Ես գնացի…

ոչ թե որովհետև քեզ չէի ուզում,

այլ որովհետև մնալը արդեն ինձնից կտորներ էր պոկում։

Ես քեզ սիրում էի՝ առանց հաշվարկի,

մերկ, չպաշտպանված, անհարմար։

Իսկ դու…

մոտենում էիր՝ կարծես ոտքդ սառույցին ես դնում։

 

Չեմ ասում՝ պարտավոր էիր։

Դու նույնիսկ չես խոստացել։

Բայց ես խոստացել էի ինձ՝ քեզ սպասել։

Ու մոռացել էի՝ դու երբեք չէիր ասել,

որ գալու ես։

Ու ես մնացի՝

մի քիչ երեխա, մի քիչ մեծահասակ։

Մի ձեռքում՝ քեզ գրկելու կարոտը,

մյուսում՝ քեզ հանգիստ թողնելու փորձը։

Հաղթեց մենակությունը՝

գլուխը կախ, քայլերով, որ չլսես՝ գնում եմ։

Դու վատը չէիր։

Ես էլ  լավագույնը չեղա։

Բայց մենք բաց թողեցինք ինչ-որ պահ,

այն մեկը՝ երբ պետք էր լռության փոխարեն հարց տալ՝

«Ի՞նչ ես զգում»։

 

Եթե մի օր ինձ նայես՝ լռությամբ,

ու ճանաչես աչքերում մի բան, որ թվում էր՝ մոռացել ես,

իմացիր՝

ես ընտրեցի հեռանալ՝ առանց աղմուկի։

Որովհետև մենակ ինձ ցավեցնելու տարբերակը՝

ամենափափուկն էր քեզ համար։

Ու հիմա,

երբ արդեն չկաս իմ կողքին,

ես դեռ սիրում եմ քեզ։

Սիրում եմ այնպես,

ինչպես չեն ասում։

 

Սիրում եմ՝

շատ լուռ։

Մի քանի օր էլ, ու ամառ կգա…

Կգամ, մա…

Կգամ կփարվեմ քո այնքան ինձ կարոտած գրկիդ, ուր այնքան արագ մեծացա, որքան դու, մա…

Ինձ կգրկես, մա, կգրկենք իրար մայր ու աղջիկ, կարոտա՜ծ, շա՜տ կարոտած:

Ես քեզ երևի միշտ մոռացել եմ ասել, թե որքան կարևոր ես ինձ համար, որքան սիրելի, որքան թանկ։

Դու ինձ կրկին թևեր տուր, մա… Թևաթափ եմ եղել։

Գիտե՞ս, ես ատում եմ քաղաքի աղմուկը, բայց ատում եմ նաև լռությունը։ Ի՞նչ անեմ, մա, երբ վաղուց արդեն ոչինչ ինձ դուր չի գալիս, ի՞նչ անեմ, երբ վաղուց արդեն հոգնել եմ ամենից:

Ինձ գրկիր, մա…

Իմ հանգստությունն ես աշխարհում, աշխարհս ես։

Հրաշքներ այլևս չկան, մա:  Քեզնից հեռու եմ, ու չգիտես, թե ինչ է ուզում սիրտս, բայց սիրտս քեզ է ուզում, մեր տունը, այգին, բակը, որոնցից հոգնել էի արդեն։

Ինձ գրկիր, մա… Շոյիր գլուխս, ձեռքդ ճակատիս դիր, համբուրիր այտս, ասա, որ քո փոքրիկն եմ, ու ես կհավատամ, որ դեռ չեմ մեծացել։

Ինձ քո տուն տար, որ չկիսատվեմ առանց քեզ, ինձ տար, մա ու գրկիր…

Նվիրվում է մորս, տատիկիս և իմ բոլոր ուսուցիչներին…

Այն տունը, որտեղ ես մեծացել եմ, կարծես հյուսված լիներ գրքերից։ Գրադարակների վրա շարքով դասավորված էին հաստափոր դասագրքեր` թերթերն արդեն մաշված, բայց բույրը՝ թարմ ու հին գեղարվեստական կտավներ։ Այդ գրքերի կողքին ապրում էին մորս ձայնը, տատիկիս հայացքը ու իմ ներսում անշշուկ աճող սերը՝ սովորելու, սովորեցնելու և երբեմն լուռ երազելու հանդեպ։

Ես մեծացել եմ ուսուցիչների տան մեջ։

Տատիկս ուսուցչուհի էր՝ ոչ միայն մասնագիտությամբ, այլ ամբողջ էությամբ։ Նրա աչքերում կար մի հանգիստ, բայց հաստատուն լույս, որը սովորեցնում էր առանց խոսքի։ Նա չէր սիրում խիստ հսկողություն, բայց իր ներկայությունը բավարար էր, որ ինքնակազմակերպվես։ Հիշում եմ, երբ տեխնոլոգիայի ժամին դպրոցում համեղ ուտեստներ էինք պատրաստում, տատիկս տանը կապեց նարնջագույն նախշերով գոգնոցս, հետո զգուշությամբ ամրացրեց գլխիս սպիտակ շեփորաձև գլխարկս և ասաց.

«Խոհանոցը նույնպես դասարան է, այստեղ պետք է լինել ուշադիր, պահպանել մաքրություն և աշխատել սրտանց»։

Նա լուռ հետևում էր իմ շարժումներին՝ գնահատելով ոչ միայն ճաշի համը, այլև իմ հոգատարությունն ու մանրուքների հանդեպ ուշադիր վերաբերմունքը, այն, ինչից իրական ուսուցումն սկսվում է։

Իսկ մայրս դասարանում կանգնում էր ոչ միայն որպես ուսուցչուհի, այլև որպես կենդանի կերպար, ով պատմությանը կյանք ու հոգի էր հաղորդում։ Հիշում եմ, թե ինչպես մեկս պատկերում էինք Սև ծովը, մյուսը՝ Արարատ լեռը, երրորդը՝ Հայկական պարը, և այդպես աստիճանաբար մենք մեր դասարանը վերածում էինք կենդանի քարտեզի։

Դպրոցից դուրս էլ մայրս շարունակում էր դասավանդել։ Հիշում եմ մի անգամ, երբ քույրս դեռ դպրոցական էր, նրա դասարանի աղջիկները հավաքվել էին մեր տանը՝ «սունկ» թխվածքաբլիթներ պատրաստելու։ Այդ հանդիպումը վերածվեց մի յուրահատուկ դասի, որտեղ սովորում էին ոչ միայն խոհարարական հմտություններ, այլև համերաշխության ու համագործակցության արվեստը։

Ինքնուրույն սովորելը ինձ միշտ առանձնահատուկ հրճվանք էր պարգևում։ Երբ զգում էի, որ սովորել եմ դասերս, կանչում էի տատիկիս՝ իմ առաջին և խստապահանջ քննադատին։ Նստեցնում էի նրան կողքիս ու հերթով գրքերը փոխանցում էի նրան։ Ըստ դասացուցակի գնում էինք առաջ։ Պարտադիր նայում էր նաև տետրերս, որպեսզի թվերից յուրաքանչյուրը լինեին առանձին վանդակներում, իսկ տառերը մեծ ու ընթեռնելի։ Տատիկիս աչքերը լեցուն էին ուշադրությամբ և սիրով, նա չէր հանձնվում նույնիսկ ֆիզկուլտուրայի վարժություններին՝ մի փոքր խստությամբ ստուգում էր դրանք, որ ես երբեք չմոռանայի ուժի, համբերության ու հաստատակամության կարևորությունը։ Տատիկս ինձ հետ հավասար ավարտեց դպրոցս։  Այսպիսին է իմ տատիկը՝ ուսուցչուհի և հոգատար ուղեկից, ով յուրաքանչյուր պահի զգուշորեն առաջնորդում էր իմ քայլերը՝ դառնալով կյանքիս իմաստը կրող մարդ։

Տասներկու տարի շարունակ ես սովորել եմ ամեն առարկա հավասար։ Յուրաքանչյուրը` նույն լրջությամբ, նույն ուշադրությամբ։ Եվ այդ հավասարության մեջ ես մոլորվել էի։ Չէի կարողանում հասկանալ՝ որն եմ սիրում, որն է իմը։ Այսօր էլ… Մինչև հիմա էլ չեմ հասկանում, թե որն եմ ամենաշատը սիրել։

…Մեզ մոտ գրականության վերջին դասն էր։ Շարադրություն էինք գրում։ Վերջին շարադրությունը։ Լռություն էր… Դասն ավարտվում էր։ Երբ հանձնեցինք թղթերը, ուսուցչուհիս լուռ  կարդաց իմ շարադրությունը, ոչինչ չասաց. պարզապես մեղմ ժպտաց։ Հետո նայեց ինձ ու կամացուկ ասաց.

-Սխալ մասնագիտական ուղղություն ես ընտրել։ (Մինչդեռ ես էլ չգիտեի, թե ինչ եմ ընտրել)։ Քեզ մոտ ստեղծագործելը իսկապես լավ է ստացվում։ Ընտրիր այն ուղին, որն իրոք քոնն է։

Ես միայն ժպտացի։

Ու երբ նա դուրս էր գալիս դասարանից, կանգ առավ դռան մոտ ու հավելեց.

- Մի քանի  տարի հետո կհիշես այս խոսքերը… Կհասկանաս։

Չեմ էլ մոռացել։ Ամեն անգամ, երբ գրիչս ձեռքս եմ վերցնում, այդ խոսքերն են մտքիս գալիս։ Նա հավատաց մի բանի, ինչը ես ինքս իմ մեջ դեռ չէի տեսնում։

Բայց իմ աշխարհը մի քիչ ուրիշ է՝ տարօրինակ, յուրահատուկ։ Ես ապրում եմ մաթեմատիկական մտածողությամբ, զգում եմ ֆիզիկայի օրենքները և գրականության շունչը։ Ու երբ այդ ամենը միաձուլվում է, ստացվում է մի աշխարհ, որը միայն ինձ համար է հասկանալի։ Ես դեռ չեմ որոշել, թե որն եմ ամենաշատը սիրում, բայց գուցե հենց այդ խառնարանի մեջ է իմ ճանապարհը։

Ուսուցիչն իմ կյանքում երբեք միայն դասավանդողը չի եղել։

Նա եղել է լռության մեջ խոսող օրինակ, ճշտի կողմը տանող ձայն, հպարտության ու խոնարհության համաձուլվածք։
Նա եղել է լույս այն պահին, երբ իմ ճանապարհը մութ է եղել։
Նա եղել է հավատ այն ժամանակ, երբ ես ինձ վրա վստահ չեմ եղել։

Այսօր ուզում եմ գլուխ խոնարհել իմ բոլոր ուսուցիչների առջև՝ երախտագիտությամբ լի սրտով։

Ու առանձնահատուկ հիշել մորս, տատիկիս՝ նրանց, ովքեր մանկությանս լույսն էին,
ովքեր մինչ օրս իմ մեջ պահպանում են մի բան,
որ բառերով ասել չի լինում։

Ուսուցիչը լուռ լույս է։
Լույս, որից սերունդներ են ջերմանում։
Եվ երբեմն հենց նրա սերմանած արժեքների շնորհիվ աշխարհը դառնում է մի փոքր ավելի լուսավոր, մի փոքր ավելի արժանապատիվ։

Ոտքերս քայլեցին՝ ու ինձ դարձյալ քեզ մոտ բերեցին,

ձեռքերումս` շուշաններ,

աչքերումս` արցունքներ,

Ամեն քայլ մի հիշողություն էր կուլ տալիս լուռ,

 

Պապ ջան, էստեղ եմ, լսու՞մ ես դու ինձ,

Էլ ոչ ոք չունեմ, որ հասկանա հիմա…

 

Ծնկի եկավ՝ լուռ, հեկեկաց դանդաղ,

Ոչ թե աղմկոտ, այլ խոր, խեղդված,

Որ աշխարհը չլսի, բայց քարը հասկանա,

Որ գոնե այնտեղ իրեն դատող չկա…

 

Պապիկ, շշնջաց, – սիրտս հալվեց արդեն,

Ո՞ւմ մոտ գնամ, որ չխաբեն ինձ էլ երբեք.

Ո՞ւմ պատմեմ ցավս, որ չդառնա զենք,

Ո՞վ գրկի ինձ, առանց հարց ու պայման,

ում ուսին հիմա գլուխս ես դնեմ ու ներսիս ցավը բաց արտահայտեմ:

 

Ծաղիկները հպվում էին ափին՝ մեղմ,

Թվում էր՝ նրանք են միակ գուրգուրանքը հիմա,

Թվում էր՝ բնությունն է լսում իրեն,

Երբ մարդիկ լռեցին ու թողեցին նրան միայնակ:

 

Քարը լուռ էր, բայց թվում էր՝ տաք,

Թվում էր՝ կարոտով գրկեց աղջկան քնքուշ,

Որ գոնե մի պահ, այս խառն աշխարհում,

Նա զգա՝ դեռ կա մի տեղ, ուր իրեն սպասում են լուռ:

 

Կենացդ լինի

 

Բարով գնաս, դավաճան իմ սեր,

Ես քեզ հավատացի կույր աչքերով,

Սիրտս բացեցի լուռ հայացքներով,

Նայում էի քեզ՝ հույսով, հավատով,

որ հոգիս կլցնես խինդով, ժպիտով,

Մինչ դու որոնում էիր մեկ այլ ուրիշի…

Ի՞նչն էր պակաս, ախ, այս սիրո մեջ,

Որ խաբեցիր ժպիտով մեղմիկ։

Գուցե խոսքերս շատ էին խորը,

Թե՞ իմ լռությունն էր քեզ ծանր բեռ,

Ինձ տվեցի, մինչ դու խաղում էիր,

Սերը դարձավ քեզ համար պարզապես  մի դեր։

 

Բայց թող գնա՝ քամու պես արագ,

Ինձ ցավով թողած, քեզ ժպիտով լուռ,

Քո վառած կրակը մոխիր դարձավ,

Բայց ես կվերածնվեմ՝ կրկին ու լուռ….

Հունիսի 3-ն էր, արևոտ մի օր, գուցե երբեք էլ այդ վարդը չհայտնվեր ինձ մոտ, եթե այդ օրը չլինեի Կողբում։ Առավոտյան ժամը 8-ին մենք ուղևորվեցինք Կողբ, հասնելուն պես միանգամից ներս մտանք, սինեմայում ունեցանք փոքրիկ հանդիպում, որից հետո ծանոթացանք Կողբ գյուղին։

Արդեն պատրաստվում էինք մեկնել Օձուն, երբ հանդիպեցինք զինվորների: Զինվորներից մեկը ձայն տվեց, ժպիտով շրջվեցինք։

Տղան շատ բարեհամբույր ասաց.

-Եթե ծաղիկ տանք, կվերցնե՞ք։

Դե ինչպե՞ս կարող էինք մերժել զինվորին, այն զինվորին, որը ծառայում է հենց մեր խաղաղ գիշերների համար։

Ծաղիկը վերցրեցի… Դա ալ կարմիր վարդ էր, որը ծաղկում էր զորամասի բակում։ Ինքս ինձ խոստացա, որ ինչ էլ լինի, այդ ծաղիկը միշտ պետք է ծաղկի։ Ու որքան եղավ ուրախությունս, երբ որոշ ժամանակ անց տեսա, որ ծաղիկը արմատներ է տվել:

Չգիտեմ, հիմա այդ երկու տղաները զորացրվե՞լ են, թե՞ ոչ, բայց ուզում եմ բոլոր զինվորները ծառայեն խաղաղ երկնքի տակ, և անփորձանք վերադառնան տուն։

Արդեն գարուն է: Շուտով իմ վարդն էլ կարթնանա ու նորից կծաղկի, կծաղկի Օձունում…

Կյանքը միայն հաղթելը չէ։ Կյանքը տասը անգամ պարտվելն է, բայց տասնմեկերորդ անգամ վեր կանգնելը, չնահանջելը, չհանձնվելը։ Դա վերքոտ ծնկներն են, գիշերները, երբ համոզված ես, որ վերջը եկել է, բայց մի առավոտ նորից աչքերդ բացում ես ու հասկանում՝ դեռ պետք է շարունակել։ Կյանքը այն պահերն են, երբ կորցնում ես հավատդ ինքդ քեզնից, երբ թվում է՝ ոչինչ չի ստացվի, բայց մի օր քո ներսում ինչ-որ ձայն ասում է. «Մի՛ կանգնիր»։ Եվ դու շարունակում ես։

Կյանքը միայն սիրելը չէ։ Կյանքը ատելն է, հիասթափվելն է, գիշերներն անվերջ շուռումուռ գալ անկողնում ու փորձել մոռանալ անուններ, որոնք սրտիդ մեջ թափանցել են ու չեն հեռանում։ Կյանքը անթիվ «եթե»-ներն են. «Եթե ուրիշ ժամանակ լիներ», «Եթե ուրիշ մարդիկ լինեինք», «Եթե ավելի շուտ հանդիպած լինեինք»… Բայց այն նաև նորից հավատալն է, նորից բացվելն է, նորից սիրելն է, անգամ երբ կարծում ես, թե այլևս չես կարող։

Կյանքը միայն հաջողությունը չէ։ Դա տապալումներն են, սխալները, անհաջող փորձերը, այն դռները, որոնք փակվում են ուղիղ քթիդ դիմաց, ու դու արյունոտ ձեռքերով փորձում ես դրանք բացել՝ չհասկանալով, որ իրականում այդ դռները երբեք քեզ համար նախատեսված չեն եղել։ Կյանքը այն բոլոր «ոչ»-երն են, որոնք լսել ես, որոնք ստիպել են քեզ կասկածել ինքդ քեզ վրա, բայց նաև այն միակ «այո»-ն, որը գալիս է ճիշտ պահին ու փոխում ամեն ինչ։ Եվ դու հասկանում ես՝ գուցե արժեր անցնել այդ ամբողջ ճանապարհը միայն այդ մեկ խոսքի համար։

Կյանքը միայն հավատալը չէ։ Կյանքը կասկածելն է, պայքարելն է ինքդ քեզ հետ, հարցեր տալը, պատասխաններ չգտնելը: Կյանքը հավատալն ու հիասթափվելն է, հետո նորից հավատալը, նորից կասկածելը։ Դա այն պահն է, երբ վստահ ես՝ չես կարող, բայց փորձում ես, անում ես ու հասկանում, որ միշտ էլ կարող ես, միայն թե երբեմն պետք է ընկնես, փշրվես, որպեսզի սովորես նորից կանգնել։
Կյանքը միայն երազելը չէ։ Կյանքը երազանքներից զրկվելն է, դրանք կորցնելն է, հետո նորերը գտնելը, հետո դարձյալ կորցնելն ու դարձյալ ստեղծելը։ Կյանքը այն է, երբ հուսահատվում ես, հավատում ես, որ ամեն ինչ ավարտված է, բայց հետո ներսումդ ինչ-որ բան ստիպում է վեր կենալ, մաքրել փոշին ու շարունակել առաջ գնալ։ Կյանքը չհասած նպատակներն են, կիսատ մնացած գրքերը, չուղարկված հաղորդագրությունները, սպասված պատասխանները, որոնք երբեք չեն գա։

Կյանքը միայն լույսը չէ։ Դա մութ գիշերներն են, երբ չես հասկանում՝ ինչ կլինի վաղը։ Դա անորոշությունն է, տանջող մտքերը, որոնք քեզ չեն թողնում քնել, երբ թվում է՝ դուրս գալու ոչ մի տարբերակ չկա։ Բայց դա նաև արևածագերն են, որոնք գալիս են ամեն անգամ, երբ թվում է՝ մութը հավերժ է։

Կյանքը միայն «լավ»-ը չէ։ Դա նաև «վատ»-ն է, որը սովորեցնում է գնահատել լավը, դժվարությունները, որոնք ստիպում են ուժեղանալ, կորուստները, որոնք հասկացնում են՝ ինչն էր իսկապես կարևոր։ Դա հարվածներն են, որոնք կոփում են հոգիդ, դա վախերն են, որոնք ստիպում են ավելի համարձակ քայլել։

Եվ վերջապես, կյանքը միայն ապրելը չէ։ Կյանքը նաև ընկնելն է, ցավ ապրելը, սովորելը, փոխվելը, ձևափոխվելը, կորցնելն ու գտնելը, ու այդ ամենից հետո՝ նորից վերադառնալը։ Կյանքը վերքերը  բուժելու ուժ ունենալն է, հիշողությունները պահելու համարձակությունն է, ցավի միջից ժպտալը, կորցրածի համար չկործանվելը։ Կյանքը շարունակվելու ընտրությունն է, ամեն անգամ, նույնիսկ, երբ թվում է՝ այլևս ոչինչ չունես շարունակելու համար։

 

Հունվար.

և օրերն ավելի են ցրտում։
Արևը նահանջում է,
Համառորեն չենք մրսում։

Հուշերով ու հույսերով լցնում ենք օրերը,
Որ օրերը չդատարկեն մեզ։

Հունվար.
և նորից ծիծաղում ենք՝
Ձյուների, մառախուղի, կիսացրտի,
կիսալույսի ու կիսակարոտի մեջ։

Շուրջբոլորն սպիտակ է՝
Անթափանցիկ շարունակությամբ։
Բառերի գոլորշու փոխարեն
Պատուհանին հետք է թողնում վառարանի անգույն ծուխը,
Որովհետև բառերն իրենց բոլոր իմաստներով
Մնացել են աշնան դեղին գրկում։

Հունվար.
Մատները սառն են,
Հոգիները՝ տաք,
Օրերը չափազանց ցուրտ են։

Աղջիկը նստած էր քաղաքի տանիքներից մեկի վրա։ Գիշերն արդեն խորացել էր, և փողոցի լույսերը, ինչպես նաև հեռավոր շենքերի պատուհանները, աղոտ շող էին տալիս, բայց նրա հայացքը սևեռված էր վեր՝ դեպի աստղերով զարդարված երկինքը։ Սառն օդը ծակծկում էր նրա դեմքը, իսկ թեթև քամին խաղում էր մազերի հետ։ Բայց նա ոչինչ չէր զգում. ոչ սառնությունը, ոչ քամու հպումը։ Երկինքը հեռու էր թվում, իսկ աստղերը՝ անհասանելի, բայց աղջիկը նայում էր նրանց՝ անհույս ու միաժամանակ ինչ-որ աննկատ հույսով։ «Գուցե նրանք էլ են խաբկանք»,- մտածեց նա,- Գուցե նրանք վաղուց մարել են, իսկ մենք միայն նրանց անցյալի լույսն ենք տեսնում»:

Կարծես կյանքում ամեն բան այդպես լինի. անցյալը միշտ ներկայի տեղ է բռնում՝ ստի պես հույս տալով, մինչ ապագան մնում է մշուշում։

Աղջիկը հիշեց, թե ինչպես էր փոքր տարիքում հաճախ  տարվում երազանքներով։ Նրա երազանքները վառ էին, ինչպես հեքիաթի գույները. ամեն բան իրական էր թվում, ամեն բան հնարավոր։ Բայց հիմա, տասնամյակների պտույտներից հետո, երազանքները դարձել էին նույնքան մոխրագույն, որքան քաղաքի մշուշոտ երկինքը։ Նա մտածում էր, թե երբ էր վերջին անգամ իր սիրտն իսկապես լցվել հավատի շնչով։ Հանկարծ ինչ-որ շարժում  գրավեց նրա ուշադրությունը։ Մի կատու՝ նրբագեղ ու մենակ, անցնում էր լքված փողոցով։ Նրա քայլերը մեղմ էին, իսկ հայացքը՝ անտարբեր, բայց միևնույն ժամանակ, խորը մտածկոտ, ասես նա գիտեր իր ճանապարհը, բայց չէր շտապում։ Աղջիկը զգաց, թե որքան նման էր այդ կատվին. միայնակ, առանց ուղղության, բայց ինչ-որ ներքին հանգստությամբ առաջ շարժվող՝ կարծես ոչինչ չփնտրելով, բայց ոչ էլ ամբողջությամբ հրաժարվելով։ Նրա հայացքը կրկին բարձրացավ երկինք։ Տիեզերքն իր լռությամբ, իր սառնությամբ ու իր անսահմանությամբ նրան գրկում էր, բայց այն հսկայական դատարկությունը, որ  մի ժամանակ միայն ցավ էր պատճառում, հիմա այլ զգացողություն էր առաջացնում։ «Ինչքան մեծ է այս ամենը, ինչքան ավելին կա այն ամենից, ինչ մենք տեսնում կամ հասկանում ենք»,- մտածեց նա։ Նրա ներսում մի փոքրիկ բան շարժվեց՝ մի բան, որ հույսի նման էր, բայց դեռ չձևավորված։ Այդ պահին աղջիկը հասկացավ մի բան. գուցե ամբողջ լույսն իր շուրջը չկարողանար փարատել մթությունը, բայց մի փոքրիկ լույս իր ներսում կարող էր։ Ու եթե այն կարող էր նորից բոցավառվել, գուցե նա կարողանար գտնել իր տեղն այս մեծ պտույտի մեջ։

Ժամանակն անցնում էր, բայց գուցե դրա հետ չէր անցնում ամեն ինչ։ Գուցե ինչ-որ բան մնում էր, աճում ու ձևավորվում։

Հավատը շարունակում էր ապրել խորքում, այնտեղ, որտեղ դեռ փայլում էր մի փոքրիկ լույս։