Ինձ միշտ հետաքրքրել է՝ ի՞նչ է վերջապես այդ արդարությունը: Երկար-բարակ մտքում փիլիսոփայելուց և իմ մտքերի մեջ խճճվելուց հետո որոշեցի հարցազրույց անել իմ հասարակագիտության ուսուցչուհու՝ Արփիկ Քոչարյանի հետ, ում իսկապես համարում եմ արդար ու ազնիվ մարդ և հրաշալի ուսուցչուհի, որի հետ հաճախ զրուցում եմ ու տալիս ինձ հուզող շատ հարցեր:
-Ի՞նչ է արդարությունը:
-Արդարությունը դարեր ի վեր հետաքրքել է մարդկությանը: Դա համարվում է այնպիսի արժեք, որի քննարկման գործընթացը մինչ այսօր ընթանում է: Անհատը պետք է այնպիսի զարգացվածության մակարդակ ունենա, որ կարողանա լրջորեն մոտենալ, հասկանալ, ընդունել և կիրառել այդ արժեքը: Արդարությունը իրավ է, այսինքն՝ աջ զարգացում, ոչ թե ձախ: Ցանկացած քայլ անելիս կամ հարց քննելիս դու պետք է դրա աճը տեսնես: Ամեն դարաշրջանում դա քննարկվել է: Ինձ համար տիպական օրինակ է մեծ ու ամենաուժեղ մտածողներից մեկը՝ Սայաթ Նովան, որը ասել է հետևյալ խոսքերը, որ մինչև այսօր հնչում է որպես արժեք. «Արդար դատե. չէ վուր թագավոր իս դուն,Վաստանում տեր ու զորավար իս դուն…»:
Արդարության չափանիշը միևնույն համարել բոլոր մարդկանց մոտ հնարավոր չէ, քանի որ որքան մարդ կա, այնքան էլ կա մոտեցում այս արժեքի նկատմամբ: Այդ պատճառով հասարակագետները արդարության երեք տեսակ են ներկայացնում`բաշխման, ուղղման և ընթացակարգային:
Եթե ես գիտեմ, որ սոցիալապես անապահով խավեր կան, որ ունեն օգնության կարիք, ապա պետք է օգնեմ նրանց, ոչ թե ինձ համար հարազատ մարդու, որը անգամ չունի դրա կարիքը: Այսինքն՝ պետք է բաշխեմ հավասարապես, առանց որևէ վերապահումների, որը կխախտի իմ արդարության չափանիշը:
Մարդկությունը անսխալ լինել չի կարող, հասարակությունը՝ նույնպես, որովհետև մարդկանց տարբեր դաստիարակություն կա, տարբեր միջավայրերի զարգացում, և ամենքը յուրովի է իրեն դրսևորում հասարակության մեջ:
Եթե մենք ասում ենք` մի´ գողացիր, բայց տեսնում ենք, որ հենց մեր հասարակության մեջ էլ գողեր կան, նաև, որ ավելի վատ է, մարդասպաններ, nրանք շեղվում են օրենքից և կատարում այդ հանցավոր արարքը, որքանո՞վ ճիշտ կլինի նրանց չուղղելը: Այսինքն՝ ուղղման շնորհիվ նրանք իրենց կատարած հանցանքի համար պետք է պատասխանատվություն կրեն, որն էլ կարևոր է հետագա սերունդներին ճիշտ ուղու վրա դնելու համար: Իսկ ուղղելու համար կա ընթացակարգ, որը իրականացվում է արդարադատության մարմինների կողմից: Նրանք աշխարհի բոլոր երկրներում էլ գոյություն ունեն:
Արդարադատության մեջ մտնում է հիմնական դատական համակարգը, ինչը մեր երկրում եռաստիճան է:Սա ես ճիշտ եմ համարում, որովհետև, մենք ունենք մարզային դատարաններ, որոնք կոչվում են առաջին ատյանի դատարաններ, ունենք Վերաքննիչ դատարան, որը քննարկում է առաջին ատյանի դատարանի թույլ տված սխալները, ունենք Վճռաբեկ դատարան, որը զբաղվում է վարչական և քրեական գործերով: Ես խոսում եմ փաստաթղթի վերաբերյալ,որը բեկանման ենթակա չէ, այսինքն՝ վճռաբեկը:
Երբեմն մենք շատ ենք լսում, որ Հայաստանում արդարությունը քայքայված է: Եկեք մենք տոկոսային հարաբերություն կազմենք: Քայքայողն էլ ենք մենք, կարգավորողն էլ ենք մենք: Եթե մենք լուրջ ենք մոտենում օրենսդրությանը, ուրեմն քայքայման գործընթացները քիչ են լինում: Եթե մարդիկ հեռու են օրենքից, չգիտեն այդ օրենքի չափանիշները և միշտ խախտում են, նրանք խախտում են նաև արդարության չափանիշները: Չէ՞ որ ուժն առանց արդարության ոչինչ է, արդարությունն առանց ուժի նույնպես ոչինչ է: Բերեմ վառ օրինակ՝ երթևեկության կանոնները: Եթե անընդհատ չհետևենք, դիտողություններ չանենք այդ կարգազանց վարորդներին, նրանց պատասխանատվության չենթարկենք (պատասխանատվության ամենամեծ չափանիշը 3 տարի վարորդական իրավունքից զրկումն է, սակայն նրանց ընդամենը տուգանքներ են տրվում), ապա ի՞նչ կլինի: Նրանց, եթե անընդհատ ներեն ու պատասխանատվության չենթարկեն, մեր երթևեկության կարգը և հասարակության անվտանգությունը խաթարված կլինի: Այսպիսով` արդարությունը արժեք է, որի իրականացման համար հարկավոր է զարգացվածության բարձր մակարդակ, որպեսզի ճիշտ ձևով մատուցենք սերունդներին այն փորձն ու պատկերացումները, որը մշակել ենք սերնդեսերունդ:
-Ձեր կարծիքով «ճշմարտություն» և «արդարություն» բառերը հիմնական բնորոշում ունե՞ն:
-Արդարությունը լուրջ արժեք է, իսկ ճշմարտությունը մեզնից յուրաքանչյուրի իրականությունն է, որը անձը պետք է կարողանա ճիշտ տարբերակել և ներկայացնել: Եթե ես այդ իրականությունը ճիշտ չներկայացնեմ, կեղծեմ, քծնեմ ու ոչնչացնեմ, այստեղ կխախտվի ճշմարտություն ըմբռնումը: Սակայն ինքան էլ փախչեմ իրականությունից, միևնույնն է, վաղ թե ուշ փաթաթվելու է ինձ: Եթե ասեմ, որ իմ երեխան լավ է սովորում, բայց արդյունքում ես գիտեմ, որ իմ երեխան բացարձակապես չի սովորում, այդ արարքով ես առաջին հերթին խաբում եմ ինձ, երկրորդ հերթին քայքայում եմ իմ երեխայի ապագան: Այստեղ խաթարվում է ճշմարտությունը, իսկ ինչքան այն չի պահպանվում, այնքան մեր հասարակությունը գնում է դեպի քայքայման: Այստեղից եզրակացություն, որ ճշմարտությունն ու արդարությունը որոշակի չափով իրար հետ կապակցված են, սակայն արդարությունը ավելի լայն հասկացություն է:
-Լիարժեք արդարություն գոյություն ունի՞:
-Լիարժեք արդարության մասին խոսելն ավելորդ է, որովհետև բոլոր երկրներն էլ այս հարցը քննարկում են ու կքննարկեն: Արդարությունը պահպանողն էլ ենք մենք, խախտողն էլ ենք մենք: Իմ կարծիքով հարյուր տոկոսանոց արդարության մասին խոսելն ավելորդ է. սա իմ անհատական մոտեցումն է: Կան բազմապիսի չափանիշներ: Ես`որպես հասարակագետ, չեմ հավատում լիարժեք արդարության գոյությանը, որովհետև տարբեր մարդիկ ու հասարակությունները տարբեր կերպ են սահմանում այն: Ուստի կարող են այդ սահմանումները չհամընկնել, ինչն էլ նշանակում է, որ իդեալական արդար վիճակ լինել չի կարող:
-Իսկ Հայաստանի մասին ի՞նչ կասեք:
-Հայ ժողովուրդը, եթե այսօր այս անելանելի վիճակում է, ապա դրա արմատները ինչ-որ չափով պատմական անցյալում պետք է փնտրել: Անընդհատ ունենալով տարբեր թշնամիներ և պայքար, միշտ մտածել ենք, որ մեր սեփական ոտքի տակից չկորցնենք մեր հողն ու պետականությունը: Այդ պատճառով մենք շատ հաճախ, մեր պատմական իրականությունից ելնելով, ձևավորել ենք մեր ազգային մենթալիտետը, մեր ազգային վարքագիծը: Երբեմն մենք անարդարացի ենք եղել, քծնել ենք, ենթարկվել ենք: Դա եղել է այն ժամանակ, երբ մեր ժողովուրդը կորցրել է իր ազգային ինքնությունը, իր պետություն ունենալու արդարացի իրավունքը: Երբ մենք թուրքին հպատակ ենք եղել, մտածել ենք մեր ընտանիքի, մեր ազգի մասին:
Ամեն երկիր ունի իր պատմությունը և ինքն է թելադրում այդ: 1991 թվականին Հայաստանն անկախացավ ու դարձավ ժողովրդավարական, իրավական, սոցիալական պետություն: Հետևելով ժողովրդավարության սկզբունքներին, որ մենք պիտի լինենք իրավական պետություն, ժողովուրդը պետք է պահպանի, սովորի ու ընկալի, հարգի ու կիրառի հասարակության կողմից թելադրված արդարացի կանոնները, ես կասեի, որ մենք դեռ դրան չենք հասել:
Ես չեմ համոզում շատերին, չեմ ասում, որ մենք չենք հասնի և չենք դառնա իրոք ժողովրդավար երկիր, ինչպես աշխարհի շատ զարգացած երկրներ են, սակայն համենայն դեպս հույս ունեմ, որ մենք էլ մի օր կկայանանք որպես ժողովրդավարական երկիր, և կունենանք այն ամենը, որ կկարևորենք և կարժևորենք, ինչն էլ մեր ժողովրդին կտանի դեպի առաջ: Կա մի այսպիսի արտահայտություն. «Ինչպիսին իշխանությունն է, այնպիսին ժողովուրդն է»: Ամեն ժողովուրդ արժանի է իր իշխանությանը: Իշխանությունդ գրագետ է, խելացի է, ժողովրդավարության կարգ ու կանոնը ճիշտ է արժևորվում, մարդուն տալիս է հնարավորություն օրենքի առաջ հավասար լինելու, այդ դեպքում ժողովրդավարությունը կկայանա: Իսկ այսօր մենք ունենք օլիգարխիկ մոտեցումներ, այսինքն մենիշխանության հասկացություն: Իշխանավորը, ընտրվելով ժողովրդից, նրան «մարդու տեղ է դնում» միայն ընտրությունների ժամանակ, իսկ դրանից հետո անում այն, ինչ ցանկանում է: Որտեղ կա ժողովուրդ-իշխանություն անջրպետը`հեռացումը, այնտեղ լուրջ ժողովրդավարություն կայանալ չի կարող:
Ես միշտ լցված եմ հավատով ու հուսով, որ այս երկիրը կզարգանա, կկայանա: Պարզապես մենք դեռ ժամանակ ունենք, ուղի ունենք անցնելու և շուտով կհասնենք դրան, քանի որ մենք արդեն զարգացման մեջ ենք,պարզապես մեզ պետք է արժեքները ճիշտ գնահատել, չոտնահարել մեր օրենքները, որոնք կարևոր են մեր երկիրը զարգացնելու համար:
-Իսկ ըստ ձեզ, ինչպե՞ս կարելի է հասնել դրան:
-Առաջին հերթին, այն երկրում, որտեղ հարգանք կա օրենքի հանդեպ, որտեղ օրենքը չեն շրջանցում, չի գրվում ու մնում թղթի վրա, այսինքն կիրառվում է և հասանելի է ժողովրդին, հասնում են ժողովրդավարական մոդելին: Ժողովուրդը պետք է ունենա այնպիսի գիտակցական որակ, որ կարողանա արժևորել ու կարևորել օրենքը:
Օրենքների մայրը համարվում է Սահմանադրությունը: Նրա պահպանումը պետք է սկսվի վերևից: Եթե վերադասը ինքը հարգի այդ օրենքը, դա չափանիշ կդառնա նաև մյուսների համար: Չէ՞ որ պետք չէ անջատել ժողովրդին ու իշխանությանը:
