Ուզում եմ գրել ամեն ինչի մասին: Գրելու շատ բան կա, չնայած հիմա նույնիսկ չգիտեմ՝ ինչ գրել:

Եղանակ: Իմ սիրելի քամու մասին, որի շնորհիվ հաճախ պարանին կախված սպիտակեղենը և շորերը հազար անգամ պտտվում են, ու երբ չգիտես ինչ անել, ճարահատված զանգում ես ԱԻՆ ու պարզվում է, որ դա նրանց պարտականությունների մեջ չի մտնում, ու դու ստիպված ինչ-որ տեղից ծանոթ-բարեկամների միջոցով բեռնատար ես գտնում, ու էլի ինչ-որ մեկի անձնվիրության շնորհիվ կարողանում բառացիորեն պոկել շորերը, դեռ լավ է գոնե երկրորդ հարկի պարանից (իսկ Ջերմուկում բնակարանները ունեն բավականին բարձր առաստաղներ):

Անվերջ չդադարող քամի, որ եթե նույնիսկ դադարում է մի փոքր, գիտես, որ նրան անպայման կգտնես ինը հարկանիների և դրան կից շենքի արանքում: Քամի, որն այն օրը կայծակի ու ամպրոպի ուղեկցությամբ շարքից հանեց համակարգիչս ու շատերի տեխնիկական սարքերը:

Քամի, որի ժամանակ միշտ հաճելի է քայլել փոքրիկ, բայց միշտ սիրով լցված քաղաքի փողոցներով, այգով ու մի քիչ մրսելուց հետո ուղղակի զբոսնել ըմպելասրահում ու խմել 53 աստիճան տաքություն ունեցող հանքային ջրից, միանգամից տաքանալ ու միաժամանակ հիանալ՝ նայելով այն փոքրիկ լճակին:

Երաժշտություն։ Վերջապես վերադառնալ քո երեսը գրեթե ինը ամիս չտեսած դաշնամուրին, բայց պարզել, որ այդ բացակայությանդ ընթացքում հիմա նաև վերևի, կողքի ու ներքևի հարևաններիդ տներում փոքրիկ բալիկներ են բնակվում, ու որոշել դաշնամուրի ձայնը լսել իրենց քնի ժամերի արանքում (չնայած՝ որոշելն ու անելը տարբեր բաներ են): Վերջապես լսել Բիլի Այլիշի երգացանկից մի քանի երգ ու հասկանալ, թե ինչու են շրջապատիդ մարդիկ այդքան շատ խոսում նրա մասին: Այս ընթացքում նաև սկսել եմ սիրել փոփ երաժշտությունը՝ շնորհիվ կորեացիների: Ու էլի նրանց շնորհիվ սկսել եմ նորից պարել ու հիշել երանելի վեց տարիները, որ անցկացրել եմ պարի դպրոցում ու կարոտել. կարոտել պարի խումբը, երգչախումբը ու ընդհանրապես, ինձ շրջապատող մարդկանց ու հիշողությունները:

Համացանց։ Իմացա Լիբանանում տեղի ունեցած պայթյունի մասին, այն մասին, որ ընկերներով միգուցե ինչ-որ տեղ գնանք, Ամուլսարի հերթական ցույցերի մասին, ու սիրելի արտիստիս՝ նոր գովազդում նկարվելու մասին: Ամեն ինչի մասին, բայց արդեն միայն երկու րոպեի ընթացքում միանգամից ավելի շատ բանի մասին, քան կհասցնեի այդ նույն ժամանակահատվածում հասկանալ մաթանալիզի որևէ տեղը տեղին թեորեմը, մի՞թե․․․ է՜հ…

Պատմություններ։ Չգիտես՝ որտեղից արթնացավ խորը քուն մտած սերս դեպի գրքերը, ու ինձ համար անհավանական արագությամբ սկսեցի կարդալ արդեն հետաքրքիր թվացող գրքերի մի շարք ու հույս ունեմ՝ դեռ կշարունակեմ: Հետո սկսեցի ուղղակի գրել պատմություններ, որոնց կեսից շատը այդպես էլ կիսատ մնացին ու հույս ունեմ, որ ինչ-որ ժամանակ կգա ու հետաքրքիր ավարտ կունենան:

Հիմա էլ դրսում այն ամենասիրելի քամին է, ականջակալներս էլ ինձ են փոխանցում մի նոր հետաքրքիր մեղեդի, իսկ համակարգիչս հույսով սպասում է վերանորոգման:

Առավոտյան նորություններին էի ծանոթանում, երբ իմացա Ադրբեջանի կողմից նոր միջադեպերի մասին: Սիրտս, որ վաղուց էդպես արագ չէր զարկել, միանգամից սկսեց անհանգստանալ ու միտքս գնաց դեպի Աստված:

Հա, լավ, ինչքա՞ն կարելի է: Մի՞թե մարդիկ կարող են այդ աստիճան անխիղճ լինել: Երբ ամբողջ աշխարհը, որի մեջ մտնում է նաև հարևան պետությունը, պայքարում է համաճարակի դեմ ու կորուստներ ունենում, պետությունը որոշում է  սկսել նոր պատերազմ: Միգուցե լավ տեղեկացված չլինեմ, բայց հարևան պետությունը ավելի հաճախ է նման քայլերի դիմում, քան մենք: Ամեն անգամ նման լուր լսելիս՝ կապ չունի՝ ինչով եմ զբաղված լինում, միանգամից, չգիտեմ էլ՝ որտեղից, միջիս քաջությունն ու հավատը մի քանի անգամ բազմապատկվում են:

Պատերազմներ միշտ եղել են ու կլինեն, բայց ես միշտ չեմ հասկանա դրանց այդքան անհրաժեշտ լինելու իմաստը, մարդկանց ագահության սահմանը, որը կարող է հասնել նման մասշտաբների:

Հիշեմ նաև Սուրբ Սոֆիայի տաճարի մասին, որը մզկիթի վերածեցին: Լավ, իբրև թե իրենց կրոնի ու ուժի մասին են ուզում հայտնել աշխարհին, բայց հրաման տվողին մի՞թե չեն ասել, որ կառույցի հենց կառուցվածքը, օդը ու պատերը, ամբողջը լցված են քրիստոնեությամբ: Ինձ հետաքրքիր է, ինչպե՞ս են մուսուլմաններն իրենց  աղոթքն անելու այն մզկիթում, որն ամբողջ աշխարհին հենց իր ներկայությամբ քրիստոնեություն է քարոզում:

Քաղաքական հետապնդումներ լրագրողների դեմ, իբրև թե ազատ խոսքի իրավունք ու նման լիքը բաներ: Ամբողջ աշխարհն է աչք փակում անմարդկային վերաբերմունքի ու 21-րդ դարում դեռ մի քանի դար առաջ եղած մտածելակերպով երկրի նախագահի վրա միայն ինչ-որ նյութական արժեքների համար: Երևի Ադրբեջանի առաջադեմ երիտասարդությունը մեծ ցավ է ապրում այս ամենի համար, ու հույս ունեմ, որ կկարողանա վերջապես փոխել իր երկիրը ու դարձնել այն ավելի մարդասիրական ու քաղաքակիրթ:

Այսքան գրելուց հետո միայն հասկացա, թե ինչու են նրանք այդպիսի ռեժիմով կառավարվող երկրում ապրում: Սա ևս մեկ անգամ ապացուցում է, որ նրանք պատմություն չունեն, ու չունեն քաղաքակրթության դասեր քաղելու փորձ, մինչդեռ պնդում են հակառակը:

Մեծ հիասթափություն եմ ապրում այդ երկրին «հարևան» անվանելիս, չէ՞ որ իմ հարևանները միշտ այն մարդիկ են, որոնցից առաջին օգնությունն ու քաջալերումն եմ ստանում:

Հուսով եմ՝ կգա մի ժամանակ, երբ իրենք կպարզեն իրենց ծագումը, չեն դասավանդի ատելություն ու վերջապես կդառնան քաղաքակիրթ հարևաններ գոնե:

Հպարտ եմ, որ հայ եմ, ու որ ունեմ այդքան քաջ ու անպարտելի զինվորներ իմ երկում:

Դպրոցում լավ էի սովորում միայն այն առարկաները, որոնք հետաքրքիր էին, կամ էլ հետաքրքիր ձևով էին մատուցվում, ու իմ բախտը բերել էր, քանի որ ոչ այնքան հետաքրքիր անգլերենը ուսուցչիս կողմից մատուցվում էր շատ հետաքրքիր ձևով:

Հետո իմացա, որ համալսարան ընդունվելու համար պետք է նաև անգլերեն քննություն տամ, և սկսեցի պարապել:

Բացի պարապմունքների գնալը, անգլերենս բարելավվելու համար սկսեցի կարդալ նաև անգլերեն գրականություն: Դպրոցի գրադարանում գրքերը շատ չէին, այնպես որ հասցրի կարդալ այն բոլորը, որոնց կազմերը կամ էլ նկարագիրը հետաքրքիր էր: Հետո գրքերով ոչ այնքան հետաքրքրվելու պատճառով դրանք փոխարինեցի ֆիլմերով:

Հիմա  Գլենդելի Կրթաշրջանի ՖԼԱԳ ծրագրի նախաձեռնությամբ և «Մանանա» կենտրոնի հետ համագործակցությամբ ու ջանքերով, իմ սիրելի դպրոցի` «Ջերմուկի կրթահամալիր»-ի գրադարանը համալրվել է նոր  անգլալեզու գրքերով, որոնք ավելի հետաքրքիր կդարձնեն անգլերեն լեզվի դասերն ու պարապմունքերը:

Երեխաները, իմանալով նոր գրքերի մասին, շատ ուրախացան, իսկ ուսուցիչները էլ ավելի շատ, քանի որ ավելացավ ևս մեկ միջոց առարկան ավելի հետաքրքիր մատուցելու համար, և այս ամենի համար շատ շնորհակալություն Գլենդելի ՖԼԱԳ ծրագրի աշակերտներին և ուսուցիչներին:

Սովորական  է դարձել արդեն առավոտյան ուրիշ քաղաքում արթնանալը (ես Ջերմուկից եմ և հիմա սովորում եմ Երևանում), մեկ ուրիշի տանը մնալը, ուրիշ ծանոթ ու ամեն անգամ նորը բացահայտող փողոցների երկայնքով քայլելը, ամեն օր տասնյակ անծանոթ ու մեկ-մեկ էլ ծանոթ մարդկանց տեսնելը, բարև փոխանակելիս երբեմն հարցական հայացքներ ընդունելը, ուրիշ ընկերները ու շրջապատը… Հանկարծ հասկանում ես, որ արդեն ունես պատասխանատվության զգացում ինքդ քո ապագա ես-ի առաջ ու մեկ էլ հոպ` արդեն ոնց որ թե չցանկանալով, բայց ինքդ քեզ խոստովանում ես, որ մեծացել ես, ու ամենավատն էլ այն է, որ միայն դու չես մեծացել, ընկերներդ էլ են մեծացել ու ամեն մեկն իր անձնական գործը, զբաղմունքը, մի շարք նոր ընկերներ ու գլուխ ցավեցնող առօրեական դարձած խնդիրներ ունի: Անգլերեն պարապելիս շտեմարանում մի տեքստ կար, ու հիմա էլ կա երևի, որը պատմում է մարդկանց մոտ միջավայրը փոխելուց հետո առաջացող սթրեսի տարբեր փուլերի մասին: Մի պահ է գալիս, որ հասկանում ես, որ դու էլ ես այդ նույն փուլերով անցել ու արդեն վերջին փուլում ես:

Երբ դեռ առաջին դասարանից, դպրոցի առաջին իսկ օրից չես սիրում դպրոցը ու ավարտելիս էլ լիակատար ուրախություն ես զգում, անկասկած դժվար է պատկերացնել, որ կգա մի ժամանակ, երբ կկարոտես այդ նույն դպրոցը: Դե հա, պատկերացնում ես դասընկերներիդ ու առհասարակ, մարդկանց կարոտելը, բայց ոչ երբեք այդ դպրոցի շենքը, միջանցքներն ու քո աթոռ-սեղանը: Դա գիտակցելու պահին էլ ինքդ քեզ քննադատում ես. «Չէ, դու հաստատ ցնդել ես»:

Սիրում եմ Երևանը, մանավանդ գիշերային այս քաղաքը, քամոտ մետրոն, անցումն անցնելիս մարդկանց գրկախառնությունը և ուղղակի ճանապարհները: Բայց գիտե՞ք, տխուր է, երբ հիշում ես, թե ոնց էիր քո փոքրիկ, բայց ջերմ քաղաքում գրեթե ամեն անցորդի ճանաչում, բակի տատիկներին տեսնելիս մեկ-մեկ հետները նստում ու պատասխանում իրենց հետաքրքրող բոլոր հարցերին (ի դեպ, ընդդիմանալն անիմաստ էր, իսկ ուղղակի իրենց «ռադարի» մոտով չանցնել երբեք չէր հաջողվի), հարևաններին առանց առիթի տուն էիր կանչում սուրճ խմելու ու մամայի` էս մի անգամվա սարքած խմորեղենը փորձելու, իսկ երբ բան չկար անելու, ինքդ էիր հյուր գնում նրանց: Ի՞նչ հարցնել, ի՞նչ բան, միանգամից մխրճվում էիր իրենց առօրյայի մեջ ու դառնում էդ պահին իրենց տան մի մասնիկը: Նոր տարվա մասին էլ չեմ խոսում… Ինձ համար այն յուրահատուկ տոն է` կախարդական, երբ բոլորը բոլորի հանդեպ բարի ու ջերմ են, հյուրընկալ ու երջանիկ: Երևանում այդ տոնը նշելը սկզբում հետաքրքիր էր, ու մեծ սպասումներ կային, բայց ինչպես միշտ, իմ բախտը չբերեց, ու սպասումներս նորից չարդարացրին իրենց:

Մի խոսքով, գրեցի առաջին կուրսի ուսանողի կարոտի մասին, որ երևի զգում են շատերը: Գրեցի նրա մասին, որ ինձ նման մարդկանց համար դժվար է իրենց փոքրիկ գյուղից, կամ հեքիաթային քաղաքից հետո սիրել Երևանը ու հարմարվել նրա ռիթմին, նրա ամեն օրվա նորության ու ոչ միշտ ժպտերես ու բարև տվող մարդկանց հետ: Վերջ:

Հ.Գ. Այնքան կուզեի տեսնել իմ ուսուցիչների դեմքերը, երբ կարդան, որ ես կարոտել եմ դպրոցը (դա ֆանտաստիկայի ժանրից էր)…

-Լսի, բա չտեսա՞ր, որ վրեն խոսաց հագածի համար:

-Խի՞, էդ ինչքա՞ն կարճ էր յուբկան:

-Նայի, այ սենց էր:

-Հա բա,կարճ ա, էլի:-Մի քանի վայրկյան լռություն։-Լսի, ես որ իմ շորիկը հագնեմ, կխոսա՞ վրես։

-Ո՞ր մեկը, հա հիշեցի։ Էդ որտեղի՞ցդ ա։

-Այ, էսքան էլի մոտավոր։

-Չէ հա, խոսելուց էլ` ոչինչ, թող մի անգամ էլ խոսա։

Անկախ իմ կամքից այս խոսակցության ականատեսը եղա երթուղայիններից մեկում, որտեղ հազիվ խցկվելով տեղավորված մարդկանց մեջ, այս երկու ընկերուհիները նույնիսկ հաջողացրին (անկեղծ ասած, մինչև հիմա զարմանում եմ, թե ինչպես կարողացան, ախր, շատ նեղվածք էր) միմյանց ցույց տալ ինչ-որ երրորդ անձի հագած կիսաշրջազգեստի կարճությունը, հետո էլ իրենց «շորիկ»-ինը։ Հետաքրքիր փաստ: Երկու դեպքում էլ ցույց տվեցին գրեթե նույն երկարությունը, եթե ոչ նույնը, բայց այն երրորդ անձը արժանացավ մեծ քննադատության, իսկ իրենցից մեկը ընկերուհու թույլտվությանը` «շորիկ»-ը հագնելու համար:

Միշտ մտածել եմ ու ականատես եմ եղել, կարելի է ասել, նույնիսկ մի քիչ հասկացել եմ մարդկանց, ովքեր քննադատում են ուրիշին իրենցից տարբեր լինելու համար. հագուստը, մազերի ձևն ու գույնը, պահվածքը։ Բայց մինչև հիմա փորձում եմ հասկանալ, թե ինչպես են քննադատում ուրիշին այն նույն բանի համար, որ իրենք էլ են անում։Չգիտեմ, միգուցե որոշ դեպքերում վախի զգացումն է, որ մյուսը այն նույն բանը ավելի լավ է անում, կամ նրան ավելի շատ է սազում, քան քննադատողին։Ինձ թվում է, դեռ երկար կմտածեմ սրա մասին։

Լավ, մեկ այլ թեմա, կարելի է ասել որոշ չափով մոտիկ վերը նշվածին։

Ըստ ինձ, այս կյանքում շատ կարևոր է գտնել քո ոճը, այսինքն քեզ հարմար ու դուր եկող հագուստը, մազերի ձևն ու գույնը, և այլն: Իմ կարծիքով սրանք մարդկանց ներաշխարհն են ցույց տալիս, ու մարդ իրեն ավելի ինքնավստահ է զգում իր ոճի մեջ։ Կան մարդիկ, որոնք շատ են տարբերվում իրենց մտածելակերպով և ներաշխարհով, բայց նրանք ապրում են ճնշող միջավայրում։ Այսպիսի շատ մարդիկ այդպես էլ իրենց շրջապատող հասարակության կողմից ճնշված են մնում, և կախված լինելով հասարակությունից, դառնում են, կամ ավելի շուտ փորձում են դառնալ այնպիսին, ինչպիսին իրենց ուզում է տեսնել հասարակությունը։ Բայց կա այսպիսի մարդկանց մի ուրիշ զանգված, որ ես համոզված եմ, փորձությունների, քննադատությունների ու դժվարությունների միջով անցնելուց հետո կարողանում է դառնալ այնպիսին, ինչպիսին ինքն է իրեն ճանաչում, և այսպիսով ավելի ճիշտ ներկայանալ հասարակությանը։

Որո՞նք են այս երկու տիպի մարդկանց տարբերությունները։

Երկրորդ տիպի մարդիկ, երբեմն թեև երկար ժամանակ սպասելուց հետո գտնում են իրենց «համահունչ» ընկերներ, գտնում են այն շրջապատը, որտեղ իրենք ազատ են և կարողանում են ավելի շուտ գտնել իրենց տեղն այս կյանքում։ Առաջին տիպի մարդիկ մնում են գրեթե միշտ կախված հասարակության կարծիքից, անում և ասում են այն, ինչ իրենք միգուցե ճիշտ չեն համարում, և այսպես, վերջնական արդյունքում կարելի է ասել, վատնում են իրենց կյանքը` գոհացնելով հասարակությանը։

Շատ հաճախ մարդիկ ոչ թե վախենում են նրանից, թե իրենք ով են, այլ վախենում են այն փորձություններից և ճանապարհից, որտեղով պիտի անցնեն, որպեսզի դառնան այնպիսին, ինչպիսին ուզում են։

Եթե ունեք նպատակներ, երազանքներ կամ պլաններ, որոնք ցանկանում եք իրականացնել, նախ պետք է ինքներդ ձեր տեղը գտնեք այս աշխարհում։ Մի վախեցեք փորձություններից ու դժվարություններից։ Հաճախ ամբողջ հոգով հավատալով, որ ճիշտ ուղղությամբ եք գնում, անելով ամեն հնարավոր բան ձեր նպատակին հասնելու համար, վերջում ձախողվում եք։ Դրանից հետո էլ բոլորը մտածում են, որ վերջ։ Բայց մտածելուց հետո նորից պետք է սկսել, շարժվել առաջ, ու ես համոզված եմ, թեկուզ միլիոններորդ անգամ ձախողվելուց հետո, հաստատ բոլորի մոտ էլ կգա այն միլիոնմեկերորդ անգամը, երբ ամեն ինչ կստացվի։

Արթնանում ես, հաց ես ուտում, պարապմունք ես անում, հետո գալիս է ժամը, որ պետք է գնաս դպրոց, ու հավաքում ես պարապմունքիդ գրքերը և շտապում դպրոց: Դպրոցում շարունակում ես կիսատ թողած հանձնարարություններդ ու երբեմն էլի կիսատ թողնելով՝ գնում ես օրվա առաջին պարապմունքին: Մի քանի ժամ էլի պարապմունք ես անում, հետո դուրս ես գալիս առաջին ուսուցչիդ տնից, ճանապարհին ինչ-որ բան ես գնում ու ուտելով շտապում ես, որ չուշանաս մյուսից: Կան օրեր, երբ դրսում ցուրտ է, ու դու սառչում ես կանգառում, մինչ երթուղայինը 15-20 րոպեի ընթացքում գալիս է, ու դու հասնում ես տեղ:

Էսպես, մի պարապմունքից մյուսը վազելով, վերջապես երեկոյան 8-ին, երբեմն՝ նույնիսկ 10-ին, նոր հասնում ես տուն: Այնքան հոգնած ես լինում, որ երբեմն ոչինչ չես ուտում, ու նորից նստում ես պարապմունք անելու մինչև ուշ գիշեր: Ժամանակ առ ժամանակ այս ռեժիմը փոխվում է, երբ փորձում ես ինչ-որ հետաքրքրություն մտցնել այս միապաղաղ մի քանի ամսվա ապրելակերպիդ մեջ: Ու երբ ստացվում է խախտել ռեժիմը, հասկանում ես, որ դրսում մի ուրիշ ու հետաքրքիր կյանք էլ կա այս մի քանի ամիսների ընթացքում, երբեմն նույնիսկ նկատում ես, որ ընկերներիդ հետ ես քիչ հանդիպում այս պարապմունքների պատճառով, ու դա իսկապես ցավալի է:

Ահա թե ինչպիսին է դառնում ավագ դպրոցի աշակերտների կյանքը, երբ դպրոցում չեն ապահովում այն գիտելիքով, որն անհրաժեշտ է բուհ ընդունվելու համար: Դպրոցներում գիտելիքի անհրաժեշտ քանակը չստանալու պատճառով ինձ նման շատերը ոչ միայն գիտելիքի պակաս են ունենում, այլ նաև ազատ ժամանցի, բացի մեր պարապմունքի գրքերից՝ ուրիշ գրքեր կարդալու և ընդհանրապես, միմյանց հետ շփվելու:

Հույս ունեմ, որ մի օր ավագ դպրոցի աշակերտները կունենան այն ազատ ժամանակը, որի մասին հիմա ինձ նման շատերը երազում են…