Անետա Բաղդասարյանի բոլոր հրապարակումները

aneta baghdasaryan

Երկու այրված և մեկ ֆրանսահայ

Հուլիսի 12-ին, ժամը՝ 14։06, երեք երիտասարդ՝ ես, Գ-ն և Խ-ն, արևի և հոգնածության մասին մոռացած՝ քայլում էինք Հանրապետության հրապարակով դեպի Փակ շուկա։ Այս եռյակը վերջին անգամ լրիվ կազմով այսպես քայլել է ուղիղ մեկ տարի առաջ։ «Լավ միտք չէ այս ժամին տանից դուրս գալը»,- մտածեցի ես, բայց արդեն ուշ էր․ արևի ուղիղ ճառագայթները այրում էին մեր երկուսի դեմքն ու ձեռքերը՝ անտեսելով երրորդին։ Կարծես գիտեին, որ Հայաստան է եկել կարճ ժամանակով և չէին ցանկանում վատ տպավորություն թողնել նրա վրա։ Կողքից նայողներից և ոչ մեկը երբեք չէր կարողանա գուշակել, թե ուր էինք գնում։

Հասանք նշված վայր՝ Փակ շուկայի դիմացը, որտեղ էլ պարզվեց, որ մեզ հարկավոր են խաչմերուկի մոտ կանգնած մեքենաները։ Հայ տաքսիստին բնորոշ հագուկապով և արտաքինով մի շարք տղամարդկանց Էջմիածին գնալու համար հարց ու փորձ անելու ժամանակ նրանցից ամենաժիրն ու կենսուրախն ասաց․

-Եկեք, երեխեք ջան, էն մեքենան նստեք, ես ձեզ կտանեմ։

-Ինչքա՞ն ժամանակում կհասնենք։

-Եթե ցունամի, փոթորիկ, երկրաշարժ, վայրի ցեղերի հարձակում․․․

Այդ շարքն այդպես էլ չավարտեց և չասաց, թե մոտավոր երբ կհասնենք Էջմիածին։

-Բա որտեղի՞ց ա մեր ախպերը։

-Ֆրանսիայից ա։

-Հայերեն հասկանո՞ւմ ա։

-Մի գիչ հասկանում եմ։

-Որ դանդաղ ենք խոսում, հասկանում ա։

-Անունդ ի՞նչ ա։

-Քսավյե։

-Ի՞նչ։

-Քսավյե։

Վարորդի համար այդ անհասկանալի տառակույտը ընդհանրապես չէր ընկալվում որպես անուն։ Դրա համար, դիմելով իր հնարամտությանը՝ Քսավյեն ասաց․

-Խավիար, անունս Խավիար ա։

-Խավիա՞ր, հորոխպորդ տղու անունն էլ Խորոված ա երևի։

Պետք էր տեսնել այդ պահին Քսավյեի (այսուհետ՝ Խավիար) դեմքը, երբ պապին ինքն իր կատակի վրա սկսեց լիաթոք ծիծաղել, իսկ մենք երկուսով՝ իր ծիծաղելու վրա։

-Նայի, էս կլոր ա, կլոր,- ձեռքերով կլոր է ցույց տալիս,- էս էլ քառակուսի ա։

-Կարծում եմ՝ չի հասկանում,- հազիվ ծիծաղը զսպելով ասաց Գ-ն։

-Լավ գործ եք անում, երեխեք ջան, տարեք, ցույց տվեք, պատմեք ամեն ինչ։ Տղա ջան, բա քանի՞ տարեկան ես։

-Գըսաներգու։

-Հա՞յ ես։

-Ֆրանսահայ։

-Հա, ես միանգամից հասկացա, որ հայ ա։

-Որտեղի՞ց հասկացաք։

-Գանգի ձևից, հայերի գանգը միշտ տարբերվել ա աշխարհի մնացած ազգերի գանգից։

Խոսակցությունը գնալով էլ ավելի տարօրինակ էր դառնում․ Խավիարը, ով գրեթե բան չէր հասկանում, և ես ու Գ-ն, «լուրջ» դեմքերով և հազիվ ծիծաղները զսպելով, փորձում էինք հասկանալ վարորդի ասածը։

-Հայերի գանգի ոսկորները զույգով են, ամեն մեկից երկու հատ կա, իսկ մնացած ազգերինը մի-մի հատով ա։ Թարգմանեք էս իրան, անպայման թարգմանեք։

Զվարճալի էր տեսնել այս ամենը լսող օսթեոպատի դեմքը։ Իսկ պապին չէր հանձնվում․

-Մի ճապոնացի ալպինիստ էր եկել Հայաստան, Արագածի ստորոտներում գանգ էր գտել ու տարել էր հետը Ճապոնիա՝ ուսումնասիրելու։ Հետո պարզվեց՝ հայի գանգ էր։ Թարգմանեք դե էսքանը իրան։

-Բա հետո՞,- հարցրեց պատմության կուլմինացիային սպասող Խավիարը։

-Այսքանը։

Ավաղ, ճապոնացու մասին պատմությունն ավարտվեց առանց կուլմինացիայի։

-Ըհը, երեխեք ջան, հասանք։ Էս Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին ա։ Սենց ուղիղ կգնաք, երկրորդ խաչմերուկից կթեքվեք ձախ, Էջմիածինը կտեսնեք ու Սուրբ Գայանեն։

Արևն այստեղ ավելի ուժեղ էր այրում ինձ ու Գ-ին՝ կրկին անտեսելով Խավիարին։ Էջմիածնի գրեթե բոլոր ցայտաղբյուրներից ջուր ենք խմել և հասցրել միմյանց ջրել, գոնե մի փոքր հովանալու համար։ Չխուսափեցի նաև այս երկուսի վեճերից․ ինչ մեկ տարի առաջ, ինչ հիմա, կատակով, բայց մեծ խանդավառությամբ միմյանց «ավանակ, հիմար և տզրուկ» էին անվանում, իսկ ես էլ պետք է դատեի, թե ով է այդ մենամարտի հաղթողը։ Այս ամենից հետո լեզուս էլ չի պտտվում մեզ մեծ մարդ անվանել։

Սուրբ Գայանեի եկեղեցին այդքան էլ մոտ չէր, որքան նկարագրում էր վարորդը, դե, համենայնդեպս, երեքս այդպես չէինք կարծում։ Նույնիսկ քամին էր տաք և այրող։ Որպեսզի չկորչեինք, օգտվում էինք նավիգատորից, բայց ինքներս մեզ և քարտեզին լիովին չվստահելով՝ խաչմերուկը մեկ անցորդներից ճանապարհ էինք հարցնում։ Վերջապես հասանք Էջմիածնի Մայր տաճարին, որը մինչև 2020 թվականը վերանորոգվելու է։ Եվ չնայած նրան, որ վանքը ամբողջովին շրջապատված էր ամրացնող կառույցով և շինարարական մեքենաներով, զբոսաշրջիկները, միևնույնն է, այն նկարում և նկարվում էին դրա մոտ՝ ապշելով կառույցի գեղեցկությունից։

Սուրբ Գայանե եկեղեցին արդեն երևում էր, բայց դեռ երկար պետք է քայլեինք։

Ում համար լավ, իսկ ում համար վատ ժամանակ էինք ընտրել այստեղ գալու համար․ հարսանիքների և կնունքների սեզոն էր։ Ամենուրեք գետնին վարդի թերթիկներ էին, վիդեո և լուսանկարիչներ, անհարմար զգեստներով կանայք, այս շոգին ստիպված կոստյում հագած տղամարդիկ, մեքենաներ և այլ հարսանեկան արարողության համար անհրաժեշտ ատրիբուտներ։

Պարզվեց՝ Խավիարը բավականին ամաչկոտ երիտասարդ է, և հրաժարվեց այսքան մարդկանց հետ միասին ներս մտնել եկեղեցի։

-Սպասենք գնան, նոր,- ասաց նա։

Եվ այսպես՝ ես, Գ-ն և Խավիարը նստած էինք եկեղեցու բակում և նայում այդ խառնաշփոթին, որը հարսանիք է կոչվում, երբ մեր ուղղությամբ քայլեց հարսանեկան զույգն ու լուսանկարիչը։ Տեսարանը նոր էր միայն Խավիարի համար։ Մանկական հետաքրքրությամբ էր նայում այս ամենին, մենք էլ կատակում էինք, որ ամեն ինչ կանենք, որ իր հարսանիքն էլ այսպես անցնի։

-Ժողովուրդ պատրա՞ստ եք։ Հաշվում եմ մինչև երեքը ու աղունիկներին թռցնում եք։ Մեկ, երկու, երեք․․․

Չորս, հինգ, վեց, անձրև սկսվեց։ Եվ եթե հարսն անհանգստանում էր իր սանրվածքի համար, ապա ես ու Գ-ն միայն ուրախացանք անձրևի սառը կաթիլներից։

-Ֆրանսիայում ասում են, որ եթե հարսանիքին անձրև է գալիս, ուրեմն երջանիկ եք լինելու (mariage pluvieux, mariage heureux)։

Խավիարի այս խոսքերի վրա սկսվեց աննկարագրելի ուժեղ փոթորիկ, և մինչև հասցրինք վազել դեպի եկեղեցի, երեքով լրիվ թրջվել էինք։ Սակայն իմ ու Գ-ի ուրախությունը կարճ տևեց․ անձրևի ավարտվելուն պես դուրս եկավ արևն, ու գետնից սկսեց գոլորշի բարձրանալ՝ կրկին այրելով ամեն ինչ՝ բացի Խավիարից։

Տուն գնալու ժամանակն էր արդեն։ Նորից դիմեցինք տեղացիների օգնությանը և գտանք տաքսիների կայանման վայրը։ Արդեն Երևանի ճանապարհին ենք։

Պլանավորածից լրիվ տարբերվող օր անցկացրինք, այրվեցինք, ունեցանք լոլիկի նմանվող դեմքեր, ջրվեցինք, չորացանք, նորից ջրվեցինք, ծիծաղացինք ինքներս մեզ վրա։ Այս օրվանից հուշ մնացին միայն իմ ու Գ-ի այրված դեմքերը և Խավիարի ֆեյսբուքյան էջի նոր գլխավոր նկարը։

aneta baghdasaryan

Երեկ ամեն ինչ վերջացավ

Սովորական մի շաբաթ օր էր, առավոտյան ժամը ութն անց կես, կամ էլ արդեն ինն էր։ Դեռ մինչև վերջ չարթնացած, պատերին քսվելով ու կահույքից բռնվելով, նա հասավ խոհանոց, միացրեց թեյնիկն ու գնաց կողքի սենյակ։ Բոլորը դեռ քնած էին, իսկ ով էլ քնած չէր, վաղուց գնացել էր տանից։ Նստեց սեղանի մոտ ու դեռ կիսափակ աչքերով նայեց թղթերի կույտին, որոնք երկու շաբաթ է, ինչ կուտակվում են գրասեղանի անկյունում։

Չէ, խաբում եմ, սովորական շաբաթ չէր։ Սովորական չէր, որովհետև սեղանի մոտ նստածին այդ երեք հարազատ դեմքերն արդեն նայում էին ոչ թե համակարգչի էկրանից, այլ շրջանակի ապակու տակից։ Նրանք նման չէին երեկվա նույն երեքին, որոնք բաժանել էին համակարգչի էկրանը երեք ոչ հավասար մասի՝ պարբերաբար մեկով պակասելով ու ավելանալով։ Թեյնիկն ուժեղ ձայնով անջատվեց, կարծես թե ցանկանում էր ամեն ձևով արթնացնել նոր արթնացած, բայց արդեն հոգնածին։ Դեռ երկար էր եռման ջրով լի թեյնիկը միայնակ սպասելու խոհանոցում, քանի որ մի քանի րոպե առաջ թեյ խմել ցանկացողը գլուխը դրել էր սեղանին և տեղից բարձրանալու ցանկություն չուներ։

Շաբաթը իրոք սովորական չէր․ նկարում նրանց մեջ ավելի շատ կյանք կար, քան երեկ համակարգչով խոսելիս, և, ընդհանրապես, վերջին երկու շաբաթվա ընթացքում։ Միայն չորրորդն էր, որ չէր փոխվել՝ գլուխն ափի մեջ դրած, հայացքն ու մտքերը Աստված գիտի՝ որտեղ։ Նկարի փոշին սրբեց ու տեղը դնելուց հետո մի կերպ տեղից բարձրացավ ու գնաց խոհանոց։ Արդեն ոչ բավականաչափ տաք թեյ, թխվածքաբլիթ և կրկին սեղան ու նկար։

-Ի՞նչ ես տենց նայում, դու էլ չես հավատո՞ւմ, որ երեկ վերջինն էր։ Տես, իսկ երրորդը հավատում ա ու շատ էլ ուրախ ա։ Ի՞նչ, չորրո՞րդը, ինքը միշտ ա էդպես, ուշադրություն մի դարձրու։

Դեռ երեկ՝ այս նույն ժամին, նրանցից երկուսը միացրին վիդեոչաթն ու սկսեցին աննպատակ կարդալ առաջին չորս հարցը, հույս ունենալով, որ դրանք վերջին անգամ են կարդում։ Վերջին անգամ էր նայում արցունքներից լղոզված տառերով այդ հարցաշարին, ինչից հետո գնաց թեյ խմելու։ Իսկ հիմա թեյն արդեն սառել էր, թխվածքաբլիթն էլ առանց թեյ էլ չէր ուտվի։

Նկարից էլի չորրորդը նույն դեմքով նայեց նրան, կարծես թե ասում էր․

-Ի՞նչ ես նստել, ոչ մեկը քեզ համար թեյ չի բերելու։ Չնայած ինչի՞ եմ էս ասում․ անիմաստ ա ամեն ինչ, միևնույն ա, չես գնալու։

-Գնում եմ, գնում, էլի սկսեց մուննաթը։

-Ես լինեի քո տեղը, չէի գնա, – ասաց երրորդը,- հանգիստ նստի տեղդ ու ոչ մի բան մի արա, մեկ ա պրծել ենք։

Երրորդը ճիշտ էր, բայց նա դեռ ցանկանում էր թեյ խմել։ Նորից գնաց խոհանոց ու միացրեց թեյնիկը՝ այս անգամ մնալով այնտեղ մինչև ջուրը չեռա։ Տաք թեյ խմելու հույսով հասավ սեղանին ու մեկ անուշադիր շարժումով հերթական անգամ գցեց շրջանակը՝ ինչպես միշտ դեմքով ներքև։

-Էլի դու զարմացա՞ծ ես։ Քեզ երբ գցեմ, միշտ այս նույն դեմքով ես։ Բայց այս անգամ ոնց որ շատ վախեցար, հա՞։ Կարևորը, ապակին չջարդվեց։

Նորից նայեց թղթերի կույտին, մոտիկ քաշեց ու սկսեց դասավորել ու առանձնացնել, ինչից հետո տեղավորեց դարակի մեջ, որ մոռանա, մինչև մի երրորդ կուրսեցի չհարցնի դրանց գոյության մասին։

Ամեն դեպքում դա սովորական շաբաթ օր էր, անսովոր էր միայն այն, որ այդ երեքին էլ համակարգչով չի տեսնի․ կտեսնի միայն նրանց նկարներն ու դրանց կողքը հայտնվող նախադասությունները կկարդա, երբ կվիճեն միասին հավաքվելու օրվա ընտրության մասին։ Կհիշի, որ էլ պետք չէ կարդալ ու հասկանալ այդքան պարզ, բայց միևնույն ժամանակ, բարդ թվացող առարկան, կուրախանա, որ արդեն ժամանակ կունենա գիրքն ավարտելու ու նորը սկսելու համար։ Կնայի դատարկ սեղանին դրված նկարին․

-Դե, երևի ճիշտ ես անում, որ ժպտում ես։ Երեկ ամեն ինչ վերջացավ։

aneta baghdasaryan

Իմ 17.am-ը 5 տարեկան է. Անետա Բաղդասարյան

«Ես Անետան եմ, մի ն-ով, մի տ-ով»։ Հենց այս բառերով երկու տարի առաջ ես դարձա քո թղթակիցը։ Երբ համալսարանական կյանքիս առաջին օրը լսարանում լսում էի «էն լրագրող աղջկան», ով, իր մասին պատմելիս, նշեց, որ «Մանանա» կենտրոնում քո խմբագիրն է, պատկերացում անգամ չունեի, որ ինձ համար անծանոթ այդ բառակապակցությունը 10 ամիս հետո կդառնա կյանքիս մի մասը։ Հայերենով գրելուց բավականին հեռու լինելով, որոշեցի ուժերս փորձել և ուղարկեցի իմ առաջին «Ինչն է ինձ հուզում» նյութը մեդիա դասընթացներին մասնակցելու համար։ Ու հիմա վստահությամբ կարող եմ ասել, որ դա իմ կայացրած սակավ ճիշտ որոշումներից մեկն էր։

Մինչ այդ մեդիայի հետ միայն ոչ անմիջական կապ ունենալով այժմ ինքս եմ մեդիա ստեղծում։ Չէ, ես ոչ այդ ոլորտում տաղանդավոր էի, ոչ էլ փորձառու, երբ սկսեցի նյութեր ու հարցազրույցներ գրել։ «Մանանա» կենտրոնում ես սովորեցի լրագրող լինել, սովորեցի հարցազրույց վարելու կանոններն ու մանրուքները, իմացա, թե ինչպես է պետք ֆոտո անել, ֆոտոռեպորտաժ անել, որ մի ամբողջ պատմություն կարողանամ պատկերել միայն ֆոտոներով։ Ու երբ մի օր առաջին նյութս հայտնվեց քո մոտ, հասկացա, որ սա այն է, ինչը երբեք չեմ թողնի։ Քեզ  հետ ես աճեցի որպես անհատականություն ու սովորեցի չամաչել սեփական մտքերից, սովորեցի դրանք արտահայտել ու կիսվել դրանցով։Հիմա էլ, երբ մի բանի պակաս եմ զգում, երբ չգիտեմ, ինչից եմ նեղված, բացում եմ քեզ ու կարդում նյութերը, որոնք ժամանակին հուզել են ինձ, նայում եմ «Հայաստանի լույսն ու մութը» ֆիլմը, որից աչքերս արցունքոտվում են ամեն անգամ։

Ուրախ եմ, որ դու կաս, որ քո շնորհիվ ամեն անգամ բացահայտում եմ նոր երիտասարդների, իրենց խենթություններով, արկածներով, մտորումներով ու հույզերով, որ կարողանում եմ բոլորի հետ կիսել մտահոգություններն ու լիաթոք ծիծաղել հիմարությունների վրա։ Ուրախ եմ, որ առաջին իսկ օրվանից ընկերացա քեզ հետ, որ ինձ դարձիր քո մի մասը, ու դու էլ դարձար իմ մասնիկը։

Ծնունդդ շնորհավոր, ընկե՛րս։ Շնորհավոր, իմ 17.am:

aneta baghdasaryan

Մի վերջացիր, կիրակի՛

Ժամը արդեն ութն անց կես է, իսկ ես դեռ բան չեմ արել։ Ու երևի մոտակա մեկ ժամվա ընթացքում չեմ էլ անի։ Կմտածեք՝ զբաղված մարդ եմ, աշխատում եմ միգուցե, նոր եմ տուն եկել։ Ոչ, չեմ աշխատում, և հետևաբար, նոր չեմ տուն եկել (դե աշխատում եմ, բայց տանից)։ Համ էլ կիրակի է, ի՞նչ աշխատանք։ Ու այսպես առավոտից նստած եմ գրասեղանիս մոտ, նայում եմ համակարգչիս էկրանին, փորձում միջիս ալարկոտին անջատել ու գոնե մի բան գրել։ Երբ մի բան ես ունենում անելու, ամեն վայրկյան մի նոր գործ ես գտնում, մենակ թե այդ հիմնական, ամենակարևոր գործը չսկսես, որովհետև ուղղակի հավես չունես։ Դե ես էլ, ինչպես և դու,  վերցնում եմ փոշու շորն ու մաքրում արդեն մամայի կողմից մաքրած կահույքը, անցնում եմ ամեն մի վայրով, սրբում եմ դաշնամուրը, վրայի բոլոր նկարների շրջանակները, բացում դաշնամուրն ու փոշու շորով անցնում ստեղների վրայով։ Հետո գնում եմ սենյակ ու սկսում դարակներս հավաքել, գտնում եմ լիքը թղթեր, ձեռագիր նշումներ, որոնք դեռ անցյալ տարի եմ գրել, վերջացած նոթատետրիս միջից գտնում եմ կորցրածս նկարն ու դնում նույն տեղը, որ էլի կես տարի այն փնտրեմ ու գտնեմ նույն վայրում։

Անվերջ փոշի սրբել չէր ստացվի, դրա համար էլ նստեցի գրասեղանիս մոտ, ու կրկին իմ ու դատարկ էկրանի միջև համր լռություն տիրեց։ «Պետք է մի բան անել, հավաքվի՛, Անետա»,- մտածում էի ես, երբ հայացքս ընկավ գրասեղանիս ձախ անկյունին, ուր փակցրել էի կպչուն թերթիկ «ֆրանսի տնայինը չմոռանա՛ս» գրվածքով։ Մի քանի րոպե առաջ կարևոր գործս մի վայրկյանում ջնջվեց, քանի որ հիմա դրանից ավելի կարևոր բան ունեի անելու՝ անգիր սովորել ֆրանսերենի տեքստը։ Երբ դեռ նույնիսկ չգիտեի՝ ինչի մասին է տեքստն, ու քանի էջ պետք է սովորեմ, մի անգամ էլ չեմ բացել կայքը, որ ծանոթանամ տեքստին, արդեն դրա հավեսը չունեի։ Շարունակում էի ոչ մի բան չանել։ Մեջս նորից անհագ ցանկություն առաջացավ մի բան անել, միայն թե ոչ ֆրանսերեն։ Նայեցի իրար վրա դրված գրքերիս, որոնցից յուրաքանչյուրը բացել եմ և, հասնելով մի պահի, փակել ու մի կողմ դրել, որովհետև հավեսս կորել էր։ Վերցրեցի ամենավերևինը ու սկսեցի կարդալ ծերուկ Թեոդորի նամակն իր զարմիկին։ Փորձում էի վերհիշել երկու ամիս առաջ կարդացածս, մեկ անգամ ևս պատկերացնել կերպարներին՝ նամակը ձեռքերում կանգնած Լոնսելոտին, իր կնոջը, ում հագուստի վրա ներկի հետքեր կային, իսկ քթի ծայրին թանաքից մնացած սև կետեր: Հիշողությանս մեջ երևաց սենյակը, գրասեղանն ու զամբյուղի մեջ քնած կատուն։ «Նենց կուզենայի հիմա այդ սենյակում լինել, զամբյուղի մեջ, կատվի փոխարեն ու կիսաքուն վիճակում լսեի երիտասարդ զույգի զրույցը ծերուկի ժառանգության ու կատվին իրենց մոտ պահելու դրական կողմերի մասին»։ Պատմվածքը բավականին կարճ էր, ու այն ավարտելուց հետո էջանշանը դրեցի հաջորդի վրա, որ էլի երկու-երեք ամիս չկարդամ ու մի օրում վերջացնեմ։

Նորից նայեցի համակարգչիս էկրանին, այս անգամ սպասելով, որ ֆրանսերենի տեքստն ինքն իրեն անգիր կանի․ ինքն էլ հավես չուներ։ Ավանդույթները չխախտելով նայեցի ձախ՝ այս անգամ աչքովս ընկավ հեռախոսս, ու արդեն մոտ կես ժամ է, ինչ մաթեմատիկայի ու հավանականության կանոններով հաշվարկներ անելուց հետո վանդակի մեջ գրեցի 2-ը, որի վրա անմիջապես խաչ քաշվեց՝ ինձ հուշելով այն մասին, որ հաշվարկներս սխալ էին։ Կեսից հիշեցի, որ գործս նույնիսկ չեմ էլ սկսել, իսկ ես նստած սուդոկու եմ լուծում։ Հեռախոսս մի կողմ դրեցի ու ինձ հավաքելով սեղմեցի կայքի հասցեին։ Դեռ կարդում եմ, հասա տեքստի կեսին, արդեն հոգնեցի, էլ չեմ ուզում, չեմ ուզում դասի գնալ վաղը, կլինի՞ էս կիրակին չվերջանա, կլինի՞ դասի չգնամ։ Դասի ավելի շատ չէի ուզում գնալ, քան թե ֆրանսերեն չսովորելը։ Մարմնիս և ոչ մի բջիջ ոչ մի բանի հավես չուներ։

Կեսգիշերն անց էր արդեն, աչքերս կամաց-կամաց ծանրանում էին, պետք է քնել։ Չէի ուզում քնել, որ երկուշաբթին չգա, որ կիրակին մի քիչ ավել տևի։ Բայց արդեն կես ժամ է, ինչ էլ կիրակի չի։

aneta baghdasaryan

Հաղորդակցության արվեստը

08:00, երկրորդ չսիրածս մեղեդին ստիպեց ինձ աչքերս բացել։ Ձեռքս գցեցի, որ անջատեմ այդ զզվելի ձայնն ու մի քիչ էլ քնեմ, մինչև 10 րոպեից կմիանար հաջորդը։ Հեչ հավես չկար դասի գնալու։ Երևի դու էլ ես ամեն առավոտ քեզ մի կերպ պահում դասի չգնալու գայթակղությունից։

08։10, չեմ պատրաստվում անկողինս լքել։ 08։20, քունս տանում ա։ 08։30, է, դե, լրիվ մոռացել էի՝ ֆրանսիացի դասախոսն է էսօր գալու, լավ կլինի չուշանամ, տենաս` կի՞ն է, թե՞ տղամարդ, մենակ թե հետաքրքիր պատմի, թե չէ` կքնեմ, 3 լեկցիա իրար հետևից ո՞նց եմ դիմանալու։ Կարո՞ղ է երրորդ դասից պիտի գնամ։

Չգիտեմ՝ ոնց այդպես ստացվեց, բայց դասացուցակով երրորդ ժամից էի դասի։ Նորից քնել մոտս էլ չէր ստացվի, իսկ այ, պառկած մնալու ու ինստագրամով կատուների ու թխվածքների նկարներ նայելու համար մոտ մի ժամ ունեի։

11։40 արդեն իջնում եմ տրոլեյբուսից, մտնում դահլիճ, որ նստեմ իմ տեղն ու ևս մեկ նստարան զբաղեցնեմ Անուշենց համար։ Ոնց ասեմ՝ տեղս զբաղեցրած էր։ Լսարանի մյուս թևից տեսա ինձ՝ ձեռքով անող հուսահատ Մերիին․ հասցրել էր մեզ համար տեղ պահել։ Դե ինքներդ պատկերացրեք՝ նոր առարկա, նոր դասախոս, ֆրանսիացի, ամենայն հավանականությամբ ցածր ձայնով․ կարևոր էինք համարում այդ առարկան, դրա համար ենթադրում եմ, որ ոմանք մոտ կես կամ մեկ ժամ առաջ դեռ առաջին նստարաններին տեղ էին պահել։

-Էս էլ մեր սևամորթ տղամարդ դասախոսը։

Թեքվեցի աջ ու տեսա շիկահեր մի կնոջ, ով համառորեն պայքարում էր նոր տեխնոլոգիաների հետ։

Դասախոսությունը կարծես թե սկսվում է։

-Ի՞նչ ասեց։

-Չգիտեմ, մենակ լսեցի, որ մի քանի րոպեից կսկսենք։

-Բայց ոնց որ պարզ է խոսում, հա՞։

-Դեռ դասը չի սկսվել, մի նավսի։

Հա, մոռացա ասել, այս կինը առաջիկա երեք օրվա ընթացքում մեզ համար կոմունիկացիայի մասին դասախոսություններ է կարդալու։ Բավականին ակտիվ կին էր, երևում էր, որ սիրում է իր մասնագիտությունը։ Երևի կատարյալ ապուշի տպավորություն թողեցինք, համենայն դեպս առաջին րոպեներից, քանի որ «լավ ֆրանսերեն իմացողները թող ձեռք բարձրացնեն»-ից հետո երևաց 5-6 ձեռք։ Ինչքան էլ դասը ֆրանսերենով է գրված, ու թեև սովորում ենք ֆրանսիական համալսարանում, որոշվեց երբեմն օգտագործել անգլերենը, որպեսզի մնացածը նույնպես հասկանան։

-Ֆրանսերենից հետո չեմ հասկանում՝ ինչ է ասում անգլերենով։

-Ինչի՞ է մեր շարքին անգլերենով հարցեր տալիս։ Ֆրանսերենը նորմալ հասկանում ենք։

-Որովհետև մենք չգիտես ինչու ձեռք չբարձրացրինք։

Երևի երբ սկսեցի այս ամենը պատմել, դու չէիր էլ նկատել, որ նստած եմ քո պես՝ ձեռքս դնչիս տակ, խոսում եմ վստահ և ակտիվ ձայնով։ Իհարկե չես նկատի, ինձ չես տեսնում։ Կարող եմ նույն հանգստությամբ պնդել, որ գլխիս զանգակներով գլխարկ է, կամ որ ձայնս կտրված մի բան եմ փսփսում։

Ինչևէ, դասախոսության կեսից մեզ մարտահրավեր նետվեց՝ չօգտագործել խնդիր բառը։ Ինչպես բացատրեց դասախոսը «Խնդիր գոյություն չունի, կա միայն իրավիճակ»։ Այսուհետ ինքներս մեզ պետք է ստիպեինք «խնդիր» բառը փոխարինել «իրավիճակով»։

13։20, լսարանը դատարկվեց, գնացինք թեյերի, սուրճերի ու բրդուճների հետևից։

12։00, երկրորդ մոտեցում, մի քիչ թարմացած։ Խաբում եմ, քունս դեռ տանում էր։ Հազիվ էի ինձ պահում, որ Մարիամի ուսին չհենվեմ ու չքնեմ։ Էլի տեխնիկական խնդիրներ, վայ չէ, իրավիճակներ առաջացան։ Այս անգամ խոսքը գնաց սեփական բրենդի կառուցման մասին։ Օրինակ, եթե ցանկանում ես, որ մարդիկ կարծեն, թե լուրջ մարդ ես, ապա պետք է քո պահվածքով ու գործողություններով նրան դրանում համոզես, ստեղծես կարծիք, որ դու այդպիսին ես։ Երբեք մտքովս չէր անցել, թե ինչ եմ ցանկանում, որ իմ մասին մտածեն։ Իհարկե կցանկանայի լինել ինքնավստահ ու առաջնորդ, հանճար կամ հավասարակշռված մեկը։ Բայց եթե տեսնես, թե ինչպես եմ վիճակագրական տվյալների հետ վիճում, հռհռում Մարիամի հումորների վրա, կամ էլ լսես դողացող ձայնս անգլերենի պրեզենտացիայի ժամանակ, ինձ կվերագրես վերոնշյալ հատկանիշների հականիշները։

-Էլ չեմ կարող, վաղը ո՞նց ենք 4 հատին դիմանալու, թեյս էլ սառավ։

-Էսա մի 5 րոպեից դասամիջոց ա։

15։30, դանդաղ մահանում եմ՝ Մարիամի հետ պարբերաբար կատուների վիդեոներ նայելով։ Երրորդ մոտեցումը շատ ծանր տրվեց ինձ։ Էլ չէի կարողանում ուշադրությունս կենտրոնացնել դասախոսի ասածների վրա։ Նա պատմում էր ոչ վերբալ հաղորդագրությունների մասին, բացատրում էր, թե ինչպես են դրանք ֆիլտրվում ու հասկացվում լսարանի կողմից։ Այս ամենը հենց նոր հորինեցի, գուցե դասախոսությունը խոսողի ինտոնացիայի կամ էլ ազգային առանձնահատկությունների մասին էր, որտեղի՞ց իմանաս։ Չես տեսնում, թե որ ուղղությամբ են նայում աչքերս՝ աջ թե ձախ, վերև թե ներքև, չես կարող հասկանալ ստում եմ, թե ոչ։ Երբեք էլ չես հասկանա, որովհետև չես տեսնում ինձ։

Վերջապես 16։50, տուն եմ գնում։ Տրոլեյբուսի ուղևորներին ուսումնասիրելու և նոր ստացած գիտելիքներս կիրառելու փոխարեն սառած հայացքով նայում էի հակառակ ուղղությամբ շարժվող ծառերին։

-Լավ, ինչպիսի՞ տպավորություն եմ ցանկանում թողնել մարդկանց վրա։ Ինչպիսի՞ն եմ ես։ Լու՞րջ եմ, թե շփվող, խի՞ստ, թե հարմարվող։ Բարդ որոշում է, թող իրենք դա իմ փոխարեն անեն։

Այլընտրանքային էներգիա. «Ֆրի էներջի», և արևը ձեր տանն է

Լուսանկարը` Անետա Բաղդասարյանի

Լուսանկարը` Անետա Բաղդասարյանի

Հարցազրույց «Ֆրի էներջի» կազմակերպության տնօրեն Արարատ Չոբանյանի հետ

-Ներկայացեք, խնդրում եմ, պատմեք Ձեր ծավալած գործունեության մասին։

-2012 թվականից զբաղվում ենք այլընտրանքային էներգիայով, այսինքն՝ ներմուծում, վաճառք և սպասարկում։ Մինչ այսօր կատարել ենք մի շարք իրարից շատ տարբերվող աշխատանքներ, և կարող եմ ասել, որ ամեն մի տեսակի այլընտրանքային էներգիայի նոր մոդել առաջինը մեր շուկայում կիրառում ենք մենք ինքներս։ Մոդելը հենց մշակել ենք տվյալ տեղին համապատասխան, ոչ թե ինչ-որ ստանդարտ մոդել ենք վերցրել ու դա իրականացրել։ Ամեն տեղին համապատասխան իր տեխնիկական հաշվարկներն են կատարվել, և դրանց համապատասխան՝ տեղադրվել է արևային համակարգը, որը մինչև այսօր գործում է։ Իրականում, շատ մեծ ոլորտ է, ու համարյա բոլորը մեկը մյուսից տարբերվում են, որովհետև ամեն մի նոր լուծում ստանալու համար անհատական մոտեցում է պետք։ Բավականին մեծ աշխատանք է կատարվում մինչև տեղադրումը, շահագործումը, ու իրականում արդյունքը կախված է հենց այդ ճիշտ գնահատումից։ Եթե նախնական գնահատման շեղումները գերազանցեն թույլատրելի սահմանը, հետագայում շատ ավելի մեծ խնդիրներ կարող են առաջանալ։

-Ինչպե՞ս է ստեղծվել «Ֆրի էներջին», և ո՞ւմն է եղել գաղափարը։

-«Ֆրի էներջի»-ից առաջ մենք հիմնադրել ենք մեկ այլ կազմակերպություն՝ «Արփի Սոլար»-ը, մինչև 2018 թվականի մարտ ամիսը աշխատել ենք այդ կազմակերպությամբ։ Եվ դրանից հետո ստեղծվել է «Ֆրի էներջի»-ն, և մեր հիմնական գործունեությունը արդեն իրականացնում ենք «Ֆրի էներջի» կազմակերպությամբ։ Իրականում, այդ ամենը ստեղծվել է զրոյից։ Շուկայում շատ քչերը գիտեին, թե ինչ է ընդհանրապես արևային էներգիան, կամ ինչ կարող է տալ արևային էներգիան Հայաստանի Հանրապետությանը։ Սկիզբը դժվար էր հենց այդ առումով, պետք է մարդկանց ենթագիտակցության մեջ նստեր այդ ամենը։ Քանի որ ներկայացնողը մենք էինք, պետք է ճիշտ ձևով ներկայացնեինք, որպեսզի մարդու համար ընկալելի լիներ։ Ամենամեծ խնդիրն այն էր, որ մեր շուկայում կար թերահավատություն այս ամենի հանդեպ։ Իհարկե, այդ թերահավատությունը ավելի շատ մարդկանց սոցիալական վիճակից է կախված։ Գնալով կարծրատիպերը կոտրվեցին՝ շնորհիվ, կարելի է ասել, մեր կատարած աշխատանքների: Բնականաբար այն, ինչը սկսում է զարգանալ, այն, ինչի մասին սկսում ենք շատ խոսել, ավելի շատ հասանելի է դառնում մարդկանց։

Աշխատում ենք հանրապետության բոլոր մարզերում, նաև Արցախում, այնտեղ էլ ունենք գրասենյակ, ներկայացուցիչ։ Այլընտրանքային էներգիան կիրառելի է ցանկացած տեղում, որտեղ օգտագործվում է տաք ջուր կամ էլեկտրաէներգիա, իսկ այնպիսի տեղ չկա, որ չօգտագործեն, հետևաբար արևային համակարգը կիրառելի է ամենուր։ 

Արևային համակարգերի զարգացմանը և տարածմանը նպաստեցին և շատ մեծ դեր ունեցան ֆինանսական կազմակերպությունների լավ առաջարկները, որոնք մեր շուկայում տարբերվում են մնացած առաջարկներից։ Եղել են ու այսօր էլ, իհարկե, գործում են առանձնահատուկ ֆոնդեր, որոնք չգազաֆիկացված համայնքներին տալիս են հնարավորություն՝ շատ ավելի ցածր տոկոսներով ձեռք բերելու արևային համակարգեր։ Եվ բնակիչների ամսական վճարումը այս համակարգերի տված խնայողությունից շատ ավելի ցածր գումար է կազմում։ Արդյունքում ունենում են արդեն անվճար էներգիա՝ դա կլինի ջերմային, թե էլեկտրական, էական չէ։ Եվ այս ծրագրերի շնորհիվ Հայաստանում բավականին մեծ զարգացում ստացավ արևային էներգիան: Շատ մեծ կազմակերպություններ իրենց ներդրումն են արել իրենց սեփական բիզնեսում, որովհետև հատկապես արտադրության մեջ շատ լուրջ խթան է անկախ էներգակիր դառնալը։ Նույնիսկ ավելցուկների դեպքում հնարավորություն կա դրանք վաճառելու պետությանը՝ էլցանցերին։ Իրավաբանական անձանց՝ արտադրողների դեպքում շատ կարևոր է, քանի որ արևային համակարգերի կիրառումը տվյալ կազմակերպությունում միանգամից զգալիորեն ազդում է ապրանքի ինքնարժեքի վրա։ Հույս ունեմ, որ այս տենդենցը գնալով ավելի մեծ տարածում կունենա։

-Իսկ գործունեության առաջին տարիներին ի՞նչ էիք արտադրում և որտե՞ղ։

-Իրականում ներմուծում ենք, ոչ թե արտադրում, բայց այնպես չէ, որ պատրաստի սարքավորում է ներմուծվում ու ստանդարտացված տեղադրում է կատարվում։ Հիմնականում բաղադրիչներն են ներմուծվում, և տվյալ նախագծին համապատասխան՝ կոմպլեկտավորումը մենք ինքներս ենք որոշում՝ տվյալ տեղում ինչն է համապատասխանում, ինչքան ներդրում է պետք անել։

-Բայց արտադրամասեր կա՞ն, որտեղ կատարվում են այդ աշխատանքները։norkharberd1

-Այսինքն՝ «Արփի Սոլարը» աշխատում էր անհատակա՞ն պատվերների վրա։

-Իհարկե, պատվերների հիման վրա ենք աշխատել, չենք արտադրել ու արտահանել մեկ այլ երկիր։ Այդ անհատական պատվերները կարող են լինել իրավաբանական անձանց, այսինքն՝ կազմակերպությունների համար, և կարող է լինել ուղղակի անհատի համար։

-Ի՞նչ ճանապարհներով, ի՞նչ ծրագրերով էիք ներկայացնում արևային համակարգերի անհրաժեշտությունը:

-Ցանկացած։ Շատ տպավորիչ բաներ են եղել սկզբնական շրջանում, խոսակցություններ, բայց, էսպես ասեմ՝ պայթյունը եղավ աշնան սկզբում, եթե չեմ սխալվում «Արմենիա էքսպո» ցուցահանդեսին։ Այս մասին շատ խոսելու հնարավորություն տվեցին հենց այդ ցուցահանդեսները, դրա համար տարվա մեջ ինչքան ցուցահանդես կար՝ անկախ այն բանից՝ բիզնեսը դրան ֆինանսապես պատրաստ է, թե ոչ, մենք պարտադիր մասնակցել ենք, որպեսզի ավելի շատ տեղեկացնենք մեր մասին։ Ու ամեն մի ցուցահանդեսի մի նորարարությամբ ենք հանդես եկել։

Առաջին ցուցահանդեսին, որին մասնակցում էինք, բոլոր եկողները առաջին անգամ էին տեսնում մեր ապրանքը, ու տաղավարում տասը հոգուց ավելի աշխատողները ուղղակի չէին հասցնում սպասարկել հետաքրքրվող մարդկանց։ Ցուցահանդեսները շատ են նպաստել մեր մասին ինֆորմացիայի տարածմանը, որովհետև մեր հայկական մենթալիտետը այդպիսին է․ մենք սիրում ենք ռեալ տեսնել, ձեռքով շոշափել, զգալ։

-Կարո՞ղ եք հիշել առաջին գնորդին։

-Ճիշտն ասած՝ միանգամից չեմ կարող հիշել, բայց կարող եմ ասել, որ առաջին հաճախորդները եղել ենք մենք ինքներս, որովհետև նախ մենք ինքներս ենք փորձել հասկանալ՝ ինչի հետ գործ ունենք, արդյո՞ք օգտակար է, նոր արդեն վստահ, համոզված՝ առաջարկել ենք մարդկանց։

-Հիմնադրման պահից մինչ այսօր ի՞նչ զարգացում է ապրել կազմակերպությունը։

-Երկրաչափական պրոգրեսիայով աճել է։ Ցանկացած տարին չես կարող համեմատել նախորդի հետ։ Աճն արդեն 100, 200 տոկոսն էլ է գերազանցում։ Շատ մեծ հույսեր ունեմ, որ ամեն ինչ դեռ առջևում է, որովհետև այսօրվա դրությամբ, ըստ Հայաստանի բնակչության թվի ու ընտանիքների թվաքանակի, մենք ապահովել ենք ընդամենը 5-7%-ը։ Այսինքն՝ ամեն ինչ դեռ առջևում է, իսկ եթե առանց տեղեկացված լինելու, առանց մանրամասն ինֆորմացիա ունենալու վերջին 5 տարվա ընթացքում այդ 5%-ը ապահովվել է, ապա առաջիկա 5 տարվա ընթացքում միանշանակ այդ թիվը պետք է առնվազն տասնապատկվի։

-Գյուղական համայնքների ծրագրերից կպատմե՞ք, ո՞ր համայնքներն են, որտեղ տեղադրված են արևային համակարգերը։

-Մեր փորձից կարող եմ ասել, որ Վարդենիսում (ընդհանուր Վարդենիս քաղաքը իր շրջակա գյուղերով), օրինակ, կարելի է ասել մոտավորապես 70% չափանիշ կա արդեն։ Կար մի ֆրանսիական ներդրման ֆոնդ, որն առանց հավելավճարների գումար էր տրամադրում մարդկանց արևային համակարգ ձեռք բերելու համար, իհարկե, այդ գումարի հետ վերադարձի պայմանով։ Երեք տարվա ընթացքում մարդիկ քիչ-քիչ վճարելով (առանց տոկոսի) այդ գումարը հետ են վերադարձնում։ Ցիկլը այնպիսին է, որ հետ վերադարձվելու արդյունքում, երբ մեկ համակարգի ներդրման արժեքն արդեն լինում էր այդ ֆոնդում կուտակված, նորից հաջորդը տեղադրվում էր։ Եվ այդ ֆոնդը երկու տարի առաջ սկսեց ընդամենը 5000 եվրոյից, եթե չեմ սխալվում, ջրատաքացուցիչ համակարգի 6 կամ 7 տեղադրում ենք արել։ Այսինքն՝ 6-7 ընտանիքից ենք սկսել, բայց այսօր այդ թիվը արդեն հարյուրը գերազանցել է հենց այդ ֆոնդի տված գումարով։ Եվ շատ ողջունելի են նմանատիպ նախագծերը, որովհետև այդ նույն հազար եվրոն իրենք կարող էին նվիրաբերել այդ ընտանիքին, որն էլ մի անգամ կծախսեր իր սոցիալական կարիքների վրա։ Իսկ այս դեպքում գումարը ներդրվել է ընտանիք և այդ ընտանիքից հետ է եկել, գնացել մեկ ուրիշ ընտանիք, ու բնականաբար, ցիկլը մեծացել է։ Եթե այն ժամանակ ամիսներով սպասում էինք, որ այդ վեց ընտանիքը ամսական իրենց երեք կամ չորս հազար դրամները վճարեն և ընդամենը ութ, ինը ամիս հետո այդ գումարը կուտակվի, դառնա ևս մեկ նոր համակարգի տեղադրում, այսօր արդեն ամեն ամիսը երեք, չորս համակարգի գումար է կուտակվում՝ հարյուր հաճախորդների հաշվին։ Դա շատ նպաստեց, որ այդ տարածաշրջանում զարգանա արևային էներգիան։ Մենք չենք խոսում սրա արդյունավետության մասին, չենք խոսում օգտակարության մասին, ֆինանսատնտեսական ոչ մի ներդրման մասին չենք խոսում, որովհետև դրա կարիքը չկա։ Ժողովուրդը արդեն մեզնից ավելի լավ գիտի, թե դա ինչ է, իրենք դա իրենց կենցաղում օգտագործում են ու իրենք են արդեն խոսում դրա մասին։ Երբ մի նոր գյուղ ենք մտնում առաջին տեղադրումն անելու համար, գոնե առաջիկա 10-15 օրը այդ գյուղը շատ ակտիվ է լինում։ Այսինքն՝ այն մարդիկ, որոնք ունեն այդ հնարավորությունը, միանգամից գնում են համակարգեր։ Ու կամաց-կամաց այդ գյուղերը հիմնականում դառնալու են 100% ծածկված արևային համակարգերով։norkharberd

-Իսկ քաղաքային համայնքներում ովքե՞ր են ձեր հիմնական գնորդները։

-Ցանկացած մարդ, ոչ մի խավի տարանջատում չունենք։ Ես չեմ կարող ասել, որ ընդամենը միջին և բարձր խավի մարդիկ են օգտվում այս համակարգերից։ Ընդհակառակը՝ նույնիսկ միջին ու միջինից ցածր խավերից թվաքանակով ավելի շատ հաճախորդ ունենք, քան միջին և միջինից բարձր խավերից։ Որովհետև այսօր դա տեղադրվում է մի կենցաղի համար, որը շատ մարդիկ չունեն և երբևիցե չեն էլ ունեցել։ Ու այսօր տրվել է հնարավորություն ընդամենը ամսական չորս, հինգ հազար դրամ վճարելով՝ ունենալ տաք ջուր։

-Իսկ բնակարանի համար պանելները որտե՞ղ են տեղադրվում։

-Հիմնականում տանիքում են տեղադրվում, ջրատաքացուցիչները կիրառելի են դառնում վերջին երեք հարկերի համար։ Իսկ ֆոտովոլտային պանելների մասով բոլորին էլ կիրառելի է, բայց մի նրբություն կա, որ պանելները շատ ավելի մեծ տարածք են պահանջում տեղադրման համար և, ենթադրենք, երեք մուտք ունեցող հինգ հարկանի շենքի բոլոր բնակիչների համար տանիքը բավարար չէ։

-Հայաստանում կա՞ն այնպիսի տարածքներ, որտեղ տարվա կտրվածքով արևային օրերն այդքան շատ չեն, ու կա՞ արդյոք ոչ բավականաչափ արևային էներգիա ստանալու խնդիր։

-Հայաստանում չունենք այդպիսի տեղ։ Այսինքն՝ Հայաստանի վատագույն տեղերը արևային ժամաքանակի առումով եվրոպական երկրների հետ համեմատելի թվեր չեն։ Հայաստանի ռեսուրսը շատ ավելին է։ Հազվագյուտ երկրներից ենք համարվում։ Մենք սովոր չենք ձմռան ամիսներին եռման աստիճանի ջուր ստանալու, բայց քանի որ այս տարվա ձմեռը ավելի նպաստավոր է, մարդիկ ունենում են այդ ցուցանիշը։ Եվ մարդիկ զանգում հարցնում են՝ նորմա՞լ է արդյոք 95°C ջուր ունենալ, թե ինչ-որ ուրիշ տեղից է տաքանում։ Դրա համար Հայաստանում չունենք այդպիսի տարածք, որը վատագույնը կլինի։ Վատագույն տարածքներից մեկը, օրինակ, Երևան քաղաքն ու Արարատյան դաշտավայրն են, եթե համեմատենք Գեղարքունիքի կամ Արագածոտնի մարզի հետ։

-Իսկ համակարգերը ինչպե՞ս են կառավարվում սպառողի կողմից։

-Տեխնիկական հարցերը բոլորը կառավարելի են։ Չկա մի տեսակ, որը չկարողանա հաճախորդի կարիքները բավարարել։ Ընդ որում կան մոնիտորինգային համակարգեր (հիմնականում ֆոտովոլտային համակարգերի դեպքում), որոնք հեռահար են։ Այսօր այդ սարքավորումներն ունեն ինտերնետին միանալու հնարավորություն, կարողանում ենք հավելվածը բացել, ու ցանկացած ժամանակ տեսնել՝ տվյալ պահին որ հաճախորդի մոտ ինչ է արտադրվում։ Եվ երբ հաճախորդը կապվում է մեզ հետ որևէ խնդրի դեպքում, հենց այդ մոնիտորինգի միջոցով միանգամից խնդիրը տեսնում ենք։ Սպասարկման հետ կախված զանգերի 80-90%-ը լինում են չիմացության պատճառով, որոնք հեռախոսով լուծելի խնդիրներ են։

-Քանի՞ իրազեկման կենտրոն ունեք և որտե՞ղ։

-Մենք ավելի շատ անհատական իրազեկման կենտրոններ ունենք, այսինքն՝ բոլոր մարզերում ունենք մեր ներկայացուցիչները, մեր գործընկերները թե՛ մարքեթինգային, թե՛ վաճառքի, թե՛ տեղադրումների և տեխնիկական մասով։ Որովհետև, երբ տվյալ տարածքում ունենում ես տեխնիկական մասնագետներ, դա տալիս է որոշակի առավելություն․ հնարավոր է լինում արագ սպասարկում իրականացնել։ Եվ դա նաև սոցիալական խնդիր է լուծում, որ թեկուզ ամեն մարզում առնվազն չորս կամ վեց հոգի ունենում են իրենց աշխատանքը, և կարիք չկա, օրինակ, Դիլիջանում տեղադրում անելու համար Երևանից մասնագետ ուղարկելու։ Իրենք անցել են մեր բոլոր թրեյնինգները, թրեյնինգից հետո ընտրվել են համապատասխան մարդիկ, որոնք բավարարել են գոնե մինիմալ չափանիշներին, անցել են փորձաշրջան մեր վարպետների հետ ու անցել են աշխատանքի։ 

-Արևային պանելները կյանքի տևողություն ունե՞ն։

-Այն ապրանքները, որոնք մենք ներմուծում ենք, շուկայից պատահական գնված ապրանքներ չեն։ Պանելների մասով գոյություն ունեն աշխարհի մակարդակով թոփ տասնյակ արտադրողներ։ Եվ միանշանակ աշխատում ենք այդ թոփ տասնյակի հետ և՛ ջրատաքացուցիչների, և՛ ֆոտովոլտային պանելների մասով։ Այսօր հնարավոր է մեկ կիլովատանոց արևային համակարգ դնել հազար դոլարով ու համակարգը տեղադրել 700 դոլարով։ Դրանից է կախված, թե տարեկան ինչքան կարտադրի, ինչքան խնայողություն կտա, ինչ օգտակար գործողության գործակից կունենա, ինչ ձևով է կատարվում տեղադրումը և այլն։ Ենթադրենք, տվյալ տարածքում տարեկան 1450 կիլովատ էներգիա պետք է ունենանք (ըստ ուսումնասիրությունների` 25 տարվա ընթացքում շեղումը 5% է), և տեսնում ենք, որ մեր շեղումը 15 կամ 20 տոկոս է, դա խոսում է հենց ֆոտովոլտային մոդուլի որակի, մաքրության, օգտակար գործողության գործակցի, տեխնիկական պարամետրերի մասին։ Եվ մենք ոչ թե միանգամից բերել ենք ու սկսել ենք տեղադրել, այլ բերել ենք, փորձարկել ենք, փչացրել ենք, իր հետ ամեն ինչ արել ենք, որպեսզի հասկանանք, թե մեր բնակլիմայական պայմաններում որն է արդարացված։

-Միջին վիճակագրական սպառողին քանի՞ տարի է ծառայելու արևային համակարգը։

-Միջին ընտանիքը անում է մոտ մեկուկես միլիոն դրամի ներդրում, այդ գումարից խնայողությունները հետ են գալիս ընտանիք մոտ հինգ տարի հետո, ինչից հետո ևս 20 տարի օգտվում է արևային համակարգից։ Այսինքն՝ 25 տարի գործարանային կենսագործունեության ժամկետ ունեն համակարգերը։ Այնպես չէ, որ 25 տարի հետո այդ համակարգը դեն են նետում։ Այն կարելի է թարմացնել ևս 10-15 տարի ժամկետով՝ ընդամենը ներդնելով սկզբնական գումարի 30 տոկոսը։isahakyan

-Ինչպիսի՞ն է համագործակցությունը Ձեր և պետության միջև։

-Անմիջապես կազմակերպության հետ կապված չկա։ Կան պետական ծրագրեր, որոնց անպայման մասնակցում ենք, օրինակ՝ վերջերս Թալին համայնքում։ Սերտ համագործակցություն ունենք ՄԱԿ-ի զարգացման գրասենյակի հետ, որի հետ մի շարք ծրագրեր ենք իրականացրել։ Դրանք այնպիսի ծրագրեր էին, որոնք սկզբնական շրջանից՝ խորհրդատվությունից սկսած՝ մինչև վերջ մենք ենք արել։ Ու այն արդյունքը, ինչը մենք սկզբում խոստացել էինք ծրագրերի պատասխանատուներին, որ կունենանք, միշտ ունեցել ենք, հիմնականում 10 տոկոսով էլ ավելի։ Օրինակ՝ դեկտեմբեր ամսին էլ արեցինք ծրագիր բոլոր մարզերում՝ 36 համայնքներում, B&B-ների (հյուրատուն) համար։ Պատկերացրեք, ինչ կարևոր է գյուղում գտնվող հյուրատան համար ունենալ արևային ալտերնատիվ էներգիայի աղբյուր։ Սեզոնին՝ տարվա մեջ մոտ 6-7 ամիս, հյուրատունը ընդունում է հյուրեր։ Բնականաբար, գյուղացու համար գերծախսը էլեկտրականությունն է ու գազը, քանի որ ուտելիքը հիմնականում ինքն է աճեցնում։ Այս համակարգերի տեղադրումից հետո գյուղացիների համար ջրատաքացումն ու էլեկտրաէներգիան դառնում է լրիվ անվճար։ Այս համակարգերը հնարավորություն են տալիս այդ խնայողությունները ներդնել ուրիշ բանի մեջ՝ իրենց բիզնեսը ավելի ընդլայնելու, բարելավելու, զարգացնելու։ Մի հետաքրքիր ծրագիր ունեցանք նաև Շիրակի մարզում՝ պետական հաստատություններում էինք տեղադրում համակարգը։ Այսպիսի մի նրբություն կա, երբ տվյալ պետական հաստատությունը ունենում է խնայողություններ, տարվա վերջում այդ խնայողությունները հետ է վերադարձնում բյուջե։ Երբ տեղադրում ենք արևային համակարգեր, բնականաբար, այդ հաստատությունները ունենում են տնտեսված գումար, որը պետք է ըստ օրենքի վերադարձնել բյուջե։ Արդյունքում ստացվում է այնպես, որ տվյալ տնտեսվարողը չունեցավ խնայողություն։ Կոնկրետ տնտեսվարողի համար ունենալ արևային համակարգ, թե ոչ, նույն բանն էր։ Այդ պատճառով էլ մենք մեր միջնորդությամբ, մեր մասնագիտական բացատրություններով փոխեցինք իրավիճակը։ Բարերարը տեղադրում է արևային համակարգ այն պահանջով, որ խնայված գումարը չի կրճատվելու, հետ չի վերադարձվելու։ Հակառակ դեպքում նա այդ ներդրումը չի անում։ Ենթադրենք՝ տեղադրել ենք ծերանոցում։ Անթիվ-անհամար այլ ծախսեր ու կարիքներ կան, որոնք կարող են լուծվել խնայված գումարի հաշվին։ Կառավարությունը ընդունեց, բարերարը ներդրումը կատարեց, և խնայողությունը մնաց տվյալ տնտեսվարողին՝ նպատակային օգտագործման համար։ Սահմանափակ կարողություններով երեխաների մանկատանն էլ ենք տեղադրել համակարգ։ Այդ մանկատանը կար լողավազան, որը շատ անհրաժեշտ էր տարբեր թերապիաների համար։ Լողավազանը տարվա յոթ-ութ ամիսը չէր աշխատում, բայց երեխաները ամենօրյա оգտագործման կարիք ունեին։ Արևային համակարգը տեղադրելուց հետո առնվազն 10 ամիս օգտագործում են։ Այսպիսի օրինակները շատ են։ 

-Հայաստանում ալտերնատիվ էներգիա արտադրող էլ ի՞նչ կազմակերպություններ կան։ Արդյոք դրանք մրցակիցներ են «Ֆրի էներջի»-ի համար։

-Շատ են այդպիսի կազմակերպությունները, օրինակ՝ հիդրոէլեկտրակայաններն են շատ, ջերմային էլեկտրակայանները։ Առաջին հայացքից՝ այո, դրանք մրցակիցներ են, բայց ինչու եմ շեշտում՝ մրցակիցներ չունենք, քանի որ շուկայի ընդամենը 5-7 տոկոսն է բավարարված, դաշտը ազատ է։ Ով լավ աշխատի, ով ամենաճիշտ և լավ ծառայությունը ապահովի, նա էլ կունենա ամենամեծ հաջողությունը։ Մեր ոլորտում հաջողությունը չի պայմանավորվում վաճառքի քանակով։ Քանակը, գինը ժամանակավոր բաներ են։ Խնդիրը էժանության մեջ չէ, խնդիրը որակի մեջ է։ Եթե մենք նախապես հաճախորդին ասել ենք, որ էներգիան ապահովելու ենք իր համար, ուրեմն պետք է ապահովել ամեն գնով։ Ով ապահովի, նա հաջողելու է։ Թերություններ միշտ կան, ես չեմ ասում՝ մենք անթերի ենք աշխատում։ Հարցն այն է, թե ինչպես ես դու լուծում, վերացնում այդ թերությունները։haghpat

-Այլընտրանքային էներգիա արտադրելու համար լիցենզիա անհրաժե՞շտ է։

-Ոչ։ Շինարարական աշխատանքների համար են պետք, նախագծումից սկսած՝ մինչև տեղադրելու պահը տարբեր լիցենզիաներ են պետք։ Լիցենզիաները խոսում են նաև տվյալ կազմակերպության որակի, նրա կատարած աշխատանքի մասին։ Արդյոք տվյալ կազմակերպությունը ունի բարձր որակավորումով մասնագետներ։ Բնականաբար, երբ մասնագետները լիցենզավորված են պետության կողմից, դա արդեն առավելություն է թե՛ մեր կազմակերպության, թե՛ մեր անվան, թե՛ կատարված աշխատանքի համար։ Լիցենզիաներ կան, որ պարտադիր են։ Օրինակ՝ պետք է ունենալ լիցենզավորված էներգետիկ, պետք է վստահ լինել, որ էներգոմատակարարումը լինելու է անթերի։

-Գիշերային ժամերին ինչպե՞ս է լուծվում էլերկտրաէներգիայի հարցը։

-Օրենքը այսպիսին է․ տեղադրվում է արևային համակարգ, տվյալ բաժանորդի հաշվիչը փոխվում է, դառնում է դարձափոխիչային հաշվիչ՝ երկու ցուցմունք ցույց տվող։ Արևային էներգիան արտադրության ժամանակ գնում է ուղիղ սպառում, ավելցուկի դեպքում՝ ավելցուկը ֆիքսվում է դարձափոխիչային հաշվիչով։ Ամեն ամսվա վերջում, երբ էլցանցի աշխատողը վերցնում է հաշվիչի ցուցմունքը, ցանցից վերցվածից հանվում է արևային համակարգով ստացված ավելցուկը, նոր, եթե կա մնացորդ, մնացորդի համար վճարում է հաճախորդը։ Իսկ եթե կա ավելցուկ, ավելցուկը տեղափոխվում է հաջորդ ամիս։ Իսկ գիշերային սակագինը ամեն ամիս չի հաշվարկվում։ Ամեն ամիս վճարում են՝ ինչքան ծախսել են։ Տարվա վերջում՝ դեկտեմբերին, իր ավելցուկներից հանվում է իր արդեն կատարած վճարումները ու նոր, եթե ավելցուկ մնում է, պետությունը գործող սակագնի 50 տոկոսի չափով փոխհատուցում է տվյալ բաժանորդին։

-Հնարավո՞ր է կուտակիչ տեղադրել և կուտակել այն էներգիան, որը ուղիղ չի սպառվել։

-Հնարավոր է, արևային համակարգերի երեք տեսակ գոյություն ունի։ Առաջինը on-grid ներցանցային համակարգն է, որը միացած է կայանի հետ, երկրորդը off-grid համակարգն է՝ ցանցից անկախ, մշատական կուտակիչներ ունեցող համակարգ է: Այն ցանցից անկախ է, ու ցանցում հոսանք չլինելու դեպքում էլ դու ունես էներգիա։ Երրորդ տարբերակը հիբրիդ համակարգն է, որը նախորդ երկու համակարգերի միացումն է։ Այն և՛ ներցանցային է, և՛ off-grid։ Այսինքն՝ այդ համակարգը միացված է ցանցին և ունի հնարավորություն կուտակիչներ ունենալու, ցանցից անջատվելու դեպքում օգտվում է կուտակիչներից։ Հիմնականում արևային համակարգերը տեղադրում ենք տնտեսելու համար, այնպես չէ, որ դադարում ենք ունենալ պետական ցանցից հոսանք։ Տնտեսական տեսանկյունից ձեռնտու չէ off-grid կամ հիբրիդ համակարգ տեղադրելը, քանի որ ներդրումը միանգամից բարձրանում է, և եթե on-grid համակարգի դեպքում գումարի հետ վերադարձը ապահովվում է 5-6 տարում, off-grid համակարգի դեպքում դա կապահովվի առնվազն 9 տարում, հիբրիդ համակարգի դեպքում՝ 11 տարում։ Այդ պատճառով այն տնտեսապես նպատակահարմար չի համարվում, այդ համակարգերից հիմնականում օգտվում են այն տեղերում, որտեղ ընդհանրապես ցանց չկա, էլեկտրաէներգիա չկա։ Այդ դեպքում ավելի հարմար է արդեն առանձին համակարգ ունենալը, քան թե այդ մեծ հեռավորությունների վրա լարանցումը ապահովելը՝ հոսանք ապահովելու համար։ Կամ օգտագործում են նաև փոքր լուծումներ տալու համար։ Օրինակ՝ գյուղից հեռու՝ ինչ-որ դաշտում, կան այգիներ, որոնք ունեն ոռոգման խնդիր։ Պոմպերի համար անհրաժեշտ է էլեկտրաէներգիա, որն էլ ավելի հեշտ է ապահովել փոքր արևային լուծումով։ Եվ, վերջապես, այն մարդիկ են օգտվում այս համակարգերից, որոնց համար տնտեսական էֆեկտը էական չէ։ Իրենց համար էական չէ ներդրման չափը, այլ պետք է, որ միշտ հոսանք լինի։ Դա արդեն կենցաղ վարելու խնդիր է, ամեն մեկի անձնական որոշումն է։

-Ինչքանո՞վ է կարևոր Հայաստանում արևային էներերգիայի արտադրությունը զարգացնելը։

-Համար մեկ կարևորության խնդիր է։ Սկզբում էլ նշեցի՝ շատ մեծ էֆեկտներ ունի տարբեր ոլորտներում։ Սպառողը դառնում է արտադրող՝ ինքն իր համար։ Ավելցուկն էլ վառաճում է պետությանը։ Իսկ էներգետիկ անկախությունը արդեն առավելություն է։

-Պետությունը ինչ-որ կերպ խթանո՞ւմ է ալտերնատիվ էներգիայի զարգացմանը։

-Իհարկե, խթանում է։ Նախանցած տարվանից արդեն տրվեցին մի քանի լիցենզիաներ արևային կայաններ ունենալու համար, որոշվեց սակագին։ Այսօր արդեն կան մի քանի կայաններ կառուցված, սպասվում է շատ մեծ կայան Գեղարքունիքի մարզում, որը պետք է կառուցվի։ Սա արդեն խթան է։eghegis

-Արևային էներգիայի կայան տեղադրելու որոշումը համա՞յնքն է կայացնում։

-Կարող է կայացնել։ Հիմա կա սուբվենցիայի ծրագիր, այն ընդունվել է նոր կառավարության օրոք, որը թույլ է տալիս արևային համակարգերի կիրառումը։ Այսինքն՝ համայնքը ինքը կարող է իր սեփական օգտագործման համար ունենալ արևային համակարգ։ Համայնքը, ներդնելով ընդամենը 20 տոկոս, կարող է ձեռք բերել համակարգը, քանի որ ըստ այդ ծրագրի՝ 60 տոկոսը ներդնում է կառավարությունը, 20 տոկոսը՝ համաշխարհային բանկը։ Բոլոր համայնքային նշանակության կառույցները՝ դպրոցներ, սպորտդպրոցներ, մանկապարտեզներ, ունենում են անվճար էլեկտրաէներգիա։ Տնտեսված գումարը, բնականաբար, կօգտագործվի գյուղում այլ նպատակների համար՝ լուսավորություն, ճանապարհների կառուցում։

-Հայաստանի ռեսուրսները կբավականացնեի՞ն, եթե, ենթադրենք, բոլոր բնակիչները օգտվեին արևային համակարգերից։

-Առայժմ չենք կարող դա ապահովել։ Բայց գնալով տեխնոլոգիաները զարգանում են։ Մենք չենք կարող համեմատել 3-4 տարի առաջ ու հիմա առկա տեխնոլոգիաները։ Բնակաբար, հետագայում արևային էներգիան ավելի կիրառելի կլինի։

-«Ֆրի էներջի»-ն պլանավորո՞ւմ է այլ աղբյուրներից ալտերնատիվ էներգիա ստանալ։

-Այս պահին՝ ոչ։ Օրինակ՝ քամուց էներգիա ստանալու տնտեսական էֆեկտը շատ ավելի փոքր է՝ համեմատած արևայինի հետ։ Ունենք նաև տարածաշրջանային խնդիր։ Հայաստանը շատ մեծ, քամոտ երկիր չէ։ Ունենք Հայաստանում մի քանի գործող կայաններ, ու երբ նայում ենք վերլուծությունները, տեսնում ենք, որ ռիսկերը առայժմ շատ բարձր են։ Հետագայում, գուցե կզբաղվենք դրանով։

-Ի՞նչն է առանձնացնում «Ֆրի էներջին» շուկայի մյուս կազմակերպություններից։

-Կարծում եմ՝ մեր անհատական մոտեցումը ամեն մեկին։ Որպես անհատ՝ լինելով կազմակերպության տնօրենը, ես չունեմ շփման որևէ խնդիր իմ գործընկերների հետ: Մրցակից չեմ անվանում, նրանք իմ գործընկերներն են, քանի որ շատ հարցերում ենք համագործակցում։ Բարիդրացիական հարաբերություններով՝ առանց շփման սահմանափակումների աշխատում ենք մի շուկայի ներսում։

-Ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ է պետք հաջողության հասնելու համար։

-Ընդամենը տրամադրվածություն և սեր աշխատանքի նկատմամբ։ Ես աշխատում եմ 24 ժամ, բայց ես դա սիրով եմ անում, և ոչ թե պարտադրված։ Այս ոլորտում դեռ շատ բան ունենք սովորելու։ Ամեն օր մի նոր տեխնոլոգիա, նոր երևույթ, նոր գնահատական։ Պետք է այդ ամենին հավասար փորձենք քայլել։abovyan12

-«Ֆրի էներջի»-ն բարեգործությամբ զբաղվո՞ւմ է։

-Բնականաբար։ Այստեղ կազմակերպության հնարավորության խնդիրն է։ Ցանկացած հնարավորություն մենք բաց չենք թողնում։ Դա մեր բնավորության գիծն է, մեր ապրելակերպը, կապ չունի՝ «Արփի սոլար»-ն ենք, թե «Ֆրի էներջին»։ Բարեգործությունը, հովանավորությունը միայն ֆինանսական խնդիրներ չեն։ Ինչքան լավ մարդիկ կան, որոնք մեծ գործեր են անում, բայց իրականում այդ հնարավորությունը չունեն։ Բայց անում են, որովհետև այդ մարդիկ իրենց տեսակով այդպիսին են։ Միշտ պատրաստ ենք մեր հնարավորության սահմաններում օգտակար լինել։

-Ի՞նչ խորհուրդ կտաք այն երիտասարդներին, որոնք ուզում են իրենց սեփական բիզնեսն ունենալ։

-Կուզեմ, որ առաջինը ճիշտ գնահատեն իրենց հնարավորությունները։ Նկատի ունեմ՝ մտավոր հնարավորությունները, ֆինանսականը վերջին տեղում է։ Ճիշտ գնահատեն իրենց ռիսկերը և սիրեն իրենց գործը։ Ու անպայման կհաջողեն։

 

Ծանոթացեք. մասնագիտությունը` ագրոէկոլոգ

Հարցազրույց ագրոէկոլոգ Լուսինե Նալբանդյանի հետ:

-Մի փոքր պատմե՛ք Ձեր մասին։

-Ես Լուսինեն եմ, մասնագիտությամբ ագրոէկոլոգ եմ, շատ հետաքրքիր մասնագիտություն ունեմ։ 2006 թվականից սկսած՝ մասնակցել եմ կայուն գյուղատնտեսության զարգացման տարբեր տեսակի ծրագրերի Հայաստանում։ Մենք փորձել ենք տարբեր գյուղական համայնքներում այնպես անել, որ գյուղատնտեսությունը դառնա ավելի եկամտաբեր, ավելի կայուն, և ստեղծվեն հնարավորություններ, որ մարդիկ չցանկանան գյուղը լքել, այլ ապրեն գյուղում, ստեղծեն իրենց եկամուտները, բայց միևնույն ժամանակ, չվնասեն բնությանը։ Դա է եղել ամբողջ գաղափարախոսությունը։ Եվ այդ ընթացքում (2006-ից մինչ հիմա) տարաբնույթ ծրագրեր են անընդհատ իրականացվել տարբեր գյուղական համայնքներում։ Հաջողված փորձերից մեկն էլ Սոլակ գյուղինն է եղել։

-Ո՞ր տարիքից եք հետաքրքրվում գյուղատնտեսությամբ։

-Մանկուց ինձ համար շատ գրավիչ, թանկ ու կարևոր է եղել բնությունը, միշտ ինձ համարել եմ բնությանը մոտ մարդ։

Ես քաղաքում ծնված, քաղաքում մեծացած աղջիկ եմ, «ասֆալտի վրա», եթե այդպես կարելի է ասել։ Եվ իմ սերը գյուղատնտեսության նկատմամբ չի գալիս մանկուց։ Իրականում կար սեր բնության նկատմամբ, ոչ թե գյուղատնտեսության։ Եվ երբ արդեն ժամանակն էր որոշելու՝ ինչ մասնագետ դառնալ, ես պատկերացնում էի ինձ բնապահպանության ոլորտում և որոշեցի, որ պետք է գնամ այդ ուղղությամբ, բնապահպան դառնամ։ Եվ այնպես ստացվեց, որ հայտնվեցի Ագրարային համալսարանի ագրոէկոլոգիայի ֆակուլտետում և սկսեցի ուսումնասիրել ագրոէկոլոգիան։ Ու դա դարձավ ուղի, ճակատագիր, որովհետև բոլորը՝ և՛ բակալավրը, և՛ մագիստրատուրան, և՛ ասպիրանտուրան, ագրոէկոլոգիայի ուղղությամբ են եղել։

Ագրոէկոլոգիան, իրականում, Հայաստանի և աշխարհի համար երիտասարդ գիտություն է։ Այն մասին է, թե ինչպես վարել գյուղատնտեսությունը, որ չվնասես բնությանը, կրկնօրինակես բնությանը, բայց նաև ստանաս օգուտ, այսինքն՝ դա լինի եկամտաբեր։ Եվ տարիներ շարունակ փորձում ենք տարբեր գյուղերում ներդնել ագրոէկոլոգիական սկզբունքները։

-Ի՞նչ նկատի ունեք, երբ ասում եք վնասել բնությանը։ Օրինակ՝ գյուղացին իր գործունեության ընթացքում ինչպե՞ս է վնասում բնությանը։

-Մենք ի՞նչ ենք անում։ Մենք վարում ենք հողը ու վարում ենք շատ խորը։ Իրականում, հողը կենդանի օրգանիզմ է, բայց մենք հողին վերաբերվում ենք որպես ընդամենը միջավայրի, որտեղ աճում են մեր բույսերը։ Հողի մեջ կա այնքան շատ կյանք, որ ոչ մի այլ տեղում չկա, 1 հա հողի մեջ միլիարդների հասնող կենդանի օրգանիզմներ կան։ Դրանք փոքր են, անտեսանելի մեզ համար, բայց դրանք կենդանի օրգանիզմներ են և շատ կարևոր դեր են կատարում։

Եվ այսպես, ի՞նչ է անում գյուղացին։ Գյուղացին վնասում է ամենաառաջինը իր կերակրողին՝ հողին, սխալ վերաբերմունքով, միակողմանի հանքային պարարտացմամբ, խորը վարով, այսինքն՝ վերաբերվելով ոչ որպես կենդանի օրգանիզմի։ Մինչդեռ, օրինակ, կայուն գյուղատնտեսության մեթոդներն ասում են, որ հողը պետք չէ խորը վարել, պետք է միայն մակերեսային վարել, հողին պետք չէ տալ արհեստական պարարտանյութեր, հողը պետք է լինի միշտ ծածկված։ Բնության մեջ՝ անտառում, դաշտերում, սարերում, մենք երբեք չենք տեսնի լերկ, դատարկ հող։ Ուշադրությո՛ւն դարձրեք՝ վայրի բնության մեջ երբեք դատարկ հող չեք տեսնի, այն միշտ ծածկված է մոլախոտերով կամ ինչ-որ կանաչ զանգվածով։ Եթե ինքը ծածկված չէ, ուրեմն մի բան այդ հողի հետ այնպես չէ։

Իսկ մենք ի՞նչ ենք անում։ Մենք այդ ամբողջ խոշոր բազմազանությունը հանում ենք, վարում ենք, հեռացնում ենք, պայքարում ենք մոլախոտերի դեմ, ընտրում ենք մի մշակաբույս և ասում ենք, որ այդ մշակաբույսը պետք է այստեղ աճի, ու ոչնչացնում ենք մյուս բոլոր կենդանի օրգանիզմները։ Հողին դարձնում ենք այդպիսով շատ խոցելի։ Նաև մենք անխնա օգտագործում ենք թունաքիմիկատներ։ Օգտագործում ենք, օրինակ, մոլախոտասպան մի միջոց, որի անունն է «Round up», ազդանյութը՝ կլիֆոսատ։ Կլիֆոսատը թույն է, որն օգտագործում են մոլախոտերը վերացնելու, սպանելու համար։ Այն նպաստում է, որ բույսը չաճի։ Բայց դա այնքան վտանգավոր և ամենասպան նյութ է, որ սպանում է բոլոր տեսակի բույսերին։

Տատիկներից երևի լսած կլինեք «ДТТ»-ի մասին։ Դրանով ոջիլ էին սպանում, ցեցերի դեմ էին պայքարում և շատ այլ բաներ։ Տանն էլ էին պահում՝ դարակներում։ Հետո պարզվեց, որ դա շատ վտանգավոր թույն է, 30 և ավել տարի մնում է հողում, քաղցկեղածին է և այլն։ Մեր կազմակերպությունը մի քանի տարի առաջ հետազոտություն արեց։ Արարատի մարզի կանանց՝ կերակրող մայրերի կրծքի կաթից վերցրինք և հետազոտեցինք։ Կրծքի կաթի նմուշների գերակշիռ մասում՝ գրեթե 95%-ում, հայտնվեց «ДТТ»։ Սա նշանակում է, որ մենք արդեն անցել ենք այն վտանգավորի սահմանը, և դա ներթափանցել է մեր օրգանիզմ, մենք արդեն մայր-երեխա շղթայի միջոցով ենք դա փոխանցում։

Եվ նույնպիսի վտանգ իրենից ներկայացնում է գլիֆոսատ ասվածը, որը նույնպես քաղցկեղածին է, շատ երկար ժամանակ մնում է հողի մեջ, չի քայքայվում։ Սա ընդամենը մի օրինակ է, որ բերում եմ, բայց նմանատիպ օրինակները շատ-շատ են, և գյուղատնտեսությունը հենց այսպես է վնասվում։

Դիտարկենք անասնապահությունը։ Ինտենսիվ անասնապահության ժամանակ օգտագործվում են մեծ քանակի հակաբիոտիկներ։ Բացի այդ՝ գոմաղբը, գոմաղբահեղուկը գոմաղբամբարներից հանվում է և չկանոնակարգված մշակման է ենթարկվում։ Կարող է գնալ, լցվել մեր ջրային ավազանները և հանդիսանալ պատճառ՝ ջրերի ծաղկման։ Երբ սննդատարրերը ջրի մեջ մեծ քանակությամբ են հայտնվում, դա նպաստում է կապտականաչ ջրիմուռների աճին։ Ջրիմուռներն աճում են և պատում են ջրային ծածկույթները, ինչից ջուրը դառնում է ծաղկած, ինչը լավ չէ, որովհետև փոխվում է ջրի ողջ միկրոֆլորան։ Եվ ջրի օլիգոտրոֆ վիճակը, այսինքն՝ կայուն վիճակը, դառնում է էֆտրոֆ վիճակ, տեղի է ունենում էֆտրոֆիկացիա՝ ջրի ծաղկում։

Ուրիշ ի՞նչ վնաս։ Մենք անընդհատ ծանր տեխնիկա ենք օգտագործում հողը վարելու համար։ Փխրեցում ենք առաջացնում, կառուցվածքը խախտում ենք։ Հողը պնդանում է, հետո շոգի ժամանակ այդպես չորանում է, անձրևներից ճաքում է։ Մենք փչացնում ենք հողի որակը, ֆիզիկական հատկանիշները։ Այսպես կարող եմ շատ-շատ խնդիրներ թվել։

Իրականում, գյուղատնտեսությունը ամենախոշոր աղտոտիչն է, բայց այն նաև մեզ սնողն է․ չլինի գյուղատնտեսություն՝ չենք սնվի մենք։ Վերջերս մի ասույթ կարդացի, կարծում եմ՝ շատ դիպուկ է․ «Դու ուտում ես՝ ուրեմն դու կապ ունես գյուղատնտեսության հետ»։ Իրականում, հա, եթե մենք ուտում ենք, մենք կապ ունենք գյուղատնտեսության հետ, մենք կամա-ակամա սպառող ենք։ Եվ գյուղատնտեսությունն ինչքան էլ որ մեզ սնողն է, այն նաև ամենախոշոր աղտոտողն է՝ արդեն փորձագիտական տվյալների համաձայն։

-Այսինքն` Դուք փնտրում եք գյուղատնտեսությունն ավելի ապահով վարելու եղանակներ։

-Այդ եղանակները կան, մենք նոր հեծանիվ չենք հայտնագործում, բայց մենք փորձում ենք այդ եղանակներն ադապտացնել Հայաստանի պայմաններին և անել այնպես, որ դրանց կիրառման արդյունքում վնասներ չլինեն, այլ լինեն օգուտներ։ Օրինակ՝ Սոլակում մենք որոշել և ստեղծել ենք կայուն երկրագործության կենտրոն։ Այդ կենտրոնում կառուցել ենք փոքրիկ ջերմոց, որտեղ գյուղի կանայք (հենց կանայք, որովհետև գործը հիմնականում իրենց վրա է) աճեցնում են սածիլներ, հետո վաճառում դրանք։ Սածիլներն աճեցվում են առանց որևէ քիմիական միջամտության, ամբողջովին մաքուր, անվտանգ, օրգանական մեթոդներով և վաճառվում կամ տրամադրվում են գյուղաբնակներին։ Վերջիններս էլ աճեցնում են լոլիկ, պղպեղ, վարունգ, սմբուկ, ինչը որ կլինի։ Սա մի տարբերակ։

Մենք իրենց տվել ենք օրգանական պարարտանյութեր արտադրելու հնարավորություն։ Մեր օգնությամբ՝ գյուղացիները զբաղվում են որդակոմպոստացմամբ կամ ձեռք են բերում որդակոմպոստ։ Այդ նույն գոմաղբը հատուկ միջավայրում հատուկ ձևով տալիս են որդերին, որդերը ուտում են, և նրանց արտաթորանքը դառնում է օրգանական պարարտանյութ՝ ոչ վնասակար, անվտանգ որդակոմպոստ։ Այդ պարարտանյութը տալիս են բույսերին, բույսերը շատ լավ աճում են։

Բացի այդ՝ մենք հավաքում ենք բոլոր անձրևաջրերը, մեր անձրևաջրերը չեն գնում կորչում։ Հատուկ կայան ենք կառուցել հողի տակ, որտեղ կուտակվում են անձրևաջրերը։ Ջրային ռեսուրսները շատ կարևոր են գյուղատնտեսության մեջ։ Այդ տարածքում ջուր չկար, իսկ ոռոգման ջուր շատ քիչ էին տալիս, և հնարավոր չէր ջրել։ Իսկ հիմա մենք կարող ենք և՛ ջրել, և՛ արդյունք ստանալ։

Մեկ այլ բան, որ անում ենք․ ստեղծել ենք արևային արկղատիպ չորանոցներ, որտեղ տարբեր ընտանիքներ հնարավորություն ունեն իրենց մրգերը չորացնելու մաքուր պայմաններում ու վաճառելով կամ օգտագործելով սեփական կարիքների համար՝ օգուտներ ունենալու։

Դրանից բացի՝ ստեղծել ենք մեկ հատ էլ արտադրական չորանոց։ Դա հիբրիդ տեսակի չորանոց է, որն աշխատում է և՛ արևի էներգիայով՝ արևային մարտկոցների շնորհիվ, և՛ էլեկտրականությամբ։ Եթե այդ պահին արև չկա, որպեսզի բերքը չփչանա, միանում է էլեկտրականություն։ Իսկ եթե կա արև, էլ չէ։ Մի ժամանակ միայն արևային պանելներով էր, հիմա դրել ենք նաև մարտկոց։ Այսինքն՝ կարող ենք գեներացնել հոսանք և այդ հոսանքով իրականացնել չորացում։ Ամբողջովին բնապահպանական մոտեցում․ քիչ ենք սպառում, շատ ենք ստեղծում, արժեք ենք ստեղծում չսպառելով։

Մենք ստեղծել էինք մի հետաքրքիր փոքր խանութ, որը կոչվում է «Կանգ և առ» կամ «Առողջ կանգառ» («Stop and buy», «Healthy stop») Սևան-Երևան մայրուղու 39-րդ կիլոմետրին։ Դա ճանապարհային խանութ էր, որտեղ գյուղաբնակները կարող էին վաճառել իրենց ձեռքով աճեցրած հատիկաընդեղենը և իրենց արտադրած գյուղմթերքը։

Չորս գյուղերից մեր ֆերմերների խմբին, օրինակ, տարել ենք Ֆրանսիա՝ փորձի փոխանակման։ Նրանք սովորել են կայուն գյուղատնտեսության, էկոտուրիզմի տարբեր գործելակերպեր Ֆրանսիայում, վերադարձել են և փորձել են դրանք այստեղ կյանքի կոչել։ Դրանից բացի՝ մենք իրենց տվել ենք շա՜տ մեծ քանակի գիտելիք։ Ամենամեծ ուժը գիտելիքն է։ Եթե դու գիտելիքով զինված ես, ուրեմն հարուստ ես և կարող ես շատ բաների հասնել։ Մենք իրենց կրթել ենք տարբեր ուղղություններով և փորձել ենք դարձնել ավելի մրցունակ։ Օրինակ՝ կրթել ենք, թե ինչպես պատրաստել որդակոմպոստ կամ կենսահումուս, թե ինչպես չորացնել կամ ստանալ արևային չորամրգեր, ինչպես կառուցել արևային չորանոցներ, ինչպես պայքարել վնասատուների և հիվանդությունների դեմ՝ առանց թունաքիմիկատների կիրառման և ինչպես ստանալ եկամուտ կայուն գյուղատնտեսության միջոցով։ Կաթիլ առ կաթիլ, ամեն օր մի նոր քայլ դնելով առաջ ենք գնացել։

Ի դեպ, մեր կենտրոնում բացի ջերմոցից մենք ունենք նաև բարձրացված մարգեր, որտեղ մարդիկ աճեցնում են տարբեր տեսակի մշակաբույսեր։ Հեկտարներով մշակվել են ոսպ, հաճար, և էլի չեն օգտագործվել քիմիական եղանակներ, օրգանական պարարտանյութերով են պարարտացվել, և շատ լավ արդյունքներ ենք ստացել։

Ունենք նաև մի փոքր տարածք, որը նախատեսված է ագրոտուրիզմի զարգացման համար, և շատ մեծ պլաններ ունենք դրա հետ կապված։ Կահավորված լավ խոհանոց ունենք և մարդիկ, ովքեր շատ համեղ պատրաստում են։ Հնարավորություն կա գնալու, այդտեղ ճաշելու և, օրինակ, վայելելու սոլակյան սիրուն տեսարանը։ Մենք ուզում ենք ամբողջացնել բոլոր ուժերը և ստեղծել համընդհանուր արդյունք, որը կօգնի ընդհանուր գյուղի զարգացմանը։

-Իսկ ե՞րբ է բացվել այդ կենտրոնը։

-Կենտրոնը սկսել է գործել 2010 թվականից, և ամեն տարի մենք դրա վրա ինչ-որ նոր բան ենք ավելացնում: Անցյալ տարի, օրինակ, կատարեցինք դիզայներական աշխատանքներ, տարածքը արդեն շատ սիրուն նստելու տեղեր ունի, որ երբ մարդիկ գան հանգստանալու, իրենց ոչ միայն գյուղատնտեսությունն ու այդ համեղ բաները ձգեն, այլ նաև ընդհանուր հանգստանալու հնարավորությունը։

-Արտադրական չորանոցներում ի՞նչ չրեր եք պատրաստում:

-Պատրաստում ենք խնձորաչիր, սալորաչիր, ծիրանաչիր, ամեն ինչ չորացնում ենք հետագա վաճառքի համար։ Վաճառում ենք այդ ճանապարհամերձ խանութում, և նաև իրականացվում է ուղիղ վաճառք: Շատ սրճարաններ գիտեն մեր մասին, գիտեն, որ մեր կանայք արտադրում են ոսպ, գնում են կատարում ոսպի։ Վաճառում ենք նաև շուկաներում ուղիղ վաճառքի միջոցով։ Մենք նաև վաճառքին խրախուսելու համար առաջինն ենք եղել Հայաստանում, ով 2010 կամ 2011 թվականին, դժվարանում եմ հիմա հիշել, նշել ենք գյուղի կանանց միջազգային օրը, որն ամեն տարի տոնվում է հոկտեմբերի 15-ին ՄԱԿ-ի կողմից։ Դա այն օրն է, երբ բոլոր մարդիկ պետք է շնորհակալություն հայտնեն գյուղի կնոջը, մեծարեն իր կատարած աշխատանքների համար։ Ու մենք փորձեցինք Հայաստանում այդ մշակույթը մտցնել և հետաքրքիր ցուցահանդես-վաճառքներ էինք կազմակերպում մեր գյուղատնտեսական շուկաներին կից։ Կանայք գալիս էին, բերում էին իրենց արտադրատեսակները, մենք օգնում էինք, իրենց համար դա տեղափոխում էինք, տոնի էինք վերածում, շատ սիրուն զարդարում էինք տաղավարները, մարդիկ ոգևորված գալիս էին, որովհետև այդ արտադրատեսակները տարբերվում էին սովորական շուկայում առկա արտադրատեսակից։ Միջոցառումներ էինք կազմակերպում և փորձում էինք կարևորել կնոջ դերը։ Ցավոք պետք է նշեմ, որ կանայք ասում էին՝ այսքան տարիների ընթացքում մենք այսպիսի ուշադրության չէինք արժանացել նույնիսկ ընտանիքի անդամների կողմից։ Եվ դա կարծես թե ինչ-որ լուսավոր և ուրախալի օր էր իրենց կյանքում։ Եղել են դեպքեր, երբ հեռավոր սահմանամերձ գյուղերից եկած կանանց համար դա առաջին այցն է եղել Երևան, և իրենց համար դա շատ մեծ միջոցառում էր։ Ամեն տարի փորձել ենք կազմակերպել այս միջոցառումը՝ կախված հնարավորություններից։ Երբ ծրագիր էինք ունենում, անպայման կազմակերպում էինք։

Մենք ասելով նկատի ունեմ «Հայ կանայք հանուն առողջության և առողջ շրջակա միջավայրի» հասարակական կազմակերպությունը։ Եվ այս ամենը ես ձեզ ներկայացրի որպես այդ ՀԿ-ի ագրոէկոլոգ և ծրագրերի համակարգող։

-Կպատմե՞ք այդ ՀԿ-ի մասին։

-ՀԿ-ն ստեղծվել է 1999 թվականին Ելենա Մանվելյանի կողմից։ Միայն ես էի էկոլոգ, մյուս անդամները հիմնականում բժիշկներ են։ Եվ ինչո՞ւ առողջության և առողջ շրջակա միջավայրի, որովհետև մենք փորձում ենք բոլոր խնդիրները դիտարկել այն տեսանկյունից, որ այդ խնդիրները կամ բնապահպանական խնդիրները չվնասեն մարդու առողջությանը, այնպես անել, որ շրջակա միջավայրը լինի առողջ ու անվտանգ մարդու համար։ Կազմակերպության կայքում կտեսնեք, որ շատ տարաբնույթ ծրագրեր ենք իրականացնում՝ սկսած կայուն ջրօգտագործումից, գյուղատնտեսություն, բնապահպանություն, կենսաբազմազանություն, կլիմայի փոփոխություն, տարբեր բնույթի ծրագրեր։

-Կազմակերպության կազմում միայն կանա՞յք են։

-Կազմակերպության կազմում միայն կանայք են, այո, միայն մեկ վարորդ ունենք։ Մենք էդպիսի գենդերային խնդիր չունենք, ու ոնց որ մեր տնօրենն է ասում՝ մենք տղամարդկանց դեմ չենք, մենք տղամարդկանց կողմ ենք։

-Իսկ «ORWACO»-ից կպատմե՞ք։

-«ORWACO»-ն 2011 թվականին հիմնված հայ-նորվեգական փակ բաժնետիրական ընկերություն է, այսինքն՝ բիզնես ընկերություն է։ Ես «ORWACO»-ի հիմնադիր տնօրենն եմ։ Այն հիմնվել է որպես օրգանական պարարտանյութեր արտադրող ընկերություն, որի նպատակն է` արտադրական օրգանական թափոնները վերցնել և դրանք վերափոխել օրգանական պարարտանյութերի։ Եվ մենք 2011 թվականից սկսած՝ Հայաստանի համար արտադրում ենք օրգանական պարարտանյութեր, որոնք հավաստագրում ունեն։ Այս պահին միայն Հայաստանի համար ենք անում, բայց նաև զբաղվում ենք արտահանման հարցերով։ Հուսամ՝ շուտով արտահանելու հնարավորություն կունենանք։

-Ովքե՞ր են «ORWACO»-ի հիմնադիրները։

-«ORWACO»-ն ունեցել է շատ համահիմնադիրներ՝ երկու նորվեգական ընկերություն, մեկ հայկական ընկերություն և երեք հայ, այդ թվում նաև ես, բաժնետերեր։ Գաղափարի հիմքում և ֆունկցիոնալ կառավարման հիմքում եղել եմ ես, բայց մենք ունեցել ենք շատ խոշոր օժանդակողներ, աջակիցներ ու գաղափարի հետևորդներ։

Իմ գործընկերոջը՝ Ռոլֆ Կեվինին, ես պատիվ ունեցա հանդիպել 2009 թվականին։ Նա ինձ ներկայացրեց Լուսակերտի բիոգազի կայանի թռչնաղբի խնդիրը։ Բիոգազը ստացվում էր, և էնտեղ առաջանում էր թռչնաղբ՝ մոտ 95 տոկոս խոնավությամբ ջրիկ զանգված։ Նա չգիտեր՝ ինչ անել, որովհետև տեղափոխել անհնար էր։ Սկսեցինք ուսումնասիրություններ ագրարային համալսարանի հետ մեկտեղ։ Իմ գաղափարն էր փորձել, տեսնել՝ արդյոք որդերը կուտեն դա։ Աշխարհում էդպիսի փորձ չկար դեռ։ Հաջողությամբ ստացվեց, կարողացանք արդյունքները ամրագրել, արձանագրել։ Ու գնացինք առաջ։ Հենց մեր նորվեգացի գործընկերը ստեղծեց այդ կապը մյուս օղակների միջև։ Մեր Հայաստանում, բայց իր շնորհիվ, ստեղծեցինք «ORWACO»-ն։ ORWACO նշանակում է organic waste processing company՝ օրգանական թափոնների վերամշակման գործարան։

-Իսկ կարո՞ղ եք նկարագրել պարարտանյութ ստանալու գործընթացը։

-Եթե երկու բառով ասեմ, ապա արտադրական թափոնները վերցնում ենք, իրենց դարձնում ենք ավելի համով ու գրավիչ որդերի համար, որոնք դա ուտում են, ու այդ որդերի արտադրանքը սև հողագույն զանգված է դառնում։ Դա հատուկ անձրևաորդերի տեսակ է, կոչվում է կալիֆորնիական կարմիր որդ, որը 1999 թվականին սերմախաչվել է Ամերիկայի Կալիֆորնիա նահանգում և ավելի շատ է ուտում, քան սովորական անձրևաորդը։ Դեռևս Դարվինը ասել է, որ որդերը Երկրի երիկամներն են։ Երևի բոլորդ փոքր ժամանակ հողի հետ խաղացել ու տեսել եք մեծ, չաղլիկ անձրևաորդերի։ Այդ որդերը ամբողջ հողն անցկացնում են իրենց մարմնի միջով։ Ինչքան հողի մեջ անձրևաորդ շատ կա, այնքան հողը լավն է, դրանք հողի որակի ինդիկատոր են։ Եվ հենց այդտեղից է գալիս բնությանը կրկնօրինակելու գաղափարը․ մարդիկ տեսել են, թե ոնց է բնության մեջ որդը ուտում ու ստեղծում լավը, և տվել են որդին հնարավորություն՝ արտադրության մեջ ուտելու և ստեղծելու արդյունք։

-Որտեղի՞ց եք վերցնում օրգանական թափոնները։

-Այս պահին օգտագործում ենք արտադրության թափոնները։ Մեր արտադրամասը Աբովյան քաղաքում է, որտեղ մենք նաև ունենք բանջարանոցներ, որի արտադրանքը դեռ չենք վաճառում, բայց 2019 թվականին պլանավորում ենք նաև սկսել դրանց վաճառքը։ Գործարանում աշխատում են և՛ աղջիկներ, և՛ տղաներ։ Գործարանը շատ երիտասարդ է, և աշխատակիցները նույնպես երիտասարդ են։ Ինձնից բացի ևս մեկ գյուղատնտես ունենք՝ ագրոէկոլոգ աղջիկ, որը մեզ համար իրականացնում է փորձերը և աճեցման աշխատանքները։

-Իսկ համագործակցություն եղե՞լ է «ORWACO»-ի և ՀԿ-ի միջև։

-Իհարկե, եղել է․ «ORWACO»-ն տրամադրել է անվճար պարարտանյութեր ՀԿ-ի ծրագրերի իրականացման համար։ Այս տարի «ORWACO»-ն իրականացրել է դիզայներական աշխատանքներ, տարածքի բարեկարգման աշխատանքներ՝ Սոլակում։

-Տան պայմաններում հնարավո՞ր է պարարտանյութ պատրաստել, թեկուզ՝ առանց որդերի։

-Այո, հնարավոր է։ Պետք է մի քիչ զգույշ լինել հոտից, կրծողների և վնասատուների հավաքումից, բայց հնարավոր է։ Համացանցում միլիոնավոր վիդեոներ կան պարարտանյութերի պատրաստման մասին, պարզապես պետք է շատ ճիշտ մոտեցում ցուցաբերել, իմանալ՝ ինչը կարելի է կոմպոստացնել, ինչը՝ չէ, պետք է իրականացվի աղբի ճիշտ առանձնացված հավաք, և ցանկալի է, որ սովորական մարդը զբաղվի կոմպոստացմամբ, եթե ունի պատշգամբ կամ այնպիսի տարածք, որն անմիջապես բնակարանի ներսում չէ։ Սակայն եթե ամեն ինչ ճիշտ արվի, հերմետիկ ամաններում, ապա հնարավոր է նաև այդ ամենն անել լոգարանում կամ խոհանոցում։

-Այսինքն՝ դրա համար հատուկ գործիքներ պետք չե՞ն։

-Գործիքներ՝ չէ, բայց ցանկալի է, որ հատուկ տարրաներ օգտագործվեն, որպեսզի ավելի ապահով լինի։

-Կպատմե՞ք Ձեր առաջին աշխատանքի մասին, Ձեր աճեցրած առաջին բույսի մասին։

-Երբ փոքր էի, բույսեր աճեցնում էի ու շատ էի նեղվում, որ պատշգամբ չունեինք ու տանը շատ մեծ տարածք չունեինք շատ բույսեր ունենալու համար, բայց ծաղիկներ միշտ ունեցել ենք։ Դպրոցից մի դեպք կարող եմ պատմել, երբ ամառային արձակուրդներն ավարտվել էին, ու պետք է սեպտեմբերին գնայինք դասի, գնացել էի բոլոր ծաղիկների հողերը փխրեցրել էի, բոլորը գեղեցիկ սարքել էի, ծաղկամանները մաքրել էի։ Հետո անզգույշ պտտվեցի և այդ ծաղկամանները մետաղական պատվանդանի վրայից ընկան մաքրած հատակի վրա, լրիվ ջարդուփշուր եղան։ Սա ուղղակի մի հիշողություն էր մանկությունից։ Իսկ եթե վերադառնամ մասնագիտականին, ես միշտ ասել եմ, որ եզակի երջանիկ մարդ եմ, որովհետև իմ այցեքարտի վրա ամենաառաջին իսկ օրվանից գրվել է ագրոէկոլոգ։ Ես ընդունվել եմ ՀԿ աշխատանքի որպես ագրոէկոլոգ՝ հենց իմ մասնագիտությամբ։ Կարծում եմ՝ շատ քչերին է դա տրվում։ Առաջին պրոֆեսիոնալ աճեցրած բույսը եղել է երրորդ կուրսում միամյա երեքնուկը, և հետո դրա հետ կապված եղավ նաև իմ բակալավրի թեզը՝ երկու տարվա փորձերի արդյունքների հիման վրա։

-Ի՞նչ երազանքներ եք ունեցել թե՛ փոքր տարիքում, թե՛ հիմա։

-Պատանեկության տարիներին միշտ մտածել եմ, որ ուզում եմ ունենալ մի սենյակ, որը կլինի գրադարան, բայց որը ամբողջությամբ լցված կլինի ծաղիկներով, ճոճանակ կլինի այնտեղ, որ մարդիկ կարողանան գիրք կարդալ բույսերի ու ծաղիկների ներկայությամբ, դա ինձ համար միշտ շատ կարևոր է եղել։ Դեռևս չունեմ հենց իմ ցանկացած այդ անկյունը այստեղ, բայց այս տարի, երբ Պալմա դե Մալյորկայում էի, հյուրանոցը հենց այդպիսի սենյակ ուներ, և ես ապշեցի՝ կարծես թե իմ երազանքը այդ հյուրանոցում իրականացրել էին։ 

Պրոֆեսիոնալ երազանք նույնպես ունեցել եմ, և ես կարողացել եմ այն իրականացնել։ Երբ ես տեսնում էի, օրինակ, թե ոնց էին ծաղկի խանութներում տերևները հավաքում ու թափում, այնպիսի ցավ էի ապրում, քանի որ դա ռեսուրս է, որը թափվում ու դառնում է աղբ։ Բայց դա աղբ չէ, իրականում շատ մեծ ռեսուրս ունի իր մեջ։ Եվ այսօր, գուցե ոչ ամբողջությամբ, բայց ամեն դեպքում մենք ունենք գործարան, որը զբաղվում է օրգանական թափոնների վերամշակմամբ, և այդ տեսանկյունից ես կարծում եմ, որ երջանիկ մարդ եմ։

-Քանի որ խոսում ենք ռեսուրսերից, անդրադառնանք նաև այս հարցին։ Վերջերս շատ է խոսվում այն մասին, որ Հայաստանը սխալ է օգտագործում իր ռեսուրսները, և գյուղատնտեսությունը պետք է զարգանա միայն ռեսուրսների ճիշտ օգտագործման պարագայում։ Ի՞նչ կարծիք ունեք Դուք, ի՞նչ է նշանակում` ռեսուրսների սխալ օգտագործում, ճիշտ օգտագործման ի՞նչ ուղիներ կան։

-Հայաստանում գյուղատնտեսության ոլորտում մենք ամեն ինչ անում ենք տարերայնորեն, մենք ոչինչ չենք պլանավորում։ Իսկ այն, որ մենք չենք պլանավորում, արդեն խնդիր է։ Հատկապես շատ անխնա ենք վերաբերվում հողային ու ջրային ռեսուրսների հետ։ Հայաստանը, լինելով «ջուր ստեղծող երկիր», թույլ է տալիս, որ իրենից ջուրը հոսի դուրս։ Մենք ջուրը վերցնում ենք բնությունից, օգտագործում ենք, ու թողնում ենք, որ հոսի։ Սխալ ենք իրականացնում ոռոգումը, ու հետո կանգնում ենք խնդրի առջև։ Տարիներ առաջ մասսայական տարածում ունեցավ ձկնաբուծությունը և արտեզյան ջրերի օգտագործումը ձկնաբուծության համար։ Ես շատ լավ հիշում եմ, թե ինչպես էինք նորվեգացի գործընկերոջ հետ գնում ձկնաբուծարաններ և հարցնում՝ դուք հետաքրքրվա՞ծ եք արդյոք ջրի շրջապտույտ իրականացնող համակարգի տեղադրմամբ (ջուրը մաքրվում է, նորից օգտագործվում), մեզ պատասխանում էին, որ Հայաստանում ջուրն այնքան էժան է, որ դա ընդհանրապես իրենց չի հետաքրքրում։ Մեկ տարի անց, երբ բոլորի թույլատրությունները փակվեցին, մարդիկ կանգնեցին փաստի առաջ։ Երբ լիքը գյուղեր դարձան խմելու ջրին կարոտ, նոր մտածեցին, որ կարելի է բոլորին թույլ չտալ օգտագործել ջուրը, մինչդեռ կարելի էր ի սկզբանե ճիշտ մոտեցում ցուցաբերել։

Այո, մենք սխալ մոտեցում ունենք մեր ռեսուրսներին։ Այս տարի մենք ունեինք կարտոֆիլի թանկ գին, կտեսնեք՝ հաջորդ տարի կունենանք այնքան կարտոֆիլ, որ կմնա, չենք կարողանա իրացնել։ Ինչի գինը թանկանում է՝ հաջորդ տարի բոլորը դա են աճեցնում։

-Կառավարությո՞ւնը պետք է իրականացնի պլանավորումը։

-Ոչ, կառավարությունը չի կարող ասել՝ ով ինչ աճեցնի, բայց կարող է օգնել։ Մենք ունենք շատ մասնատված հողակտորներ․ Սովետական միության փլուզումից հետո իրականացվել է հողերի սեփականաշնորհում։ Յուրաքանչյուր գյուղում ապրող մարդ ստացել է հող՝ անկախ նրանից՝ կարողություններ ու գիտելիքներ ունի այդ հողը մշակելու, թե ոչ։ Նա է իր հողի տերը, և տարիների ընթացքում կուտակված, մնացած, ձեռք բերած գիտելիքների հիման վրա իրականացնում է իր գործունեությունը։ Որոշ մարդիկ հաջողում են, որոշները՝ ոչ։ Ով չի հաջողում, բնականաբար, գնում է արտերկիր՝ աշխատելու։ Ամեն մեկը իր հողի տերն է և ինքն է որոշում՝ ինչ աճեցնել։ Պետությունը, բնականաբար, չի կարող ասել ինչ-որ մեկին աճեցնել կարտոֆիլ գազարի փոխարեն, բայց պետությունը կարող է ստեղծել այնպիսի իրավիճակ, այնպիսի հնարավորություններ մարդկանց կրթելու, որպեսզի նրանց համար հասանելի դարձնի ճիշտ մեթոդներ, մոդելներ, միջոցներ։ Այդ ժամանակ արդեն կձևավորվեն թիրախային ուղղություններ՝ գյուղատնտեսության զարգացման։ Օրինակ՝ մեզ համար թիրախային ուղղություն է խաղողագործության զարգացումը, որովհետև մեր երկրում շատ լավ է ստացվում գինեգործությունը, մենք ունենք հազարամյակների պատմություն գինեգործության, և պետք է ամբողջ պետության ներուժը ծախսենք այդ ամենը շատ ուժեղ գովազդելու ու առաջ գնալու վրա։ Իսկ մեր կառավարությունը որոշել է, որ գինու հիմնադրամը պետք է փակի,  գինեգործները հիմա Ազգային ժողովի դիմաց ցույց են անում, որ չփակեն։ Վրաստանը ունի մեզնից ավելի քիչ գինու պատմություն, բայց ունեն շատ ինտենսիվ պետական ծրագրեր` օժանդակելու, օգնելու, զարգացնելու վրացական գինու լեգենդը։

Կան ուղղություններ, որոնք կարելի է թիրախավորել ու օժանդակել դրանով զբաղվող գյուղացուն։ Այդ դեպքում մարդիկ կգնան այդ թիրախային ուղղության զարգացմանը։ Մեր կազմակերպությունը, իհարկե, անում է այդպես, բայց մենք շատ փոքր հասարակական կազմակերպություն ենք՝ սահմանափակ ռեսուրսներով, իսկ այս ամենը պետք է կատարվի պետական մակարդակով։

-Ուրիշ տեղ կենտրոններ ունե՞ք։

-Ուրիշ գյուղերի հետ նույնպես աշխատում ենք։ Լայնածավալ, մեծ կենտրոն միայն Սոլակում է, բայց այլ գյուղերում նույնպես ունենք ավելի փոքր կենտրոններ՝ շուրջ 10-15 գյուղերում։

-Հե՞շտ է աշխատել գյուղացիների հետ։ Ինչպե՞ս են նրանք ընդունում նոր գաղափարները։

-Ես երբեք չեմ ասում մարդկանց՝ եկել եմ ձեզ ինչ-որ բան սովորեցնելու։ Երբ առաջին անգամ գնացի գյուղ՝ սեմինարի, 21 տարեկան էի։ Բոլորն ասացին՝ էս երեխեն ա եկե՞լ։ Ասացի՝ հա բա, եկել եմ՝ ձեզնից սովորեմ։ Ու շուրջ երեսուն միջին տարիքի գյուղի տղամարդիկ նստել էին, ու ես իրենց պատմում էի ինչ-որ բաներ օրգանական գյուղատնտեսության մասին։ Վերջում մոտեցան՝ բալա ջան, բա դու որտե՞ղ ես սովորում, էս ինչքան բան գիտես։ Երբեք պետք չէ ասել մարդուն, որ իրեն պետք է բան սովորեցնես, պետք է ասել հակառակը։ Երբ ասում ես մարդուն, որ ուզում ես իրենից բան սովորել, ավելի բաց է դառնում, շփումը ավելի հեշտ է ստացվում։

-Եղե՞լ են դեպքեր, երբ սկսել եք որևէ ծրագիր, ու այն հաջողություն չի ունեցել։ Որո՞նք են Ձեր առաջին հաջողությունն ու առաջին ձախողումը։

-Ձախողում չեմ համարի, բայց եղել է դեպք, երբ անջրդի հողում հացահատիկ ենք ցանել, ու անձրև ընդհանրապես չի եկել։ Շատ դժվար էր, շատ քիչ ստացվեց հացահատիկը։ Ձախողում չէր, բայց այն չէր, ինչ մենք էինք սպասում։ Այլ ձախողված ծրագրեր չեմ հիշում, երևի դրանք այնքան փոքր են եղել ու հաղթահարելի, որ չեն տպավորվել։ Իսկ առաջին հաջողությունը երևի կենսահումուսի կույտերն էին։ Դեռևս համալսարանում, երբ անցնում էինք որդակոմպոստացումը, այն ինձ շատ էր հետաքրքրում։ Ու երբ ընդունվեցի աշխատանքի, առաջին բանը, որ արեցի, որդակոմպոստացման մասին բուկլետ պատրաստելն էր։ Այդ նյութը տարածեցինք գյուղերում, ու առաջին որդերը գնեցինք։ Գյուղում դրեցինք կույտերը, ու որդերը կերան, ստեղծեցին հումուսը։ Այն, որ մենք ինքներս դա արել ենք, ինձ համար հրաշք էր։

-Եթե Ձեր պատմությունը ոգեշնչի ինչ-որ մեկին լինել բնության համար պիտանի մարդ, որո՞նք պետք է լինեն նրա առաջին քայլերը։ Ինչի՞ց պետք է սկսի սովորական մարդը։

-Ամեն մարդ ինքն իրենից պետք է սկսի։ Պետք է սկսի նրանից, որ սուպերմարկետում տասը տոպրակ վերցնելու փոխարեն վերցնի մեկը, կամ ընդհանրապես չվերցնի ու գնա իր կտորից տոպրակով։ Պետք է զգուշավոր լինի վնասելու, պոկելու մոլուցքի նկատմամբ։ Գոնե չվնասելը արդեն իսկ օգնել է։ Սյունիքի մարզում՝ հատուկ պահմանման տարածքներին կից, հատկապես՝ Գորիսի շրջանի մոտ 6 դպրոցներում, մի ծրագիր ենք իրականացրել աշակերտների համար՝ անտառագիտություն էինք ուսուցանում։ Ամեն ամիս գնում էինք դպրոց, յուրաքանչյուր երկու-երեք շաբաթը մեկ դասընթաց ունեինք, և միշտ բոլոր դասընթացները ավարտվում էին գործնական պարապմունքներով։ Մի անգամ, երբ մեր թեման աղբն էր, դրա վերամշակումը, դասից հետո ունեինք հատուկ ընտրված տարածք, որը պետք է մաքրեինք աղբից։ Տարածքը աղբուր էր, որտեղ մարդիկ գնում էին հաց ուտելու։ Հենց այդ ժամանակ էլ մարդիկ էին նստած, ու թարմ կտրած ձմերուկի կեղև էր թափած։ Սկզբում փորձում էին ինձ համոզել, որ ձմերուկը իրենցը չէ, իսկ հետո, երբ տեսան, թե ինչպես են երեխաները ձեռնոցներ հագած հավաքում աղբը, միացան մեզ, բոլորով սկսեցինք հավաքել։ Հետո երեկոյան գյուղում բոլորը դրանից էին խոսում, որ Երևանից ինչ-որ մարդիկ եկել մեր աղբն են հավաքում։ Ես կուզենամ, որ էսպիսի բաներ չլինեն, կուզեմ՝ մեր մեջ մտնի այդ կուլտուրան, որ մեզնից հետո մաքուր թողնենք։ Ախր, դա այնքան փոքր բան է, ես ցավում եմ, որ մենք մինչ այսօր դրա մասին խոսում ենք։ Անհարմար եմ զգում, որ այսօր ես դեռ դրա մասին խոսում եմ։ Սրանք են հենց սկսելու այդ փոքրիկ քայլերը։ Մենք լվանում ենք մեր ձեռքերը, երբ դրանք կեղտոտ են։ Մեզնից հետո մաքրելն էլ պետք է լինի այդքան սովորական, դրա նման մի բան։

-Ինչպե՞ս եք տեսնում, առհասարակ, գյուղատնտեսության զարգացումը Հայաստանում։

-Ես լավատես եմ ու կարծում եմ, որ լավ է լինելու։ Նկատում եմ, որ հիմա մեծ տենդենց կա գյուղատնտեսության ոլորտում ներդրումներ անելու։ Շատ կուզենամ, որ այդ ներդրումները հաջողությամբ պսակվեն, և մենք ունենանք զարգացած գյուղատնտեսություն։ Ամեն դեպքում, ես ապագայում տեսնում եմ բարձրարժեք գյուղատնտեսությունը։ Ես տեսնում եմ, որ հավելյալ արժեք ունեցող տեսակների աճեցմամբ և դրանց հետագա վերամշակմամբ մենք կարող ենք հավելյալ արդյունք ստեղծել։ Մենք միշտ պետք է մի քանի քայլ առաջ լինենք, և մի քանի քայլ առաջ մտածենք, որպեսզի կարողանանք հաջողել։

-Ըստ Ձեզ՝ հաջողության հասնելու համար, առհասարակ, ի՞նչ է պետք։

-Ցանկություն։ Պետք է հստակ հասկանալ՝ ինչ ես ուզում։ Դա աքսիոմ է։ Պետք է հստակ իմանալ՝ ինչի ես ուզում հասնել, և դա ինչ է։

-Հետագա զարգացման ի՞նչ պլաններ ունեք թե՛ ՀԿ-ի, թե՛ «ORWACO»-ի համար։

-ՀԿ-ի գործունեությունը իր հունով գնում է և տանում է ավելի նոր ծրագրերի իրակացմանը և խոշորացմանը։ Իսկ «ORWACO»-ին մենք տեսնում ենք տարածաշրջանի ամենախոշոր օրգանական պարարտանյութ արտադրող, արտահանող ընկերության դերում։ Հիմա նոր ծրագիր ունենք, «ORWACO»-ն պլանավորում է հոգ տանել օրգանական թափոնների մասին, և հիմա մենք տարբեր սրճարանների, կազմակերպությունների հետ պայմանավորվածություններ ենք ձեռք բերելու՝ օրգանական թափոնները տարանջատելու վերաբերյալ։ Հետո մենք դրանք կկոմպոստացնենք։ Թափոնները հավաքում ենք դեռևս միայն Երևանում։

Հարցազրույցը վարեցին` Անուշ Դավթյանը, Անետա Բաղդասարյանը, Մարիամ Նալբանդյանը

aneta baghdasaryan

Ես Պայլը չեմ

-Լավ, մի անգամ էլ լսեմ ու վերջ։ Ինչ սպիտակ ա էս պատը, միշտ սե՞նց ա եղել։

Ձեռքն առավելագույն չափով ձգեց, որ մի կերպ սեղանի ծայրին դնի հեռախոսն ու շարունակի պատով՝ ավելի ճիշտ առաստաղով հրճվել։ Ջութակների հիմնական թեմայի հետ զուգահեռ հնչում էին փողայինները՝ մարելով, հետո ուժեղանալով ու լցնելով դատարկ սենյակը։ Չէ, սենյակը այդքան էլ դատարկ չէր՝ անկյունում բազմոցն ու սեղանը, լարից ընկած դաշնամուրն էին, մյուս անկյունում՝ գրասեղանն ու նվագարկիչը․ սենյակում կահույքից բացի միայն նա էր՝ բազմոցին պառկածն ու առաստաղով հրճվողը։

-Տենաս` ինչի՞ են հարևաններս տանը բարձրակրունկ հագնում։ Ախր, հարմար չի, ամբողջ օրը դրանցով ես, դրանցով գործի ես գնում, հետո նույն ճանապարհով տուն ես գալիս: Չե՞ս ուզում հանել, որ ոտքերդ մի քիչ հանգստանան։ Չնայած, կարող ա դրսում էդքան էլ հարմար չի բարձրակրունկներով քայլել, իսկ դրանք իզուր չես գնել, մի տեղ պետք է, չէ՞, հագնել։ Էլի մտքերով ընկա ու սիրածս մասը բաց թողեցի։

Նա նորից ձգվեց, այս անգամ, որ վերցնի հեռախոսն ու նորից միացնի ստեղծագործությունը։ Սենյակը նորից լցվեց լարայինների ու փողայինների կարծես թե կատարյալ հնչյուններով։ Դեմքով նորից նայում է մեզ արդեն քաջ ծանոթ սպիտակ առաստաղին։

-Տենաս` պարոն Ֆաուլերը գտա՞վ Պայլին։ Միգուցե Պայլին սպանել են։ Ափսոս, լավ տղա էր։ Իսկ միգուցե գաղտնի գործակալ է և, հավաքելով թանկարժեք փաստաթղթերը, ուղղակի փախել է։ Չնայած այդ տարիներին Վիետնամից փախչելու համար մենակ խիզախությունը հերիք չէր լինի։ Իսկ եթե Պայլը գոյություն չունի՞, և նրան Ֆաուլերն է հորինել, իր վրայից մեղքը հանելու համար։

Այ, եթե մի փոքր տեղից շարժվեր, միգուցե և իմանար Պայլի ճակատագրի մասին, այլ ոչ թե գրասեղանին դրված գրքին նայեր՝ վարկածներ թվարկելով։

-Լավ, էս ժամին, ո՞վ ա փոշեկուլ միացնում։ Գոնե բարձրակրունկներդ հանի, նոր տները մաքրի, հարմար չի տենց։ Էն մի անկյունը չմաքրեցիր, ո՞ւր ես գնում․․․ Էլի չլսեցի սիրածս դրվագը։

Կրկին միացրեց այն ամենասկզբից՝ այս անգամ հեռախոսը ուղղակի դրեց բազմոցի գլխին։

-Իսկ եթե ես լինեի Պայլի փոխարեն, միսս Ֆուոնգի հետ կփախչեի, որ մեզ ոչ ոք չկարողանար գտնել։ Ամերիկա կփախչեի, Պայլը հավանաբար այնտեղ ծանոթներ կունենար։ Բայց ես Պայլը չեմ, ոչ էլ իմ միսս Ֆուոնգին ունեմ, Ամերիկայում էլ դժվար ծանոթներ ունենամ։ Եթե մի օր որոշեմ գիրք գրել իմ Թոմաս Պայլը կամ Ջիմը, կամ էլ Բիլը ամբողջ օր կպառկեր գետնին ու կնայեր աստղերին։ Ֆուոնգն էլ կողքից հարցեր կտար, Պայլն էլ տպավորություն թողնելու համար իր իմացած մեկ-երկու աստղի անուն կասեր կամ կհորիներ, ցույց կտար դրանք։ Բայց ես Պայլը չեմ ու իմ միսս Ֆուոնգին էլ չունեմ։ Էս ճաքը մի՞շտ ա եղել առաստաղի էս մասում։ Ինչ էլ մեծ ա։

Սենյակը նորից դատարկվեց․ լսվում էր միայն ժամացույցի տկտկոցը։ Երաժշտությունը նորից միացնել էր պետք։ Ձեռքի մի թեթև շարժում, ու հեռախոսն ընկնում է ուղիղ բազմոցի հետևը։

-Չէ, էդքան էլ սպիտակ չի առաստաղը։

Գլուխը նորից թեքում է դեպի գրասեղան, տեղից բարձրանում ու վերցնում է գիրքը։

«Սիրելի՛ Թոմաս, ․․․ »

Հաջողության պատմություններ. Արտ Լանչ

Հարցազրույց «Արտ լանչ» ճաշարանների ցանցի տնօրեն, համահիմնադիր Բակուր Մելքոնյանի հետ։

-Ներկայացե՛ք, խնդրեմ։ Ի՞նչ կրթություն ունեք, ի՞նչ գործունեությամբ եք զբաղվում։

-Բակուր Մելքոնյանն եմ, «Արտ լանչ»-ի համասեփականատերը։ Ընտանեկան բիզնես է, մյուս 50 տոկոսը կնոջս է պատկանում։ Կրթությունս ստացել եմ պոլիտեխնիկական համալսարանի հաշվողական տեխնիկա բաժնում՝ ավտոմատ կառավարման համակարգեր։ Զբաղվում եմ «Արտ լանչ»-ով, մարդկանց կերակրելով։

-Ինչպե՞ս է ստեղծվել «Արտ լանչը», և ովքե՞ր են հիմնադիրները։

-Հիմնադիրները մենք ենք՝ ես ու կինս։ Ստեղծվել է 2002 թվականին, երբ արտերկրում առաջին անգամ գնացել էինք առևտրի, ապրանք էինք բերում և վաճառում Հայաստանում։ Գնացել էինք օգնելու մեր ընկերոջը։ Այդ ժամանակ բիզնեսմեններից մեկը հրավիրեց լանչի, բայց քաղաքից բավականին հեռու էինք գնացել։ Մինչև գնանք քաղաք, մինչև ճաշենք, ասաց՝ ավելի լավ է պատվիրենք, ու պատվիրեց։ Առաքման այդ մեթոդը, ձևը առաջին անգամ այդտեղ տեսանք։ Ու մենք որոշեցինք սկսել այդ ամեն ինչը նաև Հայաստանում։ Սկսեցինք մեր բնակարանից՝ 4-րդ հարկում՝ խոհանոցից, հետո տեղափոխվեցինք ավտոտնակ, ավտոտնակից հետո սեփական տարածք գնեցինք, տեղափոխվեցինք այնտեղ։ Այդպես եկանք, որոշեցինք, որ պետք է առաքում անենք։ Առաջին 4-5 տարին միայն առաքում է եղել։ Կինս պատրաստում էր խոհանոցում, ես էլ տանում տալիս էի գրասենյակի աշխատողներին։

Առաջին ճաշարանը Բիլայնի ճաշարանն էր։ Շատ դժվար էր իրականում, 4-5 տարի տևեց մինչև կարողացանք առաջին ճաշարանը վերցնել։ Մրցույթների մասնակցելիս, բնականաբար, չէինք շահում, քանի որ առաջին պայմանով դրված էր փորձառությունը։ Իսկ Բիլայնինը շահեցինք, որովհետև իրենք տեսան, որ փորձառությունը մի կողմ՝ իրականում իրենց աշխատակիցները, ներսի ճաշարանը թողած, մեր առաքումից էին օգտվում։ Ասացին՝ ավելի լավ է եկե՛ք, հենց տեղում էլ դո՛ւք պատրաստեք, տվե՛ք։ Առնաց նայելու այն պայմանին, որ մենք չունեինք համապատասխան փորձառություն, վստահեցին մեզ, որովհետև առաքման միջոցով ապացուցել էինք, որ կարողանում ենք լավ սնունդ տալ։

-Այժմ քանի՞ մասնաճյուղեր ունի «Արտ լանչը» և որտե՞ղ։

-«Արտ լանչ» հիմա կա Ղազախստանում՝ Ալմաթիում, ունենք Վրաստանում՝ Թբիլիսիում, Մոսկվայում և Հայաստանում՝ Երևանում, Դիլիջանում, Գյումրիում մի մասնաճյուղ։ Հայաստանում 40 կետից ավելի կա։

-Ե՞րբ և ինչպե՞ս են բացվել արտասահմանի մասնաճյուղերը։

-Արտասահմանի մասնաճյուղերը բացվել են վերջին 2-3 տարիների ընթացքում։ Առաջարկը եղել է Արաբական Էմիրություններում՝ Դուբայում եղած ծանոթների կողմից։ Մենք հիմա բացել ենք գործընկերոջ հետ, բայց նոր ձևաչափով։ Օրինակ՝ Մոսկվայում արդեն փորձում ենք ֆրանչայզինգի նման ընդլայնվել, ոչ թե ուրիշ գործընկերոջ, այսինքն՝ մենք մասնակցենք ոչ թե տարածքի վարձակալմանն ու ֆիրմայի բացմանը, այլ զուտ մենեջմենթի և մարքեթինգային ծառայությունները վերցնենք մեզ վրա։ Ստացվում է, որ այսօր փորձում ենք Մոսկվայում իրականացնել «Արտ լանչի» առաջին ֆրանչիզայի վաճառքը։

Մյուս երկրներում ֆրանչայզինգ չէ։ Օրինակ՝ Թիֆլիսում մենք ենք հենց բացել, անմիջական մասնակցություն ունենք։

-Հայաստանից ինչպե՞ս եք իրականացնում տարբեր մասնաճյուղերի համակարգումը։

-Հենց այդ մշակված մեխանիզմի շնորհիվ։ Այսինքն՝ դա մի համակարգ է, որով կենտրոնացված մենյու է կազմվում, ուղարկվում բոլոր մասնաճյուղեր, ներառված են նաև վերահսկման տարբեր մեխանիզմներ, արդի տեխնոլոգիաներ։ Դրանց միջոցով ստուգում, վերահսկում ենք աշխատանքը։ Այս ամենի շնորհիվ հնարավոր է հեռակա կառավարումը։ Հենց այդ փաթեթն էլ պիտի առաջարկվի որպես ֆրանչայզինգի փաթեթ՝ իր բոլոր մանրուքներով։

Ֆրանչայզինգի ամբողջական փաթեթը, ճիշտն ասած, դեռ պատրաստ չէ։ Բրենդը մեկ ամիս առաջ փոխեցինք, հիմա արդեն փաթեթի վրա ենք կենտրոնանում։ Անձամբ մեզ համար ծրագիր ենք կազմում, ինչը մի քիչ բարդ է, բայց միակ պայմանն է, որի դեպքում կկարողանանք նորմալ ֆրանչիզա վաճառել։ Որպես այցելու Վարշավայի ֆրանչայզինգի ցուցահանդեսին ենք մասնակցելու։ Մի քանի անգամ այդ ձևով կայցելենք։ Իսկ հոկտեմբեր ամսին ոչ թե որպես այցելու, այլ որպես մասնակից կփորձենք հանդես գալ։

Հայաստանի մասնաճյուղերում ու ընդհանրապես բոլոր մեր կետերում կա իր հսկող մենեջերը, ով պատասխանատու է այդ կետի համար։ Նա չի հանդիսանում սովորական աշխատակից, այսինքն՝ նրա աշխատավարձը ձևավորվում է եկամտից՝ տոկոսային հարաբերությամբ։ Պատասխանատուն որպես սեփականատեր է աշխատում։ Վերահսկողությունը այդքանով արդեն բավականին հաջողված է, որովհետև ավելի մեծ է շահագրգռվածությունը: Նույն այդ հաջողված մեթոդը մենք կիրառեցինք հյուրանոցային բիզնեսի մեջ, ու շատ լավ ստացվեց։ Դիլիջանում բացեցինք մեր առաջին փոքր հյուրատունը՝ «Արտ գեսթհաուսը», իսկ հիմա բավականին մեծացրինք․ 7 համարից սկսեցինք, հիմա ունենք 24 հյուրանոցային համար։ Այսինքն՝ այդ մեխանիզմը, որ ինչ-որ մեկը սեփականատեր է, մեծացնում է շահագրգռվածությունն ու մոտիվացիան, եկամուտն էլ կախված է իր աշխատեցնելուց։ Booking.com-ով արդեն 3-րդ, 4-րդ տարին է՝ Դիլիջանի լավագույն հյուրատունն ենք համարվում։ Մեկնաբանություններում էլ որպես սեփականատեր նշում են Ջորջին ու Լյուսիին, այսինքն՝ մեր մասին ոչ մի տեղ գրված չկա։

-Ե՞րբ է առաջացել «Արտ գեսթհաուս»-ի գաղափարը։

-Մոտ 5 տարի առաջ գաղափարն առաջացավ։ Դիլիջանում 3 կետ ունենք «Արտ լանչի» և երբ գնում էինք այնտեղ, բավականին մեծ գումարներ էինք ծախսում, բայց, ճիշտն ասած, դժգոհ էինք սերվիսից, մանավանդ տեղի հյուրանոցների սերվիսի որակից։ Որոշեցինք էդ հյուրատունը սարքել մեզ համար, այսինքն՝ մնալու մի տեղ մեր աշխատակիցների և մեզ համար։ Սկզբում գաղափարը վարձակալության տալը չէր, հյուրատուն սարքելը չէր, սկզբում մեզ համար սարքելն էր։ Ու այդպես էլ արեցինք։ Հետո տեսանք, որ կողքից էլ են ուզում մնալ մեզ մոտ, որպես բիզնես հաջողում է, ու վերածեցինք բիզնեսի։

-Իսկ քանի՞ մասնաճյուղ ունեն «Արտ գեսթհաուսները»։

-Երևանում ունենք 2 փոքրիկ «Արտ գեսթհաուս», 2 Դիլիջանում, 1 Ծաղկաձորում։ Ծաղկաձորինը ուղղակի մենք չենք հիմա աշխատեցնում, 3 տարվա պայմանագրով տուրիստական կազմակերպությունը ամբողջությամբ վերցրել է մեզնից։ Այսինքն՝ մենեջմենթը իրենց է պատկանում, բայց մեր ցանցի մեջ է մտնում։

-Գործունեության ընթացքում ի՞նչ հաջողություններ ու անհաջողություններ եք ունեցել։

-Հաջողությունները երևում են փաստացի, այն է, ինչին որ հասել ենք հիմա։ Հայաստանի ամենամեծ ճաշարանների ցանցն ենք։ Ամենամեծ հաջողությունը կլինի, եթե կարողանանք նաև ֆրանչիզա վաճառել։ Կլինենք առաջինը հայկական բրենդներից, որ կարողացել է այդպիսի բան անել։ Կան մի քանի կազմակերպություններ, որոնք փորձում են, բայց այս պահին դեռ արդյունք չկա։ Աստված տա՝ բոլորն էլ կարողանան, իհարկե, ինչքան շատ հայկական բրենդ ֆրանչիզա վաճառի, այնքան երկիրը կզարգանա (դրսից գումարների գալու առումով եմ ասում)։

Անհաջողություններ եղել են, շատ են եղել։ Մի օրինակ բերեմ, որ մենք, վստահելով հաճախորդին, որ, օրինակ, տարածքում կա այսքան պոտենցիալ հաճախորդ, կետ ենք բացել այդտեղ։ Բայց իրականում պարզվել է, որ այդ տարածքում հաճախորդների այդ քանակը չկա։ Այդպես մեկ-երկու կետ բացեցինք, չկարողացանք աշխատեցնել։ Հետո արդեն փորձառությունը ստիպեց, որ ոչ թե վստահենք դիմացինին, այլ ինքներս սկսենք առավոտյան բիզնես կենտրոնի, հիմնարկի մոտ կանգնել և հաշվել մարդկանց, թե քանի մարդ է իրականում մտնում։ Փոքրիկ անհաջողություններ եղել են։ Իհարկե, սկզբից դրանք փոքրիկ չէին, բավականին մեծ էին, որովհետև ֆինանսական առումով բիզնեսը հաջողություններ չէր բերում, մոտավորապես երկու տարի հազիվ ծախսերն էր փակում։ Երկու կոպեկ գումար հազիվ մնար, ինչը հնարավորություն չէր տալիս բացարձակապես այլ ներդրումների կամ ընդլայնվելու մասին մտածել։ Հետո արդեն, երբ երկու տարվա մեջ գործի մեջ դարձանք պրոֆեսիոնալ, սկսեցինք հասկանալ մանրուքները, նրբությունները ու դրա շնորհիվ նոր սկսեցինք արդեն կամաց-կամաց աճել։

-Իսկ ի՞նչն է «Արտ լանչը» առանձնացնում ոլորտի մնացած ներկայացուցիչներից։

-Առաջին կարևորագույն բանը, ուզում եմ շեշտել, մեծ մենյուն է։ Այն իրապես մեծ է, ընդ որում ամբողջ աշխարհում մեր նման կազմակերպություն չեմ տեսել իրականում, որ մեր մենյուի չափ մենյու ունենա՝ իր բազմազանությամբ։ Իսկ մեր յուրահատկությունը հենց դրա մեջ է, «Արտ լանչ» մարդիկ գալիս են ոչ թե հաճելի ժամանակ անցկացնելու, մի բաժակ խմելու ու իրենց սիրած ուտեստը վայելելու, այլ գալիս են տնական ձևով պատրաստված սովորական ճաշ ուտելու համար։ Նույնն էլ մեր ընդհանուր մենյուն է դրսում, որը ինտերնացիոնալ է, այսինքն՝ ինչ-որ ուղղվածություն չունի։ Բայց ինտերնացիոնալ լինելով հանդերձ՝ փորձում ենք հայկական ուտեստներին փոքր-փոքր տեղ տալ (դրսի մասին եմ ասում, իհարկե), սովորեցնել մարդկանց։

Հետաքրքիր հաջողություն ունեն նաև հայկական խոհանոցի օրերը․ սպասարկողները հայկական տարազներով են, ուտեստները՝ ամբողջովին հայկական։ Բավականին հետաքրքիր արձագանք ենք ունենում, բոլորը ոգևորվում են․ «Սա ի՞նչ ա։ Բա սա ի՞նչ ա»։ Դրանով մենք մշակույթ ենք ներկայացնում։ Շատ հետաքրքիր է։

Իսկ մյուս առանձնահատկությունն այն է, որ սովորական աշխատակիցները սովորական տնային տնտեսուհիներ են, որոնք պատրաստում են տնային ուտելիքներ․ դա մեր հաջողության գրավականներից մեկն է։ Չենք օգտագործում որևէ տեսակի կիսաֆաբրիկատ, դրսից պատրաստված որևէ խմորեղեն կամ դրսում պատրաստված ցանկացած բան, այսինքն՝ ամբողջը մեր արտադրության է։ Նույնիսկ այսօր հասել ենք նրան, որ հացի 60-70%-ը մեր արտադրանքն է, տեղում պատրաստված հացեր ենք վաճառում։

-Մենյուները տարբերվո՞ւմ են՝ ըստ մասնաճյուղերի։

-Նույն օրը բոլորինը միանման է լինում։ Տարբեր երկրներում էլ, բոլոր տեղերում նույն օրը միանման մենյու է ուղարկվում՝ հաշվի առնելով, իհարկե, տվյալ երկրի առանձնահատկությունները։ Օրինակ՝ Էմիրաթներում կամ Ղազախստանում չենք տալիս խոզի միս։ Զավեշտալի դեպքեր էլ են եղել, երբ նոր էինք բացվել Ալմաթիում։ Առաջին օրը դրեցինք բազուկի ճավով ճաշ՝ որպես հարգի ճաշ մեզ մոտ։ Հայ մենեջերն էր տեսել բավականին հարմար գնով ու ոգևորված բերել։ 2-րդ, թե 3-րդ հաճախորդից պարզ դարձավ, որ դա իրենց համար վիրավորական ուտելիք է։ Իրենք այդ ճաշը չեն ուտում, ճավը կովերին են տալիս։ Դրա համար էդ ազգային բաները պետք է հաշվի առնել։ Դրանից հետո երբ գնում ենք ինչ-որ երկիր, առաջինը խոհանոցն ենք ուսումնասիրում հասկանալու համար, թե իրենց ինչ է պետք տալ, որ չվիրավորվեն։

-Ավանդական ուտեստների օրը բոլոր մասնաճյուղերո՞ւմ է լինում։

-Չէ, չենք կարող այդպես անել, որովհետև դրա համար ամեն կետի անձնակազմը չունի այն պրոֆեսիոնալ որակական հատկությունները և ֆիզիկական հնարավորությունները, որոնք պետք են խոհանոցն ամբողջապես փոխելու համար։ Այսինքն՝ այդ օրերին մեր ադմինիստրատիվ անձնակազմը գնում է այդ կետում օգնելու, դրա համար, եթե ենթադրենք՝ այս ամիս հայտարարվել են ֆրանսիական խոհանոցի օրեր, գնում ենք հերթով ամեն կետում օգնելու։ Դրա համար ամեն շաբաթ մեկ-երկու կետում մի ազգային խոհանոց է դրվում։

-Արտ լանչը ունի՞ իր ֆերման։

-Այո, Արտ լանչը կիսաֆաբրիկատներ չի օգտագործում։ Թե մսի, թե հացի հումքը ապահովվում է մեր կողմից, մենք ենք արտադրում։

-Դա ցույց տալու համար երբևէ բաց դռների օր արե՞լ եք։

-Արտ լանչի կետերից կեսից շատում խոհանոցը բաց է, երևացող։ Դա ինքնին արդեն բաց դռների օր է, մարդիկ տեսնում են՝ ինչպես է ուտելիքը պատրաստվում։ Եթե հիմա մեր մի կետում աշխատում է 22 հոգի, կիսաֆաբրիկատ օգտագործելու դեպքում կաշխատեին 6-ը։ Մարդիկ տեսնում են՝ ինչպես է ուտելիքը թարմ պատրաստվում, հացը թխվում է ու տաք-տաք դրվում գծի վրա։ Ոչ թե նույն աշխատողն է գիշերը պատրաստում, իսկ առավոտն էլ անցնում աշխատանքի, ինչպես անում են շատ տեղերում ու ուտելիքը թարմ չի լինում, այլ տարբեր մարդիկ են պատրաստում, տարբեր մարդիկ վաճառում են։ Մենք այդ աշխատուժը չենք խնայում, որովհետև դա է՝ թարմ եփվող ուտելիքն է հենց մեր հաջողության գրավականը։

-Իսկ ընդհանրապես բիզնես կառուցելու ճանապարհին որո՞նք են լինում հիմնական դժվարությունները ու այն գործոնները, որոնք օգնում են այն առաջ տանել։

-Բիզնես սկսելու համար նախ և առաջ մարդը պետք է ձեռնարկատիրական ունակություններ ունենա։ Ինքս լինելով բիզնեսմեն և, այսպես ասած, բիզնեսի ջատագով՝ ելույթ ունենալիս միշտ ասել եմ, որ բիզնես պետք է անե, ու դա մի քիչ վատ հետևանքներ է ունենում, որովհետև շատերը մտածում են՝ ինչու գնալ ինչ-որ մի տեղ աշխատել, եթե դրա փոխարեն կարող են բիզնես անել։

Ու լավ օրինակները միշտ էլ երևում են։ Աշխարհի այսօրվա միլիարդատերերի մեծ մասը բիզնեսմեններ են, ու այդ թոփ օրինակները վերցնելով՝ մարդկանց մոտ տպավորություն է ստեղծվում՝ դե, ինչի՞ համար աշխատեմ, չարչարվեմ, մասնագիտություն ձեռք բերեմ, եթե կարող եմ բիզնես անել։ Բայց նրանք չեն նկատում դրա ռիսկերը և չեն տեսնում բիզնեսի դժվարությունները։ Երբ ես սրա մասին խոսում էի, ինձ ասացին, թե ուզում եմ վախեցնել։ Բայց եթե մարդը որոշել է բիզնես անել ու իմ ասած երկու բառից պիտի վախենա, ավելի լավ է չանի, որովհետև եթե խոսքից վախենալու է, ապա իրական դժվարությունները խոսքից տասը անգամ ավելի են լինելու։

Ես միշտ օրինակ եմ բերում մեզ, երբ մենք նոր էինք սկսել մեր գործը։ Մեկ, երկու ամիս տարբերությամբ մեկ այլ կազմակերպություն նույնպես սկսեց զբաղվել լանչերի առաքումով՝ երկու ընկերներով էին բացել։ Իրենք բավականին մեծ էին, ավելի մեծ գումար էին ներդրել, գովազդի վրա ավելի շատ էին ծախսել, ավելի շատ հաճախորդ ունեին ու երկու տարի մեր մրցակիցն էին։ Երկու տարի հետո իրենք շուկայից միանգամից հեռացան։ Ու մոտ մի քանի ամիս առաջ իրենց սեփականատերերից մեկին հանդիպեցի, էդ ժամանակ ես դեռ չգիտեի դրա մասին։ Ընկերոջս հետ նստած էին, ծանոթացրեց, ու երբ խոսում էինք, ասաց․ «Էն ժամանակվա ԱրտԼա՞նչն ես»։ Պարզվեց՝ ինքն էլ էն ժամանակվա մեր այդ մրցակիցն է։ Հարցրի՝ ինչո՞ւ փակվեցին, ասաց, որ իր մասնագիտական աշխատանքով ավելի շատ գումար էր վաստակում, քան բիզնեսն էր բերում։ Եվ նա ճիշտ էր։ Ասում էր՝ չգիտեր գիշերը, ցերեկը ինչ է, քնելը ինչ է․ «Գիշերը գնա առևտուր արա, արի, պատրաստվի, առաքում արա, բողոքներ լսի։ Իսկ դրա փոխարեն նստում ծրագիր էի գրում, ես իմ գումարը աշխատում էի»։

Այդ մարդու ասածի մեջ իրականություն կա, որովհետև եթե ինչ-որ մի տեղ աշխատում ես որպես մասնագետ, դու այդ ռիսկը չունես, որ, կոպիտ ասած, անգործ կմնաս, որովհետև մասնագիտականդ չի կորի, եթե դու, իհարկե, լավ մասնագետ ես։ Բայց բիզնեսի պարագայում, եթե այն չհաջողվեց ու այդ բիզնեսի մեջ հանկարծ «տակ տվեցիր», բիզնեսդ փակվեց ինչ-որ պարտքերով, բիզնեսից դուրս եկար՝ չունենալով հավաքած մասնագիտական կամ այլ պաշար․ դու ինչ-որ բիզնես ես փորձել անել, որը չի ստացվել։ Դրա համար ռիսկայնությունը պետք է համեմատել ու հասկանալ։ Այսինքն, եթե 1000 բիզնեսմենից հաջողում է, ենթադրենք, 10 բիզնեսմեն, ապա 1000 աշխատանք փնտրողներից, ովքեր մասնագիտություն են սովորում, հաստատ 990-ին հաջողվում է աշխատանք գտնել ու աշխատել։

Բիզնեսով զբաղվողն ասում է, որ նախկինում վեցին վերջացնում էր աշխատանքը, գնում էր ընտանիքի հետ նստում իր տանը, կամ գնում էր մի տեղ՝ ման գալու։ Բիզնեսի ժամանակ գիշեր ցերեկը խառնվում է իրար, չկան աշխատանքային օր, աշխատանքային ժամեր, այսպիսի հասկացությունները վերանում են բիզնեսմենի համար։ Այսինքն, պետք է հասկանալ՝ արդյոք դու պատրա՞ստ ես դրան, դա քեզ հետաքրքի՞ր է, թե՞ ոչ, պատրա՞ստ ես արդյոք այդ եռուզեռին, այդ գլխացավանքին, ինտրիգներին, չքնելուն։Ես միշտ ոգևորված եմ խոսել բիզնեսի մասին, բայց մի դեպք պատմեմ, որն իմ հարազատներից մեկի հետ եղավ, որը բիզնես սկսեց ու չհաջողվեց ու բավականին մեծ պարտքեր կուտակեց իր վրա, այն դեպքում, երբ ինքը բավականին լավ մասնագիտություն ունի։ Ստիպված գնաց իր մասնագիտությամբ խոպանում աշխատելու ու բիզնես սկսելու համար կուտակած պարտքերը փակելու։ Մարդը պետք է այդ ամենը շատ լավ գնահատի ու նաև լսի կողքի խորհրդատուներին, ինչ-որ ձևերով փորձի հասկանալ, վերլուծել։ Մարդու համար դժվար է ընդունել, որ ինչ-որ բան անել չի կարող, բայց դա պետք է արվի, պետք է սառը դատել, որոշել, որ դու էսինչ բանը կարող ես անել, էսինչ բանը չես կարող անել։ Այն ժամանակ ընկերս բավական հաջող ծրագրավորող էր ինստիտուտում ու ինձ ասում էր՝ իրար հետ ծրագրավորում անենք։ Մի քանի ամիս գնալուց հետո ես հասկացա, որ չեմ կարողանում, որովհետև հիշողության խնդիր ունեմ։ Ես դա ընդունեցի և թողեցի։ Եթե համառորեն շարունակեի այդ ուղղությամբ, միգուցե անիմաստ ժամանակ կորցնեի այդտեղ։ Պետք է ճիշտ անալիզ անել` հնարավորությունների սահմաններում սիրած մասնագիտության մեջ աշխատելու, սիրած ոլորտում պրոֆեսիոնալ դառնալու համար։ Որովհետև ցանկացած բիզնեսի, ցանկացած գործի մեջ կան շատ փող աշխատողներ, և դրանք այն մարդիկ են, ովքեր սիրում են իրենց գործը, ովքեր նվիրվում են դրան, ոգևորված են դա անում։ Իսկ այն մարդը, ով պարզապես փող աշխատելու համար է դա անում, կարող է՝ ինչ-որ ձևով ինչ-որ բան աշխատի, բայց մեծ հաջողությունների հասնելու համար պետք է դա հաճույքով անել։ Հաճույքով անելու դեպքում կունենաս հաջողություն։

-Ինչ վերաբերում է մարդկային ռեսուրսներին, ի՞նչ դժվարություններ եք ունեցել նոր կադրեր աշխատանքի ընդունելիս։

-Կադրային լուրջ խնդիրներ կային, առավել ևս Հայաստանում։ Ասել, որ ինչ-որ մեկը ավարտել է և դիպլոմ ունի, և դա բավարար պայման է, որ ինքը մասնագետ համարվի, սխալ է։ Հատկապես, եթե ինչ-որ բարձրագույն ուսումնական հաստատության դիպլոմ չի, խոհարարական քոլեջի դիպլոմ է։ Իրենք կարող են դիպլոմ ունենալ ու բացարձակապես մասնագետ չլինել։

Կադրերի հետ կապված խնդիրները լուծելու համար մենք մեր փոքր խոհարարական ուսումնական կենտրոնը բացեցինք, որտեղ մենք ինքներս ուսուցանում ենք աշխատակիցներին։ Այսինքն՝ սովորական տնային տնտեսուհիները երկու շաբաթ անցնում են պրակտիկա, մեր լավ խոհարարները սովորեցնում են այդ աշխատանքը, ու իրենք մտնում են աշխատանքի։ Մեր բոլոր հայտարարությունները առանձնանում են նրանով, որ հենց գրված է՝ աշխատանքային փորձ անհրաժեշտ չէ։ Վերջին ֆեյսբուքյան հայտարարության մեջ գրել էինք, որ փնտրվում է հենց անգլերենի և ռուսերենի լավ իմացությամբ, ճանապարհորդելու ցանկություն ունեցող, աշխույժ աշխատակից։ Ֆրանչիզայի վաճառքի մասնագետի հայտարարությունն էր։ Ու շատերը զանգում հարցնում էին, թե ինչ աշխատանք է, ինչ պիտի անեն։ Դե ասում եմ՝ ֆրանչիզա պետք է վաճառել, հարցնում են, թե դա ինչ է։ Գիտեմ, որ չեն իմանա՝ դա ինչ է, Հայաստանում փորձ չկա, որ ես դրա մասնագետին փնտրեմ, դրա համար պայմաններն ենք գրել։ Ճիշտ է, շատերը ոգևորվել էին, ասում էին՝ ճանապարհորդել շատ ենք սիրում, բայց անգլերեն, ռուսերեն չգիտենք, կլինի՞ գանք աշխատելու, այդպիսի դեպքեր էլ են լինում։ Ամեն դեպքում ուզում եմ ասել՝ հիմա որոշել ենք, որ էդ աշխատակցին վերցնենք ու քանի որ Եվրոպական բանկի հետ համատեղ ուսուցման ծրագրի ենք մասնակցում բավականին մեծ գումարով, այնտեղ կուսուցանենք մեր մասնագետներին հենց այդ հատկությունները և պրոֆեսիոնալիզմը, բարձրակարգ մասնագետները կգան մեզ մոտ թրեյնինգի։ Մտածել, որ Հայաստանում դու այսօր կկարողանաս բարձրակարգ մասնագետ ճարել, մի քիչ բարդ է, որովհետև լավ մասնագետները, որոնք արդեն որոշակի փորձ ունեին, ցավոք սրտի լքել են Հայաստանը։ Իսկ օրինակ, ֆրանչիզայի կամ նմանատիպ նոր մասնագիտությունների գծով ուղղակի փորձ չկա, ինչքան էլ ինչ-որ մեկը խելացի լինի, միևնույնն է՝ աշխատանքի փորձ չունի։ Այսինքն՝ դա պետք է սովորել, սովորեցնել։

-Միայն ֆրանչիզայի և խոհարարի որակավորմամբ մասնագետնե՞ր չեք գտել, թե՞ այլ որակավորումներ ունեցող մասնագետների կարիք նույնպես ունեցել եք։

-Ճիշտն ասած՝ բոլոր մասնագետների կարիքն էլ ունենք։ Ասում են՝ աշխատանք չկա Հայաստանում, իրականում աշխատանք կա, բայց նաև ասել, որ գործազուրկ չկա, դա էլ է սխալ։ Լիքը գործազուրկ կա, ուղղակի իրենք չեն համապատասխանում այն աշխատանքին ու որակավորմանը, որն անհրաժեշտ է։ Իսկ գործազուրկը չի ուզում իր վրա աշխատել, աշխատելու փոխարեն մտածում է, որ պետությունը պետք է ինչ-որ փոփոխություններ անի, այնպես անի, որ ինքը կարողանա ուղղակի նստել, աշխատել։ Ինքը չի մտածում, որ պետք է անընդհատ աշխատի, սովորի, անընդհատ սովորի։ Ու ես մի գրառում էի արել ֆեյսբուքում, որ նույնիսկ եթե ձեզ աշխատանք առաջարկեն առանց աշխատավարձի, դուք մտեք աշխատելու, եթե վստահ եք, որ դա ձեր աշխատանքն է, որովհետև դուք մի քանի ամսում կկարողանաք ապացուցել գործատուին, որ դուք պրոֆեսիոնալ եք, կկարողանաք ձեր պայմանները թելադրել։ Մի քանի հոգի գրել էին, որ ստրկատիրական մտքեր եմ հայտնում, իսկ ես ասում եմ, որ ես ոչ մեկին միտք չունեմ ստրկատիրական բաներ ասելու։ Ինքս այդ ճանապարհով եմ անցել, գործազուրկ եմ եղել։ Գործընկերոջս քեռու պահածոների գործարանում, երբ հարցրեց, թե ինչքան եմ ուզում ստանալ, ասացի՝ ինչքան կտաք, դե ինքն էլ ասաց, որ չի տա։ Մի տվեք, ասացի, դե կաշխատեմ` կնայեք, եթե բանի պիտանի եմ՝ կտաք, եթե պիտանի չեմ՝ մեկ է՝ չեք տալիս։ Ընդամենը վեց ամիս հետո ամենաբարձր աշխատավարձն իմն էր։ Մեկ տարի հետո հարց բարձրացրեցի, որ ինձ մոտիվացիա է անհրաժեշտ, ընդհանուր եկամտից տոկոս է անհրաժեշտ, որ ես մոտիվացվեմ, աշխատեմ, աշխատավարձը էլ հետաքրքիր չի։ Սեփականատերը չհամաձայնեց։ Էդ ձևով չստացվեց, ես դուրս եկա, ու լավ էր, որ դուրս եկա։ Սկսեցի իմ բիզնեսը։

-Արտ լանչը գովազդ անո՞ւմ է։

-Գովազդի տարածված կլասիկ ձևից, առհասարակ, խուսափում ենք։ Գովազդը առաջին հերթին պետք է նպատակային լինի։ Եթե գովազդենք՝ եկեք Արտ լանչ, ու Արտ լանչում նստելու տեղ չլինի, գովազը լրիվ անիմաստ կդառնա։ Գիտակցել է պետք, որ եթե ես տեղ չունեմ, ի՞նչն եմ գովազդում։ Մյուս կողմից, հետաքրքիր են մեր սոցիալական ուղղվածություն ունեցող քայլերը, որոնք ավելի լավ ու դրական արդյունք են տալիս։ Ստեղծում են մեր դրական իմիջը, մենք մեզ լավ ենք զգում, հաճախորդի պակաս չունենք։ Պարզապես գումար տալ ու հեռուստատեսությամբ գովազդ թողարկել չենք ուզում։ Հիմա գովազդի այդ ձևից շատերն են հրաժարվում, նույնիսկ՝ ոլորտի գիգանտները։ Ծրագրեր իրականացնելու, միջոցառումներ անելու միջոցով են փորձում գովազդ անել, ոչ թե փող տալ ու գովազդ սարքել։

-Իսկ որո՞նք են այդ միջոցառումները, որոնցով փոխարինել եք գովազդը։

-Նորից խոսեմ ռեստորանի ու ճաշարանի տարբերության մասին։ Ռեստորանը ունի գովազդի կարիք, որովհետև նույն մարդը այդ ռեստորանը կարող է գնալ ամիսը մեկ, երկու ամիսը մեկ։ Մեր հաճախորդների 99 տոկոսը նույնն են։ Այսինքն՝ թիրախային հաճախորդին տեսնելով՝ կարող ենք մեկ անգամ անվճար հյուրասիրություն կատարելով նրան դարձնել պոտենցիալ հաճախորդ։ Դա ավելի գրագետ է, քան մասսայական գովազդը ամբողջ Հայաստանով կամ ամբողջ ֆեյսբուքով այն դեպքում, երբ, օրինակ, կետ ենք բացել Դավթաշենում։ Տվյալ տարածքի հաճախորդը մեկ անգամ գալիս է, օգտվում, համը տեսնում է ու դառնում պոտենցիալ հաճախորդ։ Իսկ ռեստորանը, ինչքան էլ լավ ուտելիք առաջարկի, միևնույնն է, ամեն օր չես գնա։ Դրա համար էլ ռեստորանը կարիք ունի անընդհատ գովազի, անընդհատ իր անունը հիշեցնելու։ Որ հաճախորդը, ենթադրենք, երբ ուզում է ռեստորան ընտրել, հիշի իր տեսած վերջին գովազդը, լավ գովազդը ու գնա հենց այդտեղ։

Գովազդի փոխարեն մենք նաև որոշեցինք մեր մենյուն ամեն օր փոխել։ Դա երկու պրոբլեմ է լուծում՝ հաճախորդը միշտ գիտի, որ նոր բան կգտնի, և վստահ է, որ երեկվանից մնացած ուտելիքը չի ուտում։ Ինչքան էլ ասենք՝ թարմ է, եթե երկու օր հաճախորդը նույն ուտելիքը տեսնի, կմտածի, որ երեկվանից մնացածն է։

-Բիզնեսում հաջողությունների հասնելու համար ի՞նչ հատկանիշներ և հմտություններ են անհրաժեշտ ըստ Ձեզ։

-Որոշ պայմաններ կան դրա համար։ Բայց եթե այդ պայմանները «բռնում» են, դա դեռ չի նշանակում, որ դու հաջողակ բիզնեսմեն կդառնաս, և հակառակը՝ չի նշանակում, որ եթե ինչ-որ բան չկա, ուրեմն չես կարող հաջողակ բիզնեսմեն դառնալ։ Այդպիսի պայմանները շատ են՝ աշխատասիրություն, պարտաճանաչություն, խելացի լինել, կազմակերպչական ձիրք, լավ սովորել, ստանդարտ կետեր շատ կան։ Բայց երբ նայում ես հաջողակ բիզնեսմենների կենսագրությունը (շատերինն եմ ուսումնասիրել, ինձ հետաքրքիր է եղել միշտ), նրանք բոլորը այս ոսկե կանոններից անպայման շեղվում են ու այդ շեղումների շնորհիվ են հաջողության հասնում։ Ոսկե կանոնները պահելը դեռ չի նշանակում, որ հաջողակ կդառնաս, ասեմ ավելին՝ կարող է նշանակել, որ դու հաջողակ չես դառնա։ Դպրոցում մեկը անգիր պատրաստում, հինգեր էր ստանում, ու կար մեկը, ով ալարում էր անգիրը սովորել, մի բան ասում էր դրա տեղը, մի բան ստանում էր, մի ձև ինքը ավարտում էր։ Այսինքն՝ որոշել, որ ինքը ավելի վատ մասնագետ կդառնա, քան թե բոլոր առարկաներից հինգ ստացողը, կարծում եմ, ճիշտ չէ, որովհետև ոնց որ Գեյթսն էր ասել․ «Ես իմ ամենաբարդ աշխատանքը տալիս եմ ամենածույլ աշխատակցին, որովհետև ինքը գտնում է լավագույն միջոցը, թե ինչպես կարելի է այդ հարցը խելքով լուծել»։ Իրական դեպքերից էլ մի օրինակ բերեմ, որտեղ մի մեծ գործարան բավականին շատ աշխատակից է պահում ու հյութերի լցման մաս է ունենում, թղթե տուփերի մեջ հյութեր են լցնում։ Բայց կարող է մի քանի հարյուր հատը կամ հիսուն հատը մեկ խոտան լինել, չլցվել։ Կանգնած է աշխատակից, որը հատ-հատ պետք է դրանք ստուգի, դատակը գցի մի կողմ, որ նորից լցվի, գա։ Աշխատակիցներից մեկը ծույլ է լինում, մեկ երկու օր նույն գործողությունն անելուց հետո պտտվող օդափոխիչը բերում դնում է, ու որ տուփը թեթև է լինում, շպրտվում է մի կողմ։ Այսինքն՝ ծույլ մարդն իր գործը հեշտացնելու համար ամբողջ արտադրական պրոցեսին լուրջ հաջողություն է բերում․ այդքան մարդու փոխարեն սարքը դրած պտտվում է։ Այսպիսի հետաքրքիր դեպքեր կան։ Իրական կյանքը, ինչպես ասում են, գրված կանոններից տարբերվում է։

-Հաշվի առնելով Հայաստանի տնտեսական վիճակը՝ ի՞նչ խորհուրդ կտաք այն երիտասարդներին, որոնք ուզում են զբաղվել բիզնեսով։

-Ցանկացած պարագայում, ես կարծում եմ, որ բիզնեսը պետք է սկսվի հայրենիքում։ Հիմա կարծում եմ՝ հնարավորությունները ավելի շատ են, քան առաջ։ Վերցնենք հենց մեր դեպքը 2002 թվականին։ Երբ նոր էինք սկսում, սովորական ինտերնետին միանալը, մի նկար քաշելը, ինչ-որ բան սովորելը 3 ժամ էր տևում, շատ բարդ էր։ Այսօրվա տեխնոլոգիաներով անհամեմատ հեշտացել է բիզնես սկսելը։ Առավել ևս, մրցակիցների մասին ինֆորմացիան բաց է։ Իսկ ես ինչո՞ւ ներսի շուկայի մրցակիցներին չեմ ուսումնասիրել։ Որովհետև այդ հետաքրքիր մրցակիցը չկա։ Միշտ գնում ենք դուրս՝ այնտեղից հետաքրքիր գաղափարներ բերելու։ Լավագույն տարբերակը դա է, ու հեշտ է իրականացնելը։ Մոտ տասը տարի առաջ, երբ շրջում էինք Եվրոպայում, Իտալիայում տեսնում էինք փոքրիկ ռեստորաններ, փոքր, քիչ սեղաններով։ Իսկ Հայաստանում այդ ժամանակ ինտենսիվ կերպով կառուցվում էին մեծ սրահներով ռեստորաններ։ Հետո, ով առաջինը Հայաստան բերեց Եվրոպայում արդեն շատ վաղուց տարածված այդ փոքրիկ ռեստորանները, մեծ հաջողության հասավ։ Օրինակն էլ հենց Սարյան փողոցի ու Կասկադի փոքր ռեստորաններն են։ Ուզում եմ ասել, որ հիմա Հայաստանում բիզնես սկսելու համար բավական է դրսում արդեն առկա լավ գաղափարները վերցնել ու անել այստեղ։ Երբեմն թվում է, թե արտասահմանում հնարավորությունները ավելի շատ են, բայց իրականում հակառակն է։ Հայաստանում բիզնես սկսելու դեպքում կա տեղ, որտեղից կարող ես սովորել, կա տեղ, որը այստեղից՝ Հայաստանից, առաջ է։ Իսկ Եվրոպայում բիզնես անողներից շատ օրինակներ գիտեմ, որ հաջողության չեն հասել, որովհետև սովոր չեն այնտեղի մրցակցությանը, այնտեղի տեխնոլոգիաներին։ Փորձեցին այստեղի տեխնոլոգիաներով գնալ դուրս, այնտեղ կիրառել, ինչն էլ չստացվեց։ Իսկ Հայաստանում շատ հեշտ է նայել, թե աշխարհում ինչ նոր տենդենցներ կան, որոնք շուտով այստեղ դառնալու են պոպուլյար։ Առաջինը, ով սկսում է բիզնեսը, նա էլ շահում է։ Այլ խնդիր է` ճիշտ սկսելը ու չհիասթափվելը։ Բիզնեսմենը պետք է ունենա երեք շատ կարևոր հատկություն՝ չհիասթափվելու, չնեղվելու, չփոշմանելու։ Այս երեքը բիզնես կատեգորիաներ չեն։ Եթե դրանցից որևէ մեկը ունեք, ավելի լավ է՝ ուրիշի մոտ աշխատեք, որովհետև եթե ինչ-որ բանից նեղվեք, մի տեղից դուրս կգաք, ուրիշ տեղ կաշխատեք։ Իսկ բիզնեսում ումի՞ց նեղանաս, քո բիզնեսն է։ Ուրեմն դու ինքդ պետք է աշխատես քո վրա, քո բիզնեսի վրա, որ էլ էդպես չլինի։

-Ի՞նչ հետագա պլաններ, զարգացման նոր ուղիներ ունեք։

-Առաջնային նպատակը այսօր ֆրանչիզան է։ Դրա կարևորությունը շատ մեծ է ոչ միայն մեզ համար՝ որպես կազմակերպություն, այլ նաև հայ իրականության համար։ Շվեյցարիայի նման փոքր երկիրը ունի երեք հարյուրից ավելի բրենդ, որոնք ֆրանչայզինգ են անում։ Դրանք մեծ գումարներ են։ Եթե դիտարկենք Ամերիկայի ֆրանչիզա վաճառող բրենդներին, դրանք մի օրում Հայաստանի բյուջեի չափ եկամուտ են բերում իրենց երկրին։ Հետևաբար, երկրի համար էլ շատ լավ կլինի, եթե կարողանանք Արտ լանչի ֆրանչիզայի վաճառք իրականացնել ու հաջողության հասնել, որովհետև դրսում մրցակցությունը շատ մեծ է։ Այն, որ մենք Արտ լանչ բացեցինք նաև արտասահմանում, այն բանի համար չէր, որ մենք ուզում էինք անպայման շահույթ ունենալ նաև այդ երկրից։ Ընտրել ենք իրարից հեռու տարբեր անկյուններ՝ Դուբայ, Ալմաթի, Վրաստան, որպեսզի կարողանանք դրսի մրցակցությանը դիմանալ, որը ուժեղ է, չի գործում այնպես, ինչպես Հայաստանում։ Այնտեղ պետք է քո ուժեղ մարքեթինգը ունենաս, ուժեղ թիմ, լավ մտածված քայլեր, կրեատիվ մտածողություն։ Այլապես ուժեղ մրցակիցները քեզ հում-հում կուտեն։

-Հայաստանում ի՞նչ մրցակիցներ ունի Արտ լանչը։

-Հայաստանում միշտ ուրախ եմ լինում, երբ իմանում եմ, որ ինչ-որ նոր ճաշարան է բացվել։ Ուրախ կլինեմ տեսնել իրական մրցակցություն։ Որովհետև ես ուզում ես դուրս գնալ։ Եթե չկարողանամ Հայաստանի լավ մրցակցությանը դիմակայել, էլ ինչպե՞ս դա կանեմ դրսում։ Մրցակցությունը լավագույն միջոցն է միշտ զգոն լինելու, միշտ առաջ գնալու։ Ցավով պետք է նշեմ, որ մրցակիցների 99 տոկոսը կրկնօրինակում է, ինչը լավ չէ, երբեք հաջողություն չի ունենա։ Մենք դա երբեք չենք արել, որովհետև մինչև մրցակիցը վերցնում է մեզնից նույնությամբ ամբողջը, մինչև սկսում է անել, մենք արդեն մի քայլ առաջ ենք։ Իրենք նորից մի քայլ հետ են մնում ու զարմանում են, թե ինչու են փակվում, իսկ մենք շարունակում ենք աշխատել։ Այդ «ինչու չի ստացվումների» պատասխանը հենց դա է՝ որովհետև գալիս, մեզ եք նայում։ Մենք երբեք Հայաստանում չենք նայել ուրիշին, այդ ուրիշը չի էլ եղել։ Իրականում, լավ կլինի, որ լինի, մենք էլ գնանք, փորձենք ուսումնասիրել, որոշ բաներ սովորել։ Մրցակից ասելով՝ նկատի ունեմ իրական մրցակիցներին, որոնք գաղափարներով են քեզ հետ մրցակցում, ծառայությունների մատուցման ձևով են մրցակցում։ Այդպիսի մրցակցի առկայության դեպքում դու զարգանում ես, առաջ ես գնում, որովհետև դու տեսնում ես։ Էմիրաթներում մենք այդ փորձը ունեցանք, ու այդ փորձը հենց դրանով էր լավ, որ մենք անընդհատ նայում էինք՝ կողքինները, առաջատարները ինչ են անում, ինչպես են հաճախորդին կանչում։ Մենք փորձեցինք մեր մարքեթինգային քայլերը այնտեղ անել, բայց պարզվեց, որ այն ամենը, ինչը Հայաստանում գործում է, այնտեղ ռադիկալ ուրիշ է, չի գործում։ Հայաստանում, երբ Արտ լանչ ենք բացում, ամենաշատը երեք օր հետո արդեն բոլորը գիտեն դրա մասին, որովհետև երբ մի հաճախորդ այսօր մեզ մոտ ճաշում է, վաղը արդեն գալիս է իր ընկերների հետ։ Իսկ այնտեղ մի մարդը մեզ մոտ մեկ ամսից ավելի ճաշում էր, իր կողքի նստածը չէր իմանում մեր մասին, նա չէր կիսվում։ Մենթալիտետի տարբերությունները, սովորույթները բիզնեսի զարգացման լրիվ տարբեր ուղիների մշակում են պահանջում։ Ճիշտ մրցակից ունենալու դեպքում էլ դու անընդհատ խորանում ես այդ ուղիների մեջ, ավելի հզոր ես դառնում, հնարավորություն ես ունենում իրական մրցակիցների դեմ պայքարելու, որովհետև երբ դուրս գաս, մրցակիցներդ լինելու են այնպիսի գիգանտներ՝ KFC-ն, McDonald’s-ը, որոնց մի ժամվա բյուջեն մեր մեկ տարվա բյուջեի չափ է։ Դրա համար պետք է լինել ավելի ճկուն, կրեատիվ, որպեսզի կարողանանք նման գիգանտների հետ մրցել ու հաղթել։

-Զարգացման ուրիշ ոլորտ փնտրո՞ւմ եք։

-Հաճախ թվում է, թե ռեստորանային ու ճաշարանային ոլորտը նույնն է։ Այնքան շատ է թվում, թե նույնն է, որ նույնիսկ վիճակագրական վերլուծությունները նույն ձևով է անում վիճվարչությունը, նույն դասակարգման մեջ ենք։ Իրականում ռեստորանն ու ճաշարանը ամբողջովին տարբեր բաներ են։ Մեզ համար ավելի հեշտ կլինի գյուղատնտեսությամբ զբաղվել, քան թե ռեստորանային բիզնեսով։ Ֆերման ու ճաշարանը իրար ավելի մոտ են, քան ճաշարանն ու ռեստորանը։ Սա չգիտակցելով՝ շատ ռեստորանատերեր փորձում են ճաշարանային բիզնես անել ու կրում են մեծ վնասներ։ Իսկ մենք, դա գիտակցելով, չենք վերցնում ռեստորանային բիզնես, քանի որ դա լրիվ ուրիշ ուղղվածություն ունի։

Հարցազրույցը վարեցին` Անուշ Դավթյանը, Անետա Բաղդասարյանը, Մարիամ Նալբանդյանը

aneta baghdasaryan

Միջքննական

5,4,3,2,1… Վառվեց կանաչը։ Երկու քայլով անցա նեղլիկ փողոցը, որը դեպի տուն էր տանում։ Ցեխոտելով կոշիկներս քայլում էի փողոցով, որը դեռ առավոտյան ծածկված էր փափուկ ձյան հաստ շերտով։ Երբ ժամեր առաջ գնում էի համալսարան, թարթիչներիս վրա հավաքելով ձյան փաթիլները, ուրախ էի, որ գնում եմ այս տարվա վերջին քննությունը հանձնելու։ Էլ ֆրանսերենի բանավորից մեկ օր առաջ թեմաները պարապելու փոխարեն Oպտիմիզացիայի մեթոդներ և կանխատեսումներ առարկայի խնդիրները չէի լուծի, տոմսը քաշելուց չէի աղոթի, որ «écologie» թեման ընկնի։ Էլ ամբողջ օրը չէի նստելու համակարգչի դիմաց խենթի պես նույն խնդիրը անընդհատ լուծելով, որովհետև դասախոսի ու քո «սոլվերները» տարբեր թիվ են ստանում, որպես նույն խնդրի պատասխան։

Ուրախ էի, որ էլ ստիպված չեմ լինի արթնանալ առավոտյան մի ժամի, որ դեռ առավոտ էլ չես կարող համարել․ դրսում մութ է, իսկ տան միակ արթուն մարդը դու ես՝ խղճուկ ուսանող, ով, մոռանալով սեղանին դրված թեյի մասին, իրեն դուրս է նետում տանից, որ չուշանա։ Արթնացել էի պլանավորածից ուշ, բավականին ուշ և համարյա վազում էի մութ փողոցով, ուր միայն ես էի և մի շեկ կատու։ Ամբողջ շաբաթ համակարգչի էկրանին նայելուց կարմրած աչքերդ հազիվ բաց պահելով նստում եմ տրոլեյբուս, որտեղ տաք օդից քունս ավելի ու ավելի է տանում։ Հասնում կանգառ ու տեսնում ինձ այնտեղ սպասող կարմրաչյա մեկին։ Շնչակտուր բարձրանում վեցերորդ հարկ, վերարկուն հանում ու մտնում եմ լսարան։

Համակարգիչս անջատվեց հենց քննության սկզբում (բարեբախտաբար) և նորից միանալու նշույլ անգամ չկար։ Տեղափոխվելով մեկ ուրիշ համակարգչի մոտ՝ սկսեցի նորից հավաքել խնդրի տվյալները «էկզելի» վանդակների մեջ, հնարավորինս ուշադիր, որ վերջում աննորմալ պատասխան ստանալուց հետո չընկնեմ նորից ամբողջը ստուգեմ ու հասկանամ, որ ոչ թե բանաձև եմ մոռացել, այլ ուղղակի թերթիկից թիվ արտագրել չգիտեմ։ Խնդրի պահանջը կարդալիս հիշում եմ թեստի պարունակության մասին ընկերներիս կանխատեսումները․ «Հաստատ մուլտիպլիկատիվ ա լինելու, ցիկլի երկարությունն էլ` զույգ»։

Ուրախ էի, որ էլ չէի բացելու այդ թեստն ու տեսնելու, որ խնդրի վերջին կետը լուծված է, և ինձնից պահանջվում է «ընդամենը» այն մեկնաբանել։ Չեմ ասի, որ կազմեցի ֆրանսերենով երբևէ կազմած լավագույն նախադասություններիցս մեկը, բայց ուրախ եմ, որ դա էլ ավարտվեց։ Ուրախ եմ որ էլ երազում ձևաթուղթ չեմ լրացնի, որ անիմաստ չեմ գոռգռա տնեցիների վրա, որոնց՝ կողքի սենյակում զրուցելն ինձ խանգարում էր կենտրոնանալ Կոբ Դուգլասի խնդրի վրա։

Կարծես թե ավանդույթ է դարձել հետքննականեր գրելը, չնայած այս անգամ այդքան էլ հետքննական չի։ Ավելի շատ միջքննական ստացվեց։

Դե, հունվարից էլ արդեն լեկցիոն նյութեր հայթայթելով ու դրանք սերտաճելով, նոր ուժերով կշարունակենք մեր քննական մարաթոնը։ Հուսամ, սա կլինի միակ տարին, երբ չմասնակցեցի ամանորյա տոնածառի զարդարմանը։