սխալվում մեր հարցում, այդ մենք ենք սխալվում։ Թող աշխարհի բոլոր հայերը զգան իրենց հողի կանչը ու մի օր վերադառնան հայրենիք, չէ որ ամեն ինչ այստեղից է սկսվել։

Հայրե՜նիք ինչ բառերով էլ գրեմ քեզ, քիչ է, թույլ տուր միայն ասել, որ սիրում եմ…

Ruben nersisyan

ԱՅՍՈՒՀԵՏ ԱՊՐԵԼ

ԱՅՍՈՒՀԵՏ ԱՊՐԵԼ

բանաստեղծությունների շարք

***

Քնել է քաղաքը.

էլ չի լսում ոտնաձայներս, որոնք չեն լռել

եվ շարունակում են աղմկել այս խորթ,

միևնույն ժամանակ, համրացած մայթերում

 

մարել են բոլոր լուսարձակները,

որ էլ չտեսնեմ շենքերի պատերին թաքնված,

սուսուփուս, անտաղանդ հայացքներով օժտված,

մենության դատապարտված,

քայքայման շեմին կանգնած նկարները:

 

Մեռել է քաղաքը

եվ չի ընկալում շշուկը սրտիս, որը թելադրվում է  ու գրվում`

այս փողոցների արհեստական ծառերին.

մի մատ խորքից,

ցնորված մեծատառով,

խորդուբորդ շեշտադրությամբ,

ու մեղսական գրչի` թանաքի թողած բազմակետով։

***

Չ(մարդկանց)

օյ, թե ասեմ` ատում եմ ձեզ սուտ կլինի,

սուտ կլինի նաև, որ սիրում եմ,

դուք էս երկուսի արանքում ընկած կետն եք

(յուրահատուկը, եզակին),

որը չունի որևէ պատկանելիություն ինձ համար

(ձեզ համար չգիտեմ, չգիտեմ…)

ձեր մեջ արվեստ կա՞- երևի, գուցե կամ իհարկե

(տոնայնության խիստ տատանումներով, առանց հստակության)

բայց ձեր մեջ նաև կաք դուք, ինչը ամենանողկալին է

երևի դրանում է կատարվում ամբողջ դրաման.

խաղը` անբացահայտ իրերի,

պահերի, իրողության,

որը ոչինչ է, որովհետև բոլորիդ էլ սպասվում է պարտությունը-

բաժանումը,

ցավը,

հեռվացումը ինքներդ ձեզանից

նախօրոք երազած բաները, որոնք հեքիաթ կմնան

ատելությունը

հոշոտելու և հոշոտվելու խիստ տարբեր, բայց այնուամենայնիվ` ունակությունները,

մահը կամ դրա նման մի բան ընդունելը.

ուստի, սիրելիներս, սթրվեք մի քիչ, ընդամենը…

մերսի։

***

Ուրեմն`

 

այսուհետ թողնել ինքդ քեզ հանգիստ.

պառկել անկողնուն` հոգնածի պես,

հոգնածի պես չծամել հացը,

ընդունել, որ հոգնած ես վաբշե,

միացնել երգը` ջազ, դասական, ռոք կամ չգիտեմ էլ ինչ,

մոռանալ բոլոր լավ ու վատ բաները,

երազել հաջորդ կյանքերի մասին,

նրանց մասին, որոնք չեն գա էդպես էլ.

 

խմել գինի. սպիտակ-փափուկ կամ էլ չոր-կարմիր,

փակել բոլոր ախմախ գրքերը`

դասական կամ ժամանակակից, կապ չունի,

մեկ-մեկ հայացքը ուղղել հայելուն

ու ժպտալ ապուշի պես ինքդ քեզ,

քեզ ինքդ համարել ամենակարևոր մեկը,

սիրել մարմինդ, հոգիդ, բոլորից տարբերվող կեցվածքդ,

խոստովանել, որ էդքան էլ ստացվածը չես լավ ընկեր լինելու համար, առհասարակ` լինելու համար,

բայց այնուամենայնիվ`

պարել գժի պես անձրևի տակ,

ոտքերի տակ ճզմելով ծխած ու կիսատ թողած սիգարետը,

չպլանավորելով վաղվա օրը ոչ մի ձև,

շարժառիթներ չփնտրելով ինչ-որ մեկի հետ խոսելու համար,

չմտնելով ռոմանտիզմի փորած ծակերը,

այլ լինելով շարժման մեջ,

մինչև հաջորդ փոխադրում` հանգստյան էտապ.

 

այսուհետ ապրել,

պըրծ, ուրեմն։

Mariam Tonoyan new

Պիգմալիոն և Գալատեա

Քար էի ես՝ պաղ, ճերմակ մարմար,

Գիտեի մի սար, մի երկինք անծայր,

Գիտեի բախտը ցանկացած քարի.

Հավերժություն է պահված մեզ համար։

Վկան ենք մենք աշխարհարարման

Եվ տարեկիցը հին աստվածների։

Դե իսկ հնագույն կարգի համաձայն՝

Համր է լեզուն շատ իմացողի։

Ծանոթ էի ես ձևերին բազում,

Երբ քարն է անգամ վերստին ծնվում.

Էլ փորիչ, հատիչ, էլ քլունգ ու մուրճ՝

Քարը լոկ կոփվում, այլ քար է կերտում։

Լինի դա շքեղ սյուն պալատական,

Լինի գեղանի աղջկա արձան,

Չունի զգացմունք, անսեր է ու պաղ,

Անարձագանք է սերդ հիացական։

Բայց պատկերացրու՝ օրերից մի օր

Քարը շունչ առնի, ժպտա, հեկեկա,

Ցավ զգա ոչ թե հատիչի զարկից,

Այլ սիրու՜ց ցավի, մրսի, հեծկլտա։

Հրա՞շք էր դա, թե նենգ կախարդանք,

Երբ հանկարծ տոնին Աֆրոդիտեի

Փափկող մաշկիս տակ արյուն զգացի՝

Ինչ-որ ինքնահոս անէ տառապանք։

Շուրջս արձաններ քարե, անկենդան,

Իսկ ահա և նա՝ քարերի արքան՝

Պիգմալիոնը՝ խենթ, առասպելական…

Մի հպում ձեռքիս, սարսուռ ակամա,

Վա՞խ եմ զգում ես, ախր, ի՞նչ է դա։

Նա մոտենում է մարմնիս կենդանի,

Մեղմ շշնջում է՝ իմ Գալատեա…

ՏԱՐՎԱ ՎԵՐՋԻՆ ՆՅՈՒԹՍ, ԲԱՅՑ ԱՌԱՋԻՆ ԱՆԳԱՄ ԲԱՆԱԿԻՑ

Չգիտեմ` որ նախադասությունից, որ բառից կամ մտքից սկսեմ գրել: Որտեղից գրեմ, որպեսզի լինի կարճ, հակիրճ, հասկանալի, բայց խնդիրն այն է, որ պատմելու շատ բան կա, բայց նաև քիչ ժամանակ:

Ուզում եմ սկսել հենց նրանից, որ առանց ոչ մեկին զգուշացնելու, առանց ցտեսություն ասելու անսպասելիորեն մեկնեցի զինվորական ծառայության: Նախատեսված օրվանից՝ մեկուկես տարի անց, նույն 2019թ. ամռանը՝ հուլիսի 24-ի երեկոյան իմացա, որ պետք է գնամ պարտքս տալու, իսկ գնալուս օրը` հուլիսի 26: Երևի արդեն պարզ է, թե ինչու առանց ոչ մեկին նախազգուշացնելու, որովհետև կար ընդամենը մեկ օր պատրաստվելու համար, իսկ երկրորդ օրը արդեն` բարի ծառայություն: Սա է իմ այն գլխավոր պատճառը, որ մինչև հիմա չես կարդացել իմ նյութերը, տեսել ֆոտոները և վերջ ի վերջո, անպատասխան են մնացել քո նամակները:
Հուլիսի 28, օր, որն արդեն պարզ էր, թե ես որտեղ եմ ընկել և որտեղ եմ անց կացնելու իմ ամբողջ ծառայությունը՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն, Մարտակերտ, 5-րդ Պաշտպանական շրջան: Առաջին անգամ դարպասներից այն կողմ որ մտա, կարծես գունավոր և մեկ այլ կյանքից տեղափոխվեի մեկ այլ` ուրիշ կյանք, որտեղ գույները երեքն են՝ կանաչ, դարչնագույն և սպիտակ: Հիմա կասեք` դրանք ի՞նչ են, բայց դրանք գույներ են, որոնք ամենուր են` հագուստից սկսած մինչև շինություններ:

Մինչև Զինվորական երդում տալու արարողությունը ծառայությունը նման էր ճամբարի, կամ մեդիա ծրագրի, որտեղ դու անում ես օրվա յոթանասուն տոկոսը շարային պատրաստություն, ճիշտ կանգնել, քայլել, աջ-ձախ դարձ ու թվում է, թե երդման արարողության ժամանակ կգան ընտանիքիդ անդամները, և իրերդ կհավաքես և կգնաս տուն: Բայց դե չէ, այդ ամենից հետո, երբ վերադառնում ես, տեսնում ես, որ չէ, ամեն ինչ լուրջ է, ի՞նչ ճամբար կամ` ի՞նչ մեդիա ծրագիր: Դու արդեն տվել ես հայրենիքդ պաշտպանելու երդում, դու ունես արդեն քեզ կցված զենք և, ինչու չէ, նաև պատիվ` սահման պաշտպանելու: Արդեն սկսում ես խորանալ մարտավարական, մարտավարամասնագիտական առարկաների, մասնագիտական զենքի, ֆիզիկական պատրաստության և ցանկացած դժվարություններ հաղթահարելու ուղղությամբ: Առավոտյան 06:40 մարզանք, առանց վերնաշապիկի, մութ, 3կմ վազք, մարմնամարզություն՝ քամի, հետո արագ անկողինների հարդարում, լվացվել, շարվել դեպի ճաշարան ու հետո` ըստ օրվա կարգացուցակի: Եղել են պահեր, երբ հոգնում էի, երբ ինչու չէ, նաև ասում` ոչ թե հոգնել եմ ֆիզիկապես, այլ հոգեպես այս կրկնվող առօրյայից: Շատ ժամանակ, երբ չուզելով էի վազում առավոտվա մութ ժամին, սկսում էի ինքս ինձ հետ զրուցել: Տրտնջում էի` ինչո՞ւ, սա, ախր, լավ չի է, շատ երկար ա: Գոնե էսօր չվազենք կամ քիչ մարզվենք: Բայց մի օր հասկացա, որ վազելը դարձել է հասարակ մի բան: Ու նաև հասկացա, որ ցանկացած դժվարություն հաղթահարելի է, ու պետք է միայն ժամանակ և հետո, ինչու չէ, նաև սկսում ես լավ զգալ, որ ֆիզիկական տվյալներիդ մեջ առաջընթաց կա: Դե չասեմ նաև այն, որ հենց այդ առավոտյան մարզանքները, տքնաջան պայքարելը և լավ արդյունքին ձգտելն էր, որ քննության ժամանակ հանձնաժողովի կողմից բարձր գնահատվեց, և այդ ժամանակ հասկանում ես, թե ինչու պիտի առավոտյան հաղթեիր ծուլությունդ ու վազեիր:

Բանակը դա մի վայր է, որտեղ դու անցնում ես փուլեր, ու այդ փուլերը քեզ տալիս են այս ամենը՝ պայքարել և նպատակին հասնելու կարողություն: Հասկանում ես, որ «չեմ կարողանում» չկա, այլ կա «չեմ ուզում»: Գնահատում ես քաղաքացիական կյանքը և ինչու չէ, նաև սկսում են հեշտ թվալ մի շարք խնդիրներ, որոնք ժամանակին եղել են իբր թե չլուծվող: Մեկը այն, որ եթե ես ինձ համեմատեմ բանակից առաջ և հետո, ապա եղել է նման մի բան, երբ առավոտ 09:45 մի կերպ արթնացել եմ, որ գնամ դասի, հիմա ես արթնանում եմ 06:20, բայց արդեն արագ ու 45 վայրկյանում հագնվելով: Երբ գնում էի համալսարան ընդամենը մաքուր հագնված, սմարթֆոնի օգնությամբ և իմ դիմաց դրված թղթերի ու մատիտների շնորհիվ գծում էի գծագիր ու գալիս տուն, ասում էի` ի վիճակի չեմ, հոգնած եմ, չեմ կարող դաս անել, իսկ էստեղ այդ վաղ առավոտյան  մարզանքից հետո, արդեն ոչ թե սմարթֆոնով, այլ ամենապարզունակ ֆունկցիաներով հեռախոսով, որով մեկ տառ գրելու համար պետք է կոճակը սեղմես գոնե 3 անգամ, հագնված ոչ թե ժամանակակից, այլ զինվորական հագուստ, ու ոչ թե բոթասներ, այլ մեծ ու ծանր սապոգներ և, ամենակարևորը, ոչ թե նստած աթոռին` կարկինը ձեռքիդ, այլ փորի վրա պառկած հողին, զենքը ձեռքիդ ու սողեսող առաջանում ես դեպի նշված վայրը: Ու այդպես մինչև օրվա ավարտ:

Դե արդեն երևի պատկերացրեցիք, թե ինչպես կշարունակեմ ուսումս բանակից հետո: Այո, միանշանակ առանց ալարելու կամ ասելու, թե հոգնած եմ, չեմ կարող դաս անել: Բանակում ես դառնում տղամարդ, էստեղ ես դու ստեղծում հարց, քո ստեղծած հարցին տալիս քո ստեղծած լուծումը և հետո, եթե դու ամեն ինչ ճիշտ ես արել, ապա դու սկսում ես լավ զգալ, որ արեցիր ճիշտ քայլ: Դու ճիշտ ես ուղղորդվում, իսկ հակառակ դեպքում, դաս քաղում, չկրկնում հաջորդ անգամ և ինչու չէ, նաև բոլորից հեռու դու միայնակ լինելով, ճանաչում ես քեզ, թե ով ես դու բոլորից հեռու, մենակ օտար միջավայրում: Բանակային ծառայողական կյանքը նաև քեզ նախապատրաստում է ինչ որ տեղ քո ապագա կյանքին: Այնպես չէ,  ործառայության ընթացքում սովորածդ պետք է միայն այդ երկու տարվա համար: Այդ երկու տարվա փորձը կարող է նաև պետք գալ այն ժամանակ, երբ  կունենաս ընտանիք ու, հարկ եղած դեպքում, գիշերը չես քնի կամ առավոտյան շատ շուտ կարթնանաս, որպեսզի կարողանաս վաստակել օրվա հացդ և պահես ընտանիքդ: Եթե անկեղծ խոսենք, ես չեմ ուզեցել ծառայել: Ոչ թե այն պատճառով, որ ուղղակի չեմ ուզում կամ վախենում եմ, ինչպես հիմա  ոմանք են մտածում: Ոչ, ես սահմանամերձ գյուղից եմ ու ներկայիս զորամասը, որտեղ ծառայում եմ, դիրքեր չեն երևում, մինչդեռ իմ տան հյուրասենյակից երևում են ադրբեջանական դիրքերը, որտեղից կարող է ամեն պահի կրակ բացվի ու հաճախ էլ բացվում էր:

Հա, կիսատ մնաց, շարունակեմ: Ոչ թե այդ պատճառներով չէի ուզում ծառայել, այլ այն, որ այդ երկու տարվա մեջ կարող էի ուսումս շարունակել, գնալ առաջ մասնագիտական գիտելիքներով և նման մի շարք պլաններ ունեի: Բայց բանակ գալուց հետո ես փոխել եմ կարծիքս: Անգամ փոշմանել եմ, որ չէի ուզում ծառայել: Հիմա վստահ եմ, որ այս հինգ ամիսներն ինձ այնպիսի բաներ են տվել, որոնք շատ կօգնեն ողջ կյանքում: Դժվարությունները հաղթահարելուց հետո է կյանքը դառնում հաճելի ու հեշտ, եթե չանցնես այդ ամենի միջով, անգամ այդ հաճելի և հեշտ կյանքը քեզ համար կարող է թվալ վատը ու ձանձրալի: Բայց կա նաև մի այսպիսի զգացողություն, երբ գալիս է մի պահ, որ ոչ բանակի առօրյան, ոչ անհարմար հանդերձանքը, ոչ մազերիդ բացակայությունը, ոչ էլ մի ուրիշ բան, անսովոր չեն թվում: Բայց այստեղ է, որ քեզ այցելում է կարոտը:  Կարոտ` քո բակում գտնվող ծառի, աղմուկի, քաղաքի քո ամենասիրելի փողոցի և ամենակարևորը, քո հարազատների հանդեպ: Գիտեմ, հիմա անգամ ծիծաղելի է թվում, բայց զորամասի տարածքում խանութում աշխատող կնոջը միշտ նմանեցրել եմ տատիկիս, նայել իրեն, հիշել տատիկիս, անցել, բայց եկել էր նաև մի պահ, որ կարոտը խեղդում էր, և այդ անծանոթ կնոջը, ում չէի ճանաչում, ու ագամ, երբ խոսում էր Ղարաբաղի բարբառով՝ քիչ էր մնում գնայի, իրենից իրեն գրկելու թույլտվություն խնդրեի: Կամ` երբ փոքր երեխա էի տեսնում, ուզում էի ուղղակի հետը խաղալ, իրեն քաղցր նվիրել ու հարազատի հետ շփվելու էներգիան հանես: Անծանոթ մարդկանց սկսում ես նմանեցնել մտերիմներիդ, ու ամեն իրենց տեսնելիս հիշում տվյալ ծանոթիդ, որ թվա, թե տարածքում հարազատ մարդ կա:

Ու այսպես անցկացրեցի ուսումնկան գումարտակի հինգ ամիսները և վերադարձա տուն` տասը օր արձակուրդ: Հիմա արձակուրդիս վերջին օրն է: Մնացած օրերը ինձ համար եղել են շոկային, անսովոր, ու էնպիսի տպավորություն էր անգամ, որ ես իմ ամբողջ կյանքում բանակում եմ եղել, իսկ իմ քաղաքացիական կյանքը ուղղակի պատկերացրել եմ չկա: Արձակուրդիս երրորդ օրը ամեն ինչ ընկավ իր տեղը: Չկար էնպիսի օր, որ մեր տուն հյուրեր չգային: Ինչ խոսք, հաճելի էր: Ուզում էի ժամանակը կանգնեցնել, բայց դե անհնար է, անցնում է ու մի բան էլ երկու անգամ ավելի արագ, քան զորամասում: Բայց ինչքան էլ արագ անցներ, մեկ է, ես որոշել էի, որ պետք է մի օր հատկացնեմ Բաղանիսից Երևան գալուն. այցելել համալսարան, տեսնել քաղաքի ծանոթներիս, քայլել ամենաշատ քայլածս փողոցով, որտեղ հինգ ամիս չէի քայլել, ու նոր խիղճս հանգիստ հետ գնամ զորամաս:

Այսօր իմ վերջին օրն է արձակուրդի: Անգամ օր էլ չկա արդեն, կեսգիշերն անց է, բայց դե չէի կարող չգրել չկիսվել: Շատ եմ սպասել արձակուրդին, որ գամ նյութ գրեմ, հիշեցնեմ, որ անկախ իմ էստեղ չլինելուց, մեկ է, ուշ-ուշ, բայց ես էստեղ եմ:

Չգիտեմ, միգուցե քեզ դուր չեկավ իմ գրելու ոճը, կամ էս նյութս տարբերվեց առաջվա նյութերից, բայց ուղղակի ես որոշել էի գրել: Մի քանի ժամից լույսը կբացվի, ու ես կգնամ: Շատ հնարավոր է անգամ չկարողանամ տեսնել իմ նյութը կայքում տեղադրված, բայց ինձ թեթևացած եմ զգում հիմա, որ գրեցի, կիսվեցի և որոշ չափով պատմեցի: Էլի կան պատմելու բաներ, զվարճալի պահեր, բայց ռազմական գաղտնիք ասածը պահպանելով, ուզում եմ հենց էս նոտայի վրա էլ ձեզ «հաջող անել»:

Ես մի քանի ժամից գնալու եմ: Արդեն ինձ սպասվում է մեկ այլ ծառայություն, որի անունն է մարտական հերթապահություն՝ դիրքեր: Այդ ծառայությունը տարբերվելու է իր բնույթով, լրջությամբ և պատասխանատվությամբ, և ինչու չէ, նաև այդ ամենի հետ միասին հպարտությամբ ես գնում մի զորամաս, որտեղ Քառօրյայի ժամանակ քաջարի մահով են ընկել Ռոբերտ Աբաջյանը, Քյարամ Սլոյանը, Արմենակ Ուրֆանյանը, Անդրանիկ Զոհրաբյանը և մի շարք առյուծ տղաներ, որոնց սխրանքների շնորհիվ է, որ այսօր մեր դիրքերը անառիկ են:
Չգիտեմ իմ հաջորդ նյութը երբ կգրեմ, մյուս արձակուրդի՞ն, մինչ արձակո՞ւրդ, թե՞ ծառայությունը ավարտելուց հետո, բայց մինչ մյուս նյութ գրելս ու մինչ զորամաս գնալս ուզում եմ ասել, որ երկիրը սահմանից է սկսվում, իսկ սահմանը հենց այդ գոտին է, որտեղ դու պարտքդ ես տալիս և պաշտպանում քեզ, հարազատներիդ, ընկերներիդ, ընկերուհուդ և ի վերջո, հայրենիքդ, որը երկու տարի անց պիտի շենացնես քո ստեղծարար աշխատանքով արդեն:

 

Դեկտեմբեր, 2019

(9 ամիս հետո պատերազմը կսկսվի…)

Sabina Davtyan

Բարև՛, տատ

Գիտե՞ս, ես շատ խիզախ աղջիկ եմ, բայց մեծ դժվարությամբ այսքան տարի հետո եկել եմ քեզ այցի: Դժվար է գիտակցել, որ մահվանիցդ ուղիղ 12 տարի է անցել: Ես արդեն 23 տարեկան եմ, իսկ դու հավերժ 60 մնացիր… Ցավոք սրտի, այսօր քո մասին միայն հիշողություններ ունեմ, ու ամեն անգամ քեզ հիշելով մանկությունս գալիս է դիմացս, թե ինչպես էաի վազվզում հիվանդանոցում, թե ինչպես էի հիվանդասենյակի կահույքի դռները բացում ու փակում, իսկ դու անգամ չէիր էլ բարկանում. ուղղակի ինձ նստեցնում էիր քո սեղանի մոտ, թուղթ ու մատիտներ տալիս ու ժպտում: Իսկ երբ հիվանդներ էին գալիս, անգամ սենյակից դուրս չէիր հանում, այլ ասում էիր՝ նայիր, միգուցե մի օր որոշես ինձ նման բուժքույր դառնալ, բայց… Բայց ո՞վ կմտածեր, որ դու այդքան շուտ ինձ միայնակ կթողնես, ու ես կսկսեմ ատել հիվանդանոցները ու սպիտակ խալաթները, ու անգամ 7 թիվը, որը տեսնելուց միշտ փշաքաղվում եմ… Ախր, այնքան շուտ հեռացար ինձանից, չհասցրեցի անգամ հրաժեշտ տալ: Մի գիշերում ամեն ինչ կանգ առավ, սիրտդ կանգ առավ:

Տատ, գիտե՞ս, բոլորին ստում եմ, որ այդ օրվանից ոչինչ չեմ հիշում, իսկ նրանք կուրորեն հավատում են, որովհետև դժվար 12 տարեկան փոքրիկ աղջնակը գիտակցեր, թե ինչ է մահը, իսկ ես գիտակցել եմ, տատ: Ես այդ օրը մեծացել եմ, հավատո՞ւմ ես:

Ինչ-որ մի տեղ կարդացել եմ, որ սարսափելի է, երբ կորցնում ես մեկին, ով դեռ ողջ է, բայց հակառակի մասին ոչինչ գրած չկար: Միգուցե հաջորդը դրա մասին գրեմ: Օրինակ՝ ինչպես համակերպվել հարազատի կորստի հետ, ինչպես չվախենալ մահից և այլն: Տատ, ես չեմ վախենում, ես էլ վաղուց չեմ վախենում մահից, բայց ի՞նչ գին վճարեցի դրա դիմաց` ոչ ոք չգիտի: Տատ, հոգնել եմ մահերից: Մահը շողքս է դարձել, ուր գնում եմ` հետապնդում է, բոլորին խլում է ինձնից՝ հարազատներ, ընկերներ, ծանոթներ, անծանոթներ: Երևի էլ ոչ մեկին չսիրեմ կյանքում, որ մահը հանկարծ նրան էլ չխլի:

Գիտե՞ս, մահվանդ նախորդ գիշերը ննջասենյակում փոքրիկ աղջիկը ծնկի էր եկել ու նրա դառն հառաչանքները ու աղոթքները ճախրում էին դեպի երկինք՝ հրաշքի ակնկալիքով: Ես չէի աղոթում, ես աղաչում էի: Աղաչում էի Աստծուն` փրկել քեզ անգամ իմ կյանքի գնով: Աստված չլսեց, չօգնեց, չխղճաց: Նա քեզ խլեց ֆիզիկապես, բայց հոգեպես մնացիր ինձ հետ, իմ կողքին: Տատ, գիտեմ, ինչ հիմա ասեմ, դրա համար բոլորի քննադատությանը կարժանանամ, բայց ոչ քո: Տատ, ես մահվան օրվանիցդ էլ Աստծուն չեմ հավատում: Գիտե՞ս, մարդիկ անհիմն մեղադրում են, բայց եթե մինչև վերջ ինձ լսեն, դատելու փոխարեն միգուցե ցանկանան գրկել: Տատ, դու արդեն 12 տարի է, ինչ չկաս, բայց ես դեռ չեմ համակերպվել քո կորստի հետ ու դժվար էլ համակերպվեմ: Սիրտս ցավում է, ուզում եմ լալ, բայց արցունքներս վաղուց չորացել են, երբ ես դեռ 12 տարեկան փոքրիկ երեխա էի…

Anna gasparyan aragats

Հայաստանի թաքնված գանձերը

Երբևէ եղե՞լ եք Հայաստանում։ Եթե այո, ապա դուք հավանաբար կարծում եք, որ այցելել եք Հայասատանի ամենահետաքրքիր վայրերը։ Երևի եղել եք Գառնիում, Սևանում, Գեղարդում, Էջմիածնում։ Սակայն հավատացեք՝ սա դեռ ամենը չէ։ Հայաստանում կան շատ տեսարժան վայրեր, որոնք այդքան էլ հայտնի չեն։

Ահա մի քանիսը։

Աստվածընկալ վանք, վանական համալիր պատմական Նիգ գավառի կենտրոնական հատվածում, ներկայիս Արագածոտնի մարզի Երնջատափ և Հարթավան գյուղերի միջակայքում, կառուցվել է 4-13-րդ դարերում։

Աստվածընկալի անունն առաջացել է վանքում պահվող «Աստվածընկալ Սուրբ Խաչ»-ի անունից։ Աստվածընկալի վանական համալիրը գտնվում է Քասաղ գետի աջակողմյան հատվածում, բարձր բլրի վրա։ Տարբեր դարերում կառուցված ձեռակերտ շինությունները մի ընդհանուր միասնությամբ ձուլվել են շրջապատի բնությանը, հարազատ ու համահունչ են նրան։ Աջ կողմում գահավեժ ժայռեր են, ձախում՝ ձորակներ, ներքևում՝ ձորը, որտեղով հոսում Է Քասաղ գետը, գետի ձախ ափին, եռանկյունաձև բարձունքի վրա՝ միջնադարյան բերդը։

Ոչ բոլորը գիտեն Արագածում գտնվող Գեղարոտ ջրվեժի մասին։ Այն գտնվում է Արագածոտն մարզի Ապարանի Արագած գյուղում։ Գյուղից 11կմ հեռավորության վրա է և ներառվել է բնության պետական հուշարձանների ցանկում։ Արագածի լանջից մոտ 3000մ բարձրության վրա է։ Գեղարոտ ջրվեժը երկուսն է՝ մեծ ու փոքր։ Ջրվեժը գահավիժում է 17 կմ բարձրությունից։

Արագած լեռան արևմտյան լանջին` Արտաշավան գյուղում, տեղակայված է հայկական այբուբենի հուշարձանը: Քանդակագործական այս շքեղ աշխատանքը գտնվում է անմիջապես բաց երկնքի տակ և ներառում է 39 տառերի քանդակներ։ Բոլոր տառերը քանդակվել են տուֆից: Համալիրը կառուցվել է 2005 թվականին՝ հայոց գրերի ստեղծման 1600-ամյակի առթիվ։

Սուրբ Խաչ եկեղեցին գտնվում է Հայաստանի Արագածոտնի մարզի Ապարան քաղաքում։ Այն կառուցվել է 4-րդ դարի վերջերին։ Եկեղեցին վերանորոգվել է 1877 թվականին։ Եկեղեցու քահանաներն են Տեր Մուշե քահանա Վահանյանը և Տեր Սարգիս քահանա Սարգսյանը։

Դու գնում ես, հոգի՜ս…

Դու գնում ես, հոգի՜ս,

Ու հրաժեշտդ բնավ անհրաժեշտություն չի դառնում։

Բառերդ մինչ նոր տեսություն մաղթող կուլ են գնում կոկորդումդ`

Ուրիշ մեկի տեսության համար։

Դու գնում ես, հոգի՜ս,

Ու ես` շարքային բառասպանս, սովորականի պես «մենք»-ը բաժանում եմ երկուսի,

Որովհետև արդար չէ,

Որովհետև հրաժեշտից առաջ ու հրաժեշտից հետո բառը կիսատվում է,

Իսկ մարդն ավելի շատ…

Դու գնում ես, հոգի՛ս, ու այս անտանելի դատարկությունը մոմի պես հալվում է մտքերիս,

Ու ծավալուն վերջաբանները նախաբաններից շուտ են գրվում։

Շուտ է անցնում հրաժեշտն ու կիրակի է դառնում։

Ես քայլում եմ խցկված քաղաքում

Անթաղելի Չհրաժեշտի համար գերեզման փնտրելով։

Հրմշտոց է։

Ինչ-որ մեկն ամբոխից դուրս է գալիս առանց հրաժեշտի։

Ու ես` շարքային բառասպանս, գրում եմ.

«Դու գնում ես, հոգի՜ս,

Ու հրաժեշտդ բնավ անհրաժեշտություն չի դառնում,

Բառերդ մինչ նոր տեսություն մաղթող կուլ են գնում կոկորդումդ

Ուրիշ մեկի տեսության համար»

#բառսափիդմեջ