Պատերազմ: Օր 9:

Ես նայում եմ ընկերուհուս աչքերին: Չգիտեմ՝ ոնց պիտի րոպեներ հետո նրան հայտնեմ, որ իր կուրսընկերը, բեմական խաղընկերն ու համատեղության կարգով նաև՝ ամենամտերիմ ընկերը զոհվել է: Նա, չնայած այս 9 օրերի դժոխքին, ժպտում է: Հավատում է, որ ամեն ինչ լավ է լինելու, ու որ անպայմանորեն, անկասկած ու համառորեն հաղթելու ենք: Ինչպե՞ս նայեմ իր ժպտացող աչքերին ու ասեմ մի բան, որից հետո այդ աչքերից ծովի նման աղի արցունքներ են սկսելու հոսել, մի բան, որ ինքս էլ կգերադասեի չիմանալ ժամեր առաջ մի բոթաբեր զանգից:

Դեռ երեկ էինք պայմանավորվել հանդիպել 3 ընկերուհիներով ու թեյել միասին այս երեկո. հույս ունեինք, թե գոնե այդպես կկարողանանք մեկ-երկու ժամով կտրվել աշխարհի ամենասարսափելի երևույթի մասին նորություններն անընդհատ թարմացնելու մեր մոլուցքից: Գլխիցս բարձր այդ առաջարկի հեղինակն էլ հենց ես էի եղել՝ առանց գրամ իսկ կասկածելու, թե մինչ հաջորդ երեկոն ուսերիս այդքան ծանր բեռ է դրված լինելու: Ես նայում եմ նրա խաղաղ, ժպտացող ու հաղթանակի վրա վստահ աչքերին ու փորձում ժպտալ: Նույնը փորձում է անել նաև կողքիս նստած մյուս ընկերուհիս՝ նա, ում զանգով հոգի փշրող այդ լուրի ծանրությունը դրվել էր երկուսիս ուսերին: Վերջինիս մոտ դերասանական այդ հնարքն այնքան էլ լավ չի ստացվում. աչքերն անընդհատ արցունքով են լցվում, ու, որքան էլ փորձում է իրեն զսպել, դրանցից մի քանիսը հայտնվում են այտերին:

-Ես գնամ, լվացվեմ,- ասում է նա՝ փորձելով երեսը շրջել դեպի ինձ, որ նա չտեսնի իր արցունքները:

Ընթացքում իրար թաքուն մեսիջներ ենք գրում, որ հասկանանք՝ ոնց, որ պահին ու ինչպիսի բառերով ենք էդ անիծյալ բոթը հայտնելու մեր ընկերուհուն: Մի քանի վայրկյանով վերջինիս աչքի փուշը դառնալու պատասխանատվությունը ես փորձում եմ գլորել նրա վրա, ինքը՝ հակառակը: Հետո հասկանում ենք, որ երկուսս էլ չափից դուրս թույլ ենք մեր երրորդի աչքերը այդպիսի տխրությամբ լցնելու համար: Պատճառ ենք բերում մեր թույլ սեռն ու ծանրագույն այդ առաքելությունը դնում տղաներից մեկի վրա: Նա, ուր որ է, կհասնի, ու մենք ի վերջո ստիպված կլինենք դուրս գալ սրճարանից:

-Դուրս գա՞նք արդեն,- հարցնում է նա,- հաշիվը վաղուց փակել ենք:

-Դե՜, մի 5 րոպե էլ մնանք, էլի,- փորձում եմ ժամանակ ձգել ես,- ցուրտ ա դրսում:

-Լավ,- թոթվում է ուսերը՝ չհասկանալով պահը ձգձգելու իմ նկրտումները:

Դուրս ենք գալիս: Կարենն արդեն սպասում է մեզ: Դեմքից երևում է՝ ինքն էլ չգիտի՝ ինչ բառեր ընտրի քիչ ցավեցնելու համար: Իսկ այսպիսի դեպքերում քիչ ցավեցնել, առհասարակ, հնարավո՞ր է: Երևի, չէ: Հաստատ, չէ՛…

-Կգա՞ս՝ քայլենք մի քիչ երկուսով,- ասում է էնպիսի անվստահ ձայնով, որից անհնար էր գլխի չընկնել սպասվելիք գույժի մասին:

Էլենը սկզբում խուսափում է առանձին քայլելու այդ առաջարկը իրեն վերագրելուց՝ կարծելով, թե այն ուղղված էր մեզնից յուրաքանչյուրին, միայն թե ոչ իրեն:  Երևի կանխազգում է, որ  չարագուշակ մի բան է լինելու ու ենթագիտակցաբար փորձում պաշտպանել ինքն իրեն դրանից: Առանձին քայլելու առաջարկը կրկնվում է արդեն երրորդ անգամ, ու նա ստիպված է լինում այնուամենայնիվ ընդունել, որ այն իրեն էր ուղղված: Կարենն ու ինքը քայլ առ քայլ հեռանում են մեզնից՝ աստիճանաբար մխրճվելով խավար մշուշի մեջ: Օրն անձրևոտ էր: Ռոմանտիկ գրականության վարպետները հավանաբար այս դեպքի համար կասեին, թե երկինքը կարծես առավոտից չարագուշակ կերպով ազդարարում էր, որ վատ բան է լինելու: Մինչդեռ այդ վատ բանը՝ մահ անունով, վրա էր հասել դեռ օրեր առաջ թշնամու դավադիր հարվածից: Դեռ օրեր առաջվանից էր, որ ծնողներն ու ընկերները չէին կարողանում կապի դուրս գալ նրա հետ, բայց լավատեսորեն հույս ունեին, թե խնդիրը լոկ տեխնիկական է՝ կապերը լավ չեն, կամ էլ հավանաբար հեռախոսի մարտկոցն է նստել, կամ վատագույն դեպքում՝ փչացել կամ կորել։ Ու հիմա էլ մահ կոչվող այդ արհավիրքի լուրն առաջինը հայտնի էր դարձել ոչ թե նրա ծնողներին կամ ընտանիքի այլ անդամներին, այլ հենց մեզ՝ թեև ոչ պաշտոնապես, բայց, ցավոք, հազար անգամ ստուգված կապերով:

Նրանց՝ մշուշի մեջ կորելու ու կրկին հայտնվելու միջև ընկած ժամանակահատվածը տևում է 2-3 րոպե, մինչդեռ մեզ մի ողջ հավերժություն է թվում: Ես ողջ ընթացքում մտածում եմ, թե ինչ բառեր պիտի ընտրեմ, որ կարողանամ մխիթարել նրան, երբ արդեն ինքն էլ իր ուսերին կրի մահվան բոթի նույն ծանրությունը։ Բայց հենց անհավասարակշիռ քայլերն ուղղում է դեպի ինձ, ու տեսնում եմ նրա արցունքոտ աչքերը, մոռանում եմ իմացածս բոլոր մխիթարանքի խոսքերը և կարողանում եմ անել միայն մի բան․ իմ փոքր թևերով գրկել նրա դողացող մարմինը, որն այսօր ցավից կծկվել ու տարօրինակ կերպով փոքրացել է։ Արցունքները սկզբում նրա աչքերից հոսում են լուռ, միայն ժամանակ առ ժամանակ անզուսպ հեծկլտոցն է ընդհատում լռությունը։ Հետո, երբ գալիս է իրականությունն ընդունելու հաջորդ փուլը, նա փորձում է ժխտել այն։ Փորձում է բերել փաստարկներ, որ կվկայեն հակառակի մասին, ասում է, որ իր աղոթքները չէին կարող Աստծուն չհասնել, որ նա խոստացել էր վերադառնալ, որ իրենք միասին միշտ հաղթել են, այս անգամ էլ պիտի հաղթեին։ Հետո սկսում է մեղադրել ինքն իրեն․ գուցե այդ պահին ֆիզիկապես նրա կողքին չէր, դրա համա՞ր չեն հաղթել։ Հետո տալիս է հարցեր, որոնց պատասխաններն ինքներս էլ չգիտենք, ասում է, որ առանց դիակի անհնար է պնդել մահվան մասին, մինչդեռ մահեր կան, երբ անգամ մարդու մարմինն է մոխրանում․․․ Րոպեներ անց, հավանաբար հանգստացնող դեղահաբի ազդեցության ներքո, դադարում է լաց լինել։ Նստում է ու լուռ, անբառ, անթարթ հայացքով նայում մի կետի։ Հետո հիշում է պատմություններ իրենց ընկերության, միասին անցկացրած օրերի մասին։ Հիշում է կատակներ, որ միայն իրենք էին հասկանում, զգացողություններ, որ միայն միասին էին ապրել։ Հիշում է առաջին խոսակցությունից մինչև վերջինը, պլանները, որոնք միասին պիտի իրագործեին, ու չի կարողանում անցյալով խոսել նրա մասին։ Հետո խոսքն էլի ընդհատվում է արցունքներով, որոնք, թվում է, պիտի արդեն սպառված լինեին, բայց միևնույնն է, հոսում են, հոսում, հոսում․․․

Ես շատ ապաշնորհ մխիթարող եմ։ Էլի ոչինչ չեմ գտնում ասելու։ Կարողացածս միայն մեկն է՝ սրբել այտերին թափվող արցունքներն ու ժամանակ առ ժամանակ ջուր առաջարկել, գուցե այն ինձնից ավելի լա՞վ մխիթարի։ Այդ ընթացքում շարունակ մտքումս մեղադրում եմ ինքս ինձ, ա՜խր, կարող էի ոչինչ չասել նրան, կարող էի այնպես անել, որ գոնե մի քանի օր պակաս տանջվի, քանի դեռ պաշտոնական որևէ տվյալ չկա նրա մահվան մասին, քանի դեռ հարազատները նրա լուսանկարն են տարածում սոցիալական ցանցերով ու ծանոթ-անծանոթ մարդկանց աղաչում որևէ տեղեկություն հայտնել իրենց որդու մասին։ Հետո, ինքս ինձ ներքուստ կեղեքելուց հոգնած, ուղիղ հարցնում եմ նրան, թե ավելի լավ չէր լինի՞, եթե մի քանի օր հետո իմանար այդ մասին, երբ բոլորն արդեն տեղյակ կլինեին։ Բայց Էլենն ինձնից ավելի լավ մխիթարիչ է նույնիսկ այն ժամանակ, երբ կծկվում է ցավից։ Հանգստացնում է ինձ, ասում, որ միևնույն է, պիտի իմանար, ու ավելի լավ էր, որ հենց մեզնից իմացավ։ Հետո փորձում է հավաքել ինքն իրեն ու ցույց չտալ զգացածը։ Բայց կարմիր աչքերը մատնում են ամեն ինչ․․․

Պատերազմ։ Օր 10։

Մայրը շարունակում է սոցիալական ցանցերով փնտրել որդուն՝ ապարդյուն հուսալով որևէ նշան ստանալ նրա կենդանության մասին։ Երեկոյան, երբ էլի փորձում էի բառեր ընտրել Էլենին մխիթարելու համար, ու էլի ոչինչ չէր ստացվում մոտս, ընդհանուր ընկերներից մեկն է զանգում․

-Ասում են՝ զոհվել ա,- հետո կցկտուր բառեր,- ասում են՝ մաման չի ճանաչել դիակը, բայց համազգեստի թիվը համապատասխանում էր նրա թվին,- հետո էլի կցկտուր բառեր,- ասում են՝ ԴՆԹ անալիզ են նշանակել․․․

Պատերազմ։ Օր 12։

ԴՆԹ անալիզի պատասխանը բացասական է։ Բոլորի աչքերում նոր հույս է ծնվում։ Մինչդեռ ծառայակից ընկերը մեզ այնպիսի մանրամասներ է պատմել նրա մահվան մասին․․․

Պատերազմ։ Օր 15։

Ալենի լուսանկարն արդեն մի քանի օր է պտտվում է համացանցում՝ արդեն ոչ թե որոնվողների, այլ, ցավոք, զոհվածների շարքում։ Այսօր նրա մարմինը հանձնեցին հողին՝ Եռաբլուրում, եթե դա որևէ կերպ կմխիթարի որևէ մեկին, իսկ հոգին․․․ Հոգին դեռ երկար կապրի, որովհետև իրենից ճառագող լույսն այնքան առատ է, որ որևէ փայտի կտորով որևէ հողի տակ թաքցնել երբեք չի լինի․․․

Հակավիրուսային բարև։ Գիտեմ, որ վաղուց չեմ գրել քեզ, ու միգուցե արդեն մոռացել ես ինձ ու ձեռագիրս։ Բայց, ոչի՜նչ, նորից կծանոթանանք․․․ դե՜, եթե իհարկե, դեմ չես։ Անունս չեմ ասում, որովհետև եթե մինչև էստեղ կարդացել ես արդեն, ուրեմն անունս էլ հաստատ նկատած կլինես վերևում՝ էն դեղին զգեստով նկարիս տակ։ Այդ դեղին զգեստով նկարիս օրն այսօրվա նման հիշում եմ․ երկինքը պայծառ էր, ու արևը դեղին-դեղին էր՝ ճիշտ զգեստիս նման։ Դպրոցն ավարտելու շեմին էինք ու դասարանով հավաքվել էինք՝ մի վերջին նախաավարտական ֆոտոսեսսիայի։ Այդ օրն ուրախ էի, երևի ակնհայտ երևում է ժպիտիցս։ Հիմա արդեն չեմ հիշում՝ ուրախությանս պատճառը դպրոցական կյանքիս մոտալուտ ավա՞րտն էր, թե՞ արևոտ երկինքը, որովհետև վերջինը սովորաբար բարձրացնում է տրամադրությունս, բայց առաջինն էլ վատ առիթ չէր ժպտալու համար։ Այդ ժամանակներից մոտավորապես 3 տարի է անցել, արդեն վաղուց աշակերտ չեմ ու հասկացել եմ, որ դպրոցական կյանքը բոլորովին էլ վատագույնը չէր, որ կարող էր պատահել ինձ հետ։ Սակայն որոշ բաներ այնուամենայնիվ անփոփոխ են իմ ներսում։ Էլի շարունակում եմ սիրել արևառատ եղանակն ու դեղինը՝ որպես հավաստում արևի նկատմամբ իմ անշահագրգիռ ու հավատարիմ սիրո։ Իսկ հիմա նստած եմ համակարգչի առջև ու ժամանակ առ ժամանակ հայացքս գցում եմ պատուհանից դուրս կախված գորշ ու ամպամած երկնքին։ Անձրևում է, անձրևում, անձրևում։ Էս ինքնամեկուսացում կոչվող սպանիչ շղթայում անձրևն էր միայն պակասում։ Ես անձրև չեմ սիրում, իսկ դու սիրո՞ւմ ես։ Բայց փոխարենը, դրա կաթկթոցի ձայնը հաճելի է ականջիս։ Հետաքրքիր է չէ՞, էդպիսի երևույթներ կան, որ չենք սիրում, բայց արդյունքը հաճելի է։ Օրինակ, մարմնիդ մարզվել պարտադրելը երբեմն շատ մեծ ջանք ու կամքի ուժ է պահանջում, մինչդեռ դրա արդյունքում քաշ կորցնելիս քեզ լավ ես զգում։ Կամ շարունակ ցավ պատճառող, բայց հարազատ դարձած մեկին կյանքիցդ հեռացնելու քաջություն ոչ միշտ է, որ ստացվում է հավաքել, մինչդեռ այդ քայլին հաջորդող հոգեկան ներդաշնակությունն արժի այն գինը, որ ստիպված ես լինում վճարել։ Հա, ինչ եմ ուզում ասել։ Մտածում եմ՝ միգուցե էս ինքնամեկուսացումն էլ, թեև արդեն անտանելի է դառնում, այն երևույթն է, որ պիտի ինքներս մեզ պարտադրենք ու դիմանանք, որ հետո արդյունքից հրճվենք ու մեզ լավ զգանք։ Չէ՞ որ ցանկացած արդյունքի համար էլ պիտի մի քիչ ինքդ քեզ նեղություն տաս․ մարմինդ բազմոցից պոկես կամ առավոտյան սովորականից շուտ արթնանաս կամ գուցե հարմարվես բացակայությանը էնպիսի մարդկանց, ում ներկայությունը թունավորում է կյանքդ՝ նույնիսկ առանց քո գիտակցության․․․ Կամ միգուցե ե՞ս եմ էսպես ինձ հույս տալիս, որ շարունակեմ դիմանալ ապասոցիալականացված ու անսովոր էս վիճակին։ Իսկ դու ո՞նց ես դիմանում։ Իսկ քեզ ի՞նչ մտքերով է պարուրում ինքնամեկուսացման շղթան։

Հ․Գ․ Արդեն մի քանի օր է՝ էս նյութս գրում ու ջնջում, խմբագրում ու սրբագրում էի, որովհետև ուզում էի հնարավորինս լավ ծանոթանալ քեզ հետ։ Բայց հետո հասկացա, որ ինձ ճանաչելուդ լավագույն տարբերակը մտքիս եղածը լսելդ է։ Իսկ դո՞ւ։ Իսկ դու կպատմե՞ս՝ ինչ կա քո մտքին․․․

Մեռած տերևները

Ես այնքան կուզեի, որ դու հիշեիր
Օրերն այն երջանիկ, երբ ընկերներ էինք,
Այդ ժամանակ կյանքն էր ավելի գեղեցիկ,
Ու արևն անգամ՝ ավելի պայծառ այսօրվանից:
Թիակով են հավաքվում մեռած տերևները,
Տեսնում ես՝ ես չեմ մոռացել,
Թիակով են հավաքվում մեռած տերևները,
Ինչպես և հուշերն ու ափսոսանքները:
Եվ քշում է նրանց հյուսիսային քամին
Մոռացության սառը գիշերին:
Տեսնում ես՝ ես չեմ մոռացել
Երգն այն, որ երգում էիր ինձ:

Դա մի երգ է, որ նման է մեզ,
Դու, որ ինձ սիրում էիր, ես, որ սիրում էի քեզ:
Մենք ապրում էինք երկուսս միասին՝
Ես, որ քեզ սիրում էի, դու, որ սիրում էիր ինձ:
Բայց կյանքը բաժանում է միմյանց սիրողներին՝
Կամացուկ, մեղմորեն, առանց աղմուկի:
Եվ ծովը ջնջում է ավազից
Ոտնահետքերը՝ բաժանված սիրահարների:
Մենք ապրում էինք երկուսս միասին՝
Ես, որ քեզ սիրում էի, դու, որ սիրում էիր ինձ:
Բայց կյանքը բաժանում է միմյանց սիրողներին՝
Կամացուկ, մեղմորեն, առանց աղմուկի:
Եվ ծովը ջնջում է ավազից
Ոտնահետքերը՝ բաժանված սիրահարների:

Թիակով են հավաքվում մեռած տերևները
Ինչպես և հուշերն ու ափսոսանքները,
Բայց իմ սերը՝ լռակյաց ու հավատարիմ,
Ժպտում է միշտ ու շնորհակալ է կյանքին:
Ես քեզ սիրում էի, դու գեղեցիկ էիր այդքան
Հիմա ինչպե՞ս ես ուզում, որ քեզ մոռանամ:
Կյանքն ավելի գեղեցիկ էր այդ ժամանակ,
Եվ արևը շողում էր ավելի պայծառ,
Դու իմ ընկերն էիր ամենաթանկ,
Իսկ հիմա ես կարող եմ միայն ափսոսալ:
Բայց երգը, որ երգում էիր ինձ,
Ես կլսեմ այն հավերժ, միշտ:

Ֆրանսերենից թարգմանությունը՝ Էլլա Մնացականյանի

Այդ սերը

Այդ սերը՝
Այնքան բուռն
Ու այնքան փխրուն,
Այնքան նուրբ
Ու հուսահատ այնքան:
Այդ սերը՝
Ցերեկվա պես լուսավոր,
Ժամանակի պես տանջող,
Երբ երկարում են օրերը:
Այդ իսկական սերը՝
Գեղեցիկ,
Երջանիկ
Ու ծիծաղկոտ,
Ինչպես երեխա՝ խավարում դողացող,
Բայց և վստահ այնքան
Կեսգիշերում հանդարտ մարդու նման:
Այդ սերը՝
Ուրիշներին վախեցնող,
Նրանց խոսեցնող,
Նրանց գունատող,
Հանկարծակի սերը,
Հետապնդված, վնասված,
Տրորված, մերժված,
Լքված, մոռացված սերը…
Այդ սերն՝
Ամբողջությամբ դեռ ապրող
Եվ արևից վառ փայլող:
Այն իմն է, քոնն է,
Այն, որ միշտ նոր է
Ու երբեք չփոխվող,
Քայլքի պես հստակ,
Թռչնի պես ազատ,
Ամառվա պես ջերմ ու կայտառ:
Մենք երկուսս կարող ենք մոռանալ,
Գալ ու հեռանալ,
Ապա քնեցնել մեզ
Ու սերը մեր,
Հետո արթնանալ, տանջվել, ծերանալ
Ու կրկին մեզ քնեցնել:
Երազել մինչև մահ,
Ծիծաղել ու ժպտալ
Եվ… երիտասարդանալ:
Մեր սերն այստեղ կմնա՝
Աչքերիդ պես համառ,
Ինչպես բաղձանք անհաս
Ու կխոցի հուշերով դաժան,
Ափսոսանքի նման հիմար,
Որ սառն է հանց մարմար:
Ցերեկվա պես լույսով լի,
Մանկան նման խոցելի՝
Նա ժպտալով մեզ կնայի
Ու կխոսի առանց խոսքի:
Ես դողալով կլսեմ նրան
Եվ կգոռամ
Քեզ համար,
Ինձ համար:
Ես կաղերսեմ ու կգոռամ
Ինձ ու քեզ համար
Եվ բոլոր նրանց,
Ովքեր սիրում են
Ու զգում իրենց սիրված:
Այո՛, ես գոռում եմ
Հանուն ինձ ու քեզ
Եվ այն ուրիշի,
Ում չեմ ճանաչել
Ու չեմ ճանաչի:
Հենց այստե՛ղ մնա,
Ուր հենց հիմա կաս,
Ուր որ եղել ես դու այն ժամանակ:
Հենց այստե՛ղ մնա,
Չշարժվես հանկարծ,
Հանկարծ չգնաս…

Մենք՝ սիրվածներս,
Քեզ մոռացել ենք,
Բայց դու՜,
Դու մեզ մի՛ մոռացիր,
Մենք ոչինչ չունենք քեզնից բացի,
Մի՛ թող վերածվենք սառույցի..
Տո՛ւր մեզ նշաններ կյանքի
Թեկուզ խորը հեռուներից,
Այլ աշխարհից, տիեզերքից,
Դեպի խորքը այն անտառի,
Ուր թաքստոցն է մեր հուշերի:
Լոկ հայտնվի՛ր,
Ձեռք մեկնի՛ր մեզ
Ու մեզ փրկի՛ր…

Ֆրանսերենից  թարգմանությունը՝ Էլլա Մնացականյանի

Դաս, փորձ, պարապմունք(ներ), տուն, դաս, փորձ, պարապմունք(ներ), տուն: Երբեմն նաև մեկը մյուսի հաշվին կամ ժամանակ: Փակ շրջան է: Զանգ հեռախոսիս:

-Շըշշ, պապան ա, սուս մնացե՛ք,- ասում եմ ես մինչև զանգին պատասխանելը, որովհետև դա միակ տարբերակն է 9 աղջիկների համախմբին (որոնք մեծամասամբ էքստրավերտներ են) լռեցնելու… Դե՜, գոնե մի քանի վայրկյանով:
-Հա՞, պապ ջան:
-Էլլա, ո՞ւր ես,- ձայնի տոնից ու ժամին նայելուց հասկանում եմ, որ պատասխանի այլ տարբերակ չունեմ:
-Վերջացրի արդեն, հիմա դուրս եմ գալիս,- ասում եմ ու մյուս ձեռքով էլ վերցնում պայուսակս,- գնացի, երեխեք, վաղվա փորձի ժամը կասեք, էլի,- ներողություն հայցող հայացքով (որովհետև ես ինքնագլուխ որոշեցի, որ վերջացրել եմ արդեն) բացում եմ դուռն ու ավելացնում,- պաչիկներ:
Հետո ավտոբուս: Էլի: Ճանապարհներ, ճանապարհներ, ճանապարհներ: Էլի: Այդ ճանապարհներին հանդիպող տարօրինակ դեմքեր ու դեպքեր: Էլի: Դե՜, ինչպես այս մեկը:

Հեռվում վերջապես նշմարվում է անհրաժեշտ համարի ավտոբուսը, ու ես ժպտում եմ այնպես, կարծես դա կյանքիս մեծագույն ձեռքբերումն է: Հասնում է կանգառին, ու, թեև լիքն է, բայց քանի որ ահագին երկար եմ սպասել ու էլի շտապում եմ (իմ փակ շրջանում ես միշտ շտապում ու միշտ ուշանում եմ), ես էլ եմ խցկվում մնացածի պես: Բայց բախտս բերում է, քանի որ բարի մեկն ինձ է զիջում իր տեղը: Էլի ժպտում եմ, շնորհակալություն հայտնում. ի վերջո, դիմացս դեռ 1 ժամվա ճանապարհ կա, լավ է նստած երթևեկելը: Ու մինչ կհասցնեմ տեղավորվել, ինձ վրա զգում եմ այդ բարի մեկի կողքին նստած երիտասարդի` ակնդետ, այլմոլորակային տեսածի հայացքը: Մի պահ մեջս կասկած է ընկնում` գուցե իրո՞ք ուրիշ մոլորակից եմ հայտնվել, հետո սթափվում եմ` չէ՜, դժվար թե, երկրացի եմ` հասարակ մահկանացու: Միգուցե պարզապես մի բան այն չէ՞ արտաքինիս մեջ (դե, ասենք, գլխիս մի կեսը ճաղատ է, մյուսը` երկար մազերով), բայց, ախր, չէ՛ էլի, առավոտյան եմ ինձ նայել հայելու մեջ, ամեն ինչ սովորական էր կարծես: Նստում եմ ու շարունակում ինձ այլմոլորակային զգալ, մինչև «այլմոլորակային տեսածը» (էդպես անվանենք երիտասարդին) վերջապես խոսում է.
-Անունդ Նանե՞ ա:
-Չէ:
-Բայց ախր էնքան նման ես էդ աղջկան,- «այլմոլորակային տեսածի» հայացքը չի փոխվում,- շատ նման ես, չես պատկերացնի:
-Հը՜մ, չէ, հաստատ անունս Նանե չի,- վստահաբար ասում եմ ես, որովհետև, չնայած իմ կյանքում գրեթե ամեն ինչ երևի-ով է, բայց այս մեկը ճշմարտություն է, որի մեջ հաստատ համոզված եմ. անունս Նանե չի: Էլի չորս տառից է, մեջն էլ «ա» կա, բայց դե Նանե չի էլի, վստահ եմ: Բայց այ, «այլմոլորակային տեսածը» վստահությունս կարծես չի կիսում: Շարունակում է նույն այլմոլորակային տեսածի հայացքով նայել: Հետո հանում է հեռախոսը, ինչ-որ բան փնտրում այնտեղ, հետո նույն հայացքով նայում ինձ, ապա` հեռախոսի էկրանին, հետո էլի ինձ ու էլի էկրանին: Ենթադրում եմ` ինձ ու Նանեին է համեմատում: Մտածում եմ` տեսնես ի՞նչ տեսք ունի նմանակս, բայց դե հո հայացքս չե՞մ գցի նրա հեռախոսին, էդպես ճիշտ չի լինի: Տեղն է դնում հեռախոսը, էլի նայում ինձ, ասում.
-Համ էլ շնորհավոր միամսյակդ:
Ժպտում եմ.
-Մերսի:
Հետո վերցնում է մյուս հեռախոսն ու զանգում ընկերոջը, պատմում իր խնդիրների մասին. խորհրդի կարիք ունի կարծես: Հետո պատմում է իմ մասին, իմ ու Նանեի նմանության մասին: Չգիտեմ, երևի կարծում է` չեմ լսում իրեն, բայց դե թարսի պես լսողությունս սովորականից լավն է, իսկ ականջակալներս, ինչպես առավոտյան դասի գնալիս հասկացա, կորցրել եմ: Այդպես ավարտին է մոտենում մեկ ժամանոց ուղևորությունս, ու երբ գրեթե պատրաստվում եմ իջնել, «այլմոլորակային տեսածն» էլի ասում է.
-Բայց դու, ա՜խր, շատ նման ես Նանեին: Նանեն իմ կյանքի էն ամենալավ, ամենալուսավոր աղջիկն ա եղել, որին սիրել եմ: Գժի պես:
Ես ափսոսանք եմ նկատում նրա աչքերում: Լավ է, երբ գժի պես սիրում են, բայց վատ է, երբ անցյալ ժամանակով ու ափսոսանքով են խոսում այդ մասին: Երևի… Երևի, որովհետև կորցնում են:
-Լավ նայի քեզ, կարևորը՝ չկոտրվես երբեք,- «այլմոլորակային տեսած»-ը երևի ասում է բառեր, որոնք Նանեին է ասել կամ կասեր,- լավ կլինի ամեն ինչ:
Ես ժպտում եմ.
-Դուք էլ մի կոտրվեք,- մի տեսակ զգում եմ, որ ինքն էլ այդ բառերի կարիքն ունի: Ու երևի ինձնից էլ շատ:
Իջնում եմ, քայլերս ուղղում դեպի տուն: «Այլմոլորակային տեսածը» ձեռքով է անում ավտոբուսից, հետո անհետանում տեսադաշտիցս, ու ես սկսում եմ մտածել: Չէ, նմանակների գոյության մասին չէ: Ոչ էլ իմ ու Նանեի նմանության, որովհետև գրեթե վստահ եմ, որ իրականում բոլորովին էլ նման չենք իրար, պարզապես… Պարզապես երբ գժի պես սիրում են ու կորցնում, հետո շարունակ կորցրած(ի)ն են փնտրում ուրիշների մեջ, կորցրած(ի) արտաքինը, կորցրած(ի) ձայնը, կորցրած(ի) ժեստերը, ինչպես «այլմոլորակային տեսածն» իմ մեջ Նանեին էր փնտրում: Ու երբեմն թվում է, թե գտնում են, դե՜, գոնե արտաքնապես, ինչպես այս դեպքում էր, բայց, ավա՜ղ, այդպես միայն թվում է:

«Ես ասում եմ կեցցե՛, ամբողջ ուժով ասում եմ կեցցե՛ Ձեր հզոր տաղանդին»:

Վ. Հյուգո

Այս տողերով է սկսվում տասնյոթցիներից մեկի՝ վերջերս հրատարակված նյութը, որում նա ներկայացնում էր ֆրանսիացի գրական տաղանդներից մեկից՝ Շառլ Պիեռ Բոդլերից կատարած իր թարգմանությունները, որոնցից ոգեշնչված՝ ես էլ հիշեցի գրադարակիս խորքերում 4-5 տարվա անհույս մոռացության մատնված իմ մի քանի գրական-թարգմանչական (հաջո՞ղ կամ գուցե շատ էլ անհաջո՞ղ) փորձերի մասին՝ այս անգամ բառախաղերի ֆրանսիացի հզոր վարպետ Ժակ Պրևերի գրչից, որոնք գրադարակիս մութ անկյուններից լույս աշխարհ բերելու որոշումս, ի զարմանս ինձ, կայացրի ակնթարթորեն ու առանց երկմտելու: Գուցե (չ)արժե՞ր…

Փոխադարձ սիրողները

Փոխադարձ սիրողները միմյանց
Գրկում են կանգնած
Գիշերվա բաց դռների դիմաց,
Գրավում անցորդների հայացքները սառած:
Բայց նրանք սիրում են վերացած,
Ստվերների լույսով, փոխադարձ.
Շարժում են հոգիները մարդկանց՝
Նրանց պատելով անհագ ցանկությամբ՝
Սիրո, բերկրանքի կամ կատաղության…
Նրանք սիրում են փոխադարձ,
Լիովին անէացած,
Սիրում են ժամանակը մոռացած
Առաջին սիրո ցնցող պարզությամբ:

Առավոտյան նախաճաշ

Սև սուրճ բաժակում,
Սև մտքեր հոգում,
Եվ սուրճի բույրն էլ թունդ
Չի հանգստացնում:

Ծխախոտ է վառում՝
Հույս ունենալով,
Թե հոգու կայծերը այրում,
Հուշերն է ոչնչացնում:
Ծուխը վերև է ելնում,
Թվում է, թե քողարկում
Արցունքները աչքերում…

Գլխարկով դեմքը փակում,
Մարմնին է գցում վերարկուն,
Իր վերքերը ծածկել փորձում
Եվ դուրս է գնում՝
Առանց խոսելու,
Նայելով հեռու՜ն:

Եվ իմ սառը հայացքից
Լուռ արցունքներ են գլորվում…

Ֆրանսերենից թարգմանությունը՝ Էլլա Մնացականյանի

Երբ անվերջ թվացող ու ուժերդ մինչև վերջին կաթիլը քամած քննաշրջանից հետո իսկապես «վաստակածդ» ընդամենը մեկշաբաթյա արձակուրդի 5-րդ օրն անգամ, դու չես կարողանում կտրվել այդ նախաքննական, քննական ու հետքննական մտքերից ու շարունակում ես ինքդ քեզ քննադատել ու ողջ աշխարհին ատել, որ այդքան սովորածդ հարցերի մեջ, քեզ հենց ա՜յ այն չսովորածդ մեկը վիճակվեց քննությանը, երբ օրական շուրջ 126 անգամ (եթե ոչ ավելի) ստուգում ես համալսարանի կայքի ներքին ցանցը՝ ամեն անգամ ապարդյուն հուսալով, որ վերջապես կտեսնես քննություններիդ արդյունքներից գոնե մեկը ու ամեն անգամ (բարեբախտաբա՞ր, թե՞ դժբախտաբար) հուսախաբ լինում, հասկանում ես՝ չէ՜, մեկ շաբաթը քիչ է, ախր, անմարդկային քիչ է հանգստանալու կամ գոնե հանգստանալ փորձելու համար այն ամենից հետո, ինչ ապրել ես կյանքիդ վերջին, ամենասթրեսային 20 օրվա ընթացքում, որոնք հնարավորության դեպքում առանց երկմտելու կջնջեիր հիշողությունիցդ: Հա ու հնարավորության դեպքում կսովորեիր, հաստատ կսովորեիր նաև բոլոր այն չսովորածդ հատուկենտ քննական հարցերը, որոնք «նենգաբար» պատահում էին յուրաքանչյուր քննության ժամանակ ու մեկ վայրկյանում ջուրը գցում ինչպես անքուն գիշերներիդ աշխատանքը, այնպես էլ կիսամյակը միջինից բարձր գնահատականով ավարտելու արդարացի ցանկությունդ: Հա՜, մեկ էլ մի կերպ «վաստակածդ» արձակուրդը կերկարաձգեիր մի քանի օրով՝ գոնե հասցնելով մնացած բոլոր նորմալ համալսարաններում տրվող արձակուրդի տևողությունը: Դե՜, եթե հնարավոր լիներ, էլի: Բայց, ավա՜ղ, կյանքում միշտ չէ, որ հնարավոր է այն, ինչ ցանկանում ես, կամ ցանկալի է այն, ինչ հնարավոր է: Ուստի մնում է միայն համակերպվել ու գոհանալ թեկուզ այդ մեկշաբաթյա «ճոխությունով» ու մինչև վերջ օգուտ քաղել դրանից. ոչինչ, թե դրա 5-րդ օրն անգամ այնքան ես կլանված հետքննական մտքերովդ ու այնքան ես հետ վարժվել կյանքիդ սովորական ռիթմին, որ պարապմունքիդ ժամը, որ միշտ մեխանիկորեն էիր հիշում ու տեղ հասնում, որպես կանոն, մի 10-15 րոպե էլ ուշացած, այս անգամ շփոթել ես ոչ ավել ոչ պակաս 45 րոպեով ու ճիշտ այդքան շուտ հասել պարապմունքիդ:

«Հըմ, էս ժամի համար ինչ-որ արտասովոր լուսավոր ա բայց»,- առաջին միտքն էր, որ ծնվեց գլխումս, երբ արդեն հասնում էի տեղ ու երբ վերջապես սթափվել էի հետքննական մտքերիցս,- «Ո՞նց, 45 րոպե շուտ եմ եկել»,- ինձ թվաց, թե հեռախոսիս էկրանի թվերն ինձ խաբում են,- «Բա հիմա ես ի՞նչ անեմ էսքան, ախր, շատ դմբո եմ, է»:
Ես, իհարկե, կարող էի մտնել ներս ու առանց ցրտից դողացնելու, ձանձրանալով սպանել կյանքիս այդ թանկագույն 45 րոպեները, բայց երբ բախտի բերմամբ թե պատահմամբ, ականջակալներումդ սկսում է հնչել Ֆորշի «Զբոսանք Երևանով»-ը, դժվար է, շատ դժվար է գայթակղությանը չտրվելն ու դրա ներքո մի փոքրիկ զբոսանք չանել թեկուզ սառած մայթերով, մերկացած ծառուղիներով ու բացասական ջերմաստիճանով Երևանով: Իմ սրտի Երևանով: Իմ հոգու, իմ լույսի, իմ մտքերի Երևանով, որից վերջին 20 օրերին հեռացել էի այնքան, որ միայն քննական օրերին տնից համալսարան տանող հոգնեցուցիչ ու չարագուշակ ճանապարհին էի հասցնում նրան տեսնել, նրան զգալ ու շնչել…
Ու մինչդեռ ես՝ տարիների կալանքից հետո ազատության երես տեսածի երջանիկ ժպիտը դեմքիս, այս ու այն կողմ էի անում Թումանյանով ու ոչինչ չտեսած զբոսաշրջիկի նման զարմանում ու հիանում շենքերով, որոնք երևի տեսել եմ ճիշտ նույնքան, որքան սեփական անդրադարձս՝ հայելում, Ֆորշը շարունակում էր ականջակալներումս կրկնել.
…Այս քաղաքը տունն է իմ,
Որքան էլ նոր, այնքան էլ հին,
Հուշերի քաղաք է Երևանը…

«Քեզ համար նոր գարուն կգա,

Եվ պայծառ կշողաս կրկին…»

Ասում էր Ազնավուրը 30 տարի առաջ՝ Սպիտակի աղետալի երկրաշարժից դեռ երկու շաբաթ էլ չանցած՝ 1988-ի դեկտեմբերի 20-ին, երբ թվում էր՝ ժամանակն արդեն կանգ է առել, իսկ արևի շողերը սառել են կես ճանապարհին. նոր գարունները չեն գալու այլևս, ու նորից շողալը գրեթե անհնար է: Բայց Ազնավուրը վստահ էր իր խոսքերում, ու երևի հենց այդ վստահությունն էր պատճառը, որ նրա կողքին ևս 86 ֆրանսիացի հանրահայտ արտիստ շարունակում էր համառորեն ու վստահաբար կրկնել՝ նոր գարունները կգան քեզ համար, Հայաստա՛ն:
Դրանից հետո 30 գարուն եկավ: Ոմանք՝ ավելի ծանր ու մռայլ, ավելի թևաթափ ու հուսահատ, ոմանք էլ՝ այնպիսին, որ ստիպեցին ավելի պայծառ շողալ ու ձմռան բոցից մահաբեր հառնել ինչպես փյունիկ կրկին՝ ճիշտ այնպես, ինչպես Ազնավուրն էր կանխատեսել իր տողերում: Բայց Ազնավուրը իր տողերում կանխատեսումներ անելուց բացի, նաև իսկական քայլեր էր արել դրանք իրականություն դարձնելու համար: Երկրաշարժին հաջորդած բոլոր 30 գարուններին էլ նա մնացել էր Հայաստանի կողքին՝ գուցե ոչ միշտ ֆիզիկական ներկայությամբ, բայց միշտ իր արվեստով ու տեսակով, իր հայկական արմատներով, որոնց կյանքի 94 տարիների ընթացքում այդպես էլ չդավաճանեց: Գուցե որովհետև այդպես ստացվեց, բայց ավելի հավանական է, որ ուղղակի որովհետև իսկական հայկական արյունը դավաճանողներից չէ: Իսկական հայի տեսակը սկզբունքայինն ու դիմացինին օգնության ձեռք մեկնողն է՝ ավելի ցած գցելու փոխարեն, որքան էլ, որ այս ճշմարտությունը կորցրած կամ մոռացած լինենք վերջին շրջանի՝ սրտխառնոց առաջացնող ներքաղաքական թոհուբոհում: Իսկական հայը 88-ից մինչև 94 թվականներն ինչ դժվարության միջով ասես անցածը, դրանք վերապրածը, հաղթահարածն ու իր դեմքը չկորցրածն է և ոչ երբեք հանուն ինչ-որ իշխանական մղումների կամ շահադիտական նպատակների այն կորցնելու ճանապարհը բռնածը: Ախր, իսկական հայը մի քանի վայրկյանում իր տունը գետնին հավասարված տեսածը, պարզապես մի չարաբաստիկ ցնցման արդյունքում մի անցյալ ու ընտանիք կորցրածը, բայց, միևնույնն է, կյանքի հանդեպ չչարացածն է: Իսկ հիմա մենք չարանում ենք ամենաչնչին նյութական արժեքների համար անգամ, որովհետև այն, ինչ ունենք, մեզ շարունակ քիչ է թվում: Մենք կորցնում ենք մեր դիմագիծը, մինչդեռ նույնիսկ ուղիղ 30 տարի առաջ՝ մեր ճակատագրի ամենաանարդար ու անհաղթահարելի թվացող պահերից մեկին, հզորություն ունեցանք պահպանելու այն…
«Կզնգա երգդ ամենուր,
Կուռ կամքով վեր կսլանաս…»
Ասել է Ազնավուրը 30 տարի առաջ ու հիմա, երբ նա այլևս ֆիզիկապես մեր կողքին չէ ու, ցավոք, չի կարող լինել, մենք պարտավոր ենք ձեռնարկել քայլել, որ իր  մարգարեությունն ի կատար ածվի: