Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Ինձ թվում է, ովքեր որ կարդացել են նախորդ նյութս մանկությանս մասին Տավուշի մարզի սահմանապահ Կոթի գյուղի Ձիան ուրթ սարում, կուզեմ, որ կարդան այլ հաճելի դրվագների մասին ևս:

2008 թիվն էր, երբ եղբայրս և մեր երկու ընկերները որոշել էին գնալ մեր սար: Այդ ժամանակ մենք Վանաձորում էինք ապրում, և իրենք Վանաձորի ավտոկայանից պետք է նստեին ավտոբուս` Աթան սար գնալու: Աթանը մեր սարից մոտ 15 կմ հեռավորության վրա է գտնվում: Աթանից դեպի մեր Ձիան ուրթ սարը կրին մեքենայով էին գնացել և սարում մնացել էին մոտ երեք օր: Երբ սարից վերադարձան Կոթի, սկսեցին ինձ ոգևորված պատմել իրենց հիանալի ճամփորդության, անանցանելի ճանապարհի մասին:

-Դուք ընդամենը մեքենայով գնացել և մեքենայով հետ եք եկել, չեմ հասկանում այդ ի՞նչ տպավորություն եք ստացել մեքենայով գնալուց,- ասացի ես:

-Վահա՞ն բա դա հարց էր, որ մեզ տվեցիր, բա բացի մեքենայով գնալուց ինչո՞վ պետք է գնայինք սար,- պատասխանեց ընկերս:

-Հա՛յկ ջան, բացի մեքենայից կարաս ոտքով գնաս:

-Արա՛, գժվե՞լ ես դու,- ծիծաղեց ընկերս,- ի՞նչ ոտքով գնալ, այդքան ճանապարհը ո՞նց ոտքով գնանք: Վանաձորից միչև հասնենք ձեր սար, մի քանի օր կտևի:

-Ապեր, հա ճիշտ ես երկար ժամանակ կտևի,-չհամբերեցի ես,-բայց Վանաձորից դեպի մեր սար և Կոթիից, հավասար հեռավորության վրա են: Ճանապարհորդության հաճույքը հենց ոտքով քայլելու մեջ է: Այ օրինակ, վաղը առավոտ շուտ ես ու հորաքրոջս տղան ոտքով պետք է սար գնանք:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Ընկերս զարմացավ.

-Արա՛, հո դուք շա՞շ չեք, էդքան ճանապարհը ո՞նց տեք գնա:

-Ապեր, կգնանք ու մեծ բավականություն ստացած կգանք, բայց ոչ թե ձեր նման` մեքենայով:

Առավոտյան ժամը 7:30 արդեն մենք պատրաստ էինք կտրել մոտ 60 կմ ճանապարհ և հասնել Ձիան ուրթ:

«Մշուշով պատված անտառի գրկում, սարի լանջին ձգվում է դրախտային մի բացատ, մասրենու թփերով պատված կանաչ մի աշխարհ, որի ձորերի վրա կախված փեշերին վայրի տանձ է հասնում ու զկեռ, իսկ վերևում միայն հաստաբուն կաղնիներն ու հաճարենիներն են խշշում լուռ: Սար գնացող ճանապարհին մի քանի աղբյուրներ կան դարավոր ծառերի տակ, որ գարնանը վարարում, անտառը լցնում են անուշ կարկաչով, իսկ ամռանը այնպես սառն է լինում, որ ծարավ ճամփորդը երկու կում հազիվ է կարողանում խմել:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Սարի ճամփի հաճույքն իմացող դաշտավորը, երբեք չէր բարձրանա իրենց ուրթերն առանց այդ սառը աղբյուրներից ջուր խմելու, և եթե ոչ մի քանի օր մնալու այդ դրախտային վայրում, իսկ քոչերը միասին սար տանող բարեկամ, ընկեր ու համախոհ մարդիկ շաբաթով հանգիստ կառնեին այդ կախարդական վայրում»:

Ամբողջ ճանապարհին հորաքրոջս տղայի հետ ասում-խոսում էինք, զվարճալի պատմություններ պատմելով գնում էինք: Ամեն սար հասնելուն պես այդ սարի բնակիչները մեզ կանչում էին իրենց մոտ, որպեսզի մի քիչ հանգստանանք և հաց ուտենք, բայց մենք իրենց շնորհակալություն էինք հայտնում ու ասում, որ առանց ժամանակ կորցնելու պետք է հասնենք Ձիան ուրթ: Սարվորները բարի ճանապարհ էին մաղթում և պատվիրում, որ չշեղվենք և գնանք միայն մեքենայի ճանապարհով, այլ ոչ թե կարճ ճանապարհներ անտառի մեջով փորձենք գտնել: Մենք այդպես էլ անում էինք, չէինք շեղվում ճանապարհից, միայն այն դեպքում էինք շեղվում, երբ անտառի ծառերից վայրի հատապտուղներ էինք ուզում քաղել ուտել:

Արդեն մոտավորապես ժամը 11-ը կլիներ, երբ սկսեցինք քաղց զգալ: Որոշեցինք մի քիչ կանգ առնենք և հաց ուտենք: Մեզ հետ վերցրել էինք մի կտոր հաց, երկու պոմիդոր, վարունգ և մի կտոր պանիր: Դե, ճանապարհ գնալուց ամենալավ ուտելիքը հաց, պանիր, վարունգ, պոմիդորն է: Մեզ հետ վերցրածը ուտելուց հետո շարունակեցինք ճանապարհը: Քայլելը դժվարացել էր: Մոտավորապես ժամը մեկը կլիներ, երբ հասանք Կարմիր գեղ կոչվող սարը: Ի դեպ ասեմ, որ Կարմիր գեղ սարը նոյեմբերյանցիների սարն է: Մեզ մնում էր անցնել մոտավորապես 15 կմ ճանապարհ, բայց արդեն ուժասպառ էինք եղել: Քանի որ արդեն հասել էինք Կարմիր գեղ, որոշեցինք գետում լողալ, մի քիչ թարմանալ: Լողալուց հետո երբ թարմացել և ուժերներս վերականգնել էինք, շարունակեցինք ճանապարհը: Հասնելով Մրմաձոր սարը, տեսանք, որ անվտանգությանս պետը՝ Փոլին այնտեղ մեզ է սպասում: Նշեմ, որ Մրմաձորը ժամանակին եղել էր Կոթի գյուղացիների սարը, սակայն հետագայում անցել էր Բաղանիս գյուղի գյուղացիներին:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Մենք զարմացանք Փոլիին տեսնելով, քանի որ տատիկ-պապիկիս չէինք ասել, որ իրենց հյուր ենք գնալու, և չհասկացանք, թե Փոլին որտեղի՞ց էր հասկացել մեր գնալու մասին: Երևի շատերիդ հետաքրքրեց, թե ո՞վ է իմ անվտանգության պետ Փոլին: Ուրեմն ասեմ, Փոլին իմ գամփռ շունն էր և միաժամանակ ամենամոտ ընկերս, քանի որ միշտ հետս էր լինում: Փոլիին սիրելուց հետո ճանապարհը շարունակեցինք և մոտավորապես երեք անց կես հասանք Ձիան ուրթ: Շատ էինք ուրախացել, որովհետև բացի տատ ու պապիս տեսնելուց, նաև կատարեցինք մեր առջև դրված խնդիրը. ոտքով գյուղից եկանք մեր սար:

Սարում մեկ շաբաթ մնալու ընթացքում հասցրել էինք բազմաթիվ վայրերում լինել: Ամբողջ օրը անտառներում կամ դաշտերում էինք, անտառից և չոր փայտ էինք բերում, որ դոռոնջ (խարույկ) անենք:

Մեկ շաբաթ մնալուց հետո պետք է վերադառնայինք: րոշել էինք դարձյալ ոտքով հասնել գյուղ: Մինչ մենք քնած էինք, պապս ճշտել էր մեր ուրթից, թե ով պետք է գյուղ գնա:

-Րեխեք ջեն, վի կացեք, պատրաստվեք, որ երկու ժամից գեղը գնացող մաշնա կա, հետը գեղը գնաք:

Ես դժգոհեցի.

-Ա դե, պապի, լավ էլի: Մենք մեքենայով չենք ուզում գնալ, մենք ոտքով ենք ուզում գնալ:

Բայց պապս բարկացած պատասխանեց.

-Բա, որ ոտով գնալուց մի բան ըլի ձեզ, ես ի՞նչ տիմ անի: Վաքվեք ու գնացեք գեղը:

Մեզ արդեն մնում էր համակերպվել այդ մտքի հետ: Ամբողջ ճանապարհին հորաքրոջս տղայի հետ խոսում էինք, թե ինչ հրաշք ճանապարհորդություն էր ոտքով սար հասնելը:

Ու՞ր ես մանկություն: Ու՞ր եք իմ խենթ ու խելառ օրեր:
Մանկությունն ու հասուն կյանքը իրարից  բաժանվում են մի կամրջով, որով քայլելու դեպքում հետ դառնալն անհնար է: Ուզում եմ կրկին քայլել այդ կամրջով: Գիտեմ, հնարավոր չէ, բայց միևնույնն է, ուզում եմ: Ուզում եմ կրկին մոռանալ ցավի, տառապանքի, անարդարության մասին: Ուզում եմ առաջվա պես լաց լինել միայն դրսում խաղալու համար:

Լուսանկարը` Վահան Ազիբեկյանի

Մանկությունն  ուղղակի հրաշք է: Անբացատրելի մի հրաշք: Եթե նույնիսկ աշխարհի բոլոր լեզուների բառապաշարն օգտագործեմ, միևնույնն է, չեմ կարող բացատրել այն, ինչ «մանկություն» է կոչվում: Հիշում եմ` ինչքան էինք խաղում «պախկվոցի, զապաս, հալամոլա, անուն գոռոցի, էշ միլիցա»:

Փոքր ժամանակ բոլորն ուզում են մեծ լինել, տարեդարձի օրը մտածում ենք` ըհըն, մի տարի էլ մեծացանք: Իսկ հիմա ափսոսում եմ, որ մեծ եմ, նույնիսկ չեմ էլ ուզում, որ ծննդյանս օրը նորից վերադառնա, քանի որ ուզում եմ փոքր մնալ: Կյանքի լավագույն շրջանը, երբ առավելագույնն ես զգում սիրո բերկրանք, հոգատարություն, երջանկություն, երբ անհոգ ես ցանկացած բնագավառում, երբ քեզ համար միևնույնն է, թե ինչ վիճակում են ծնողներդ, դու միայն ուզում ես ու պահանջում…

Լուսանկարը` Վահան Ազիբեկյանի

Երբ հիշում եմ մանկությունս, ծիծաղս չեմ կարողանում զսպել. ի՜նչ օրեր էին…  Հիշում եմ՝ մի աղջիկ կար Սոնա անունով մեր Ձիան ուրթ սարում, որին ատելով ատում էի, և ինքս էլ չգիտեմ` թե ինչու: Եվ այդ ատելը փոխադարձ էր, այսինքն՝ ինքն էլ ինձ չէր սիրում և ատում էր, ամեն օր մեկս մյուսի դեմ ինչ-որ դավեր էինք նյութում: Որ ասեմ, թե ինչից էր մեր հակամարտությունը սկսվել, ձեր ծիծաղն էլ կգա:

Մեր սարում մի աղջիկ կար, առաջին տարին էր եկել  Ձիան ուրթ: Եվ ես էլ փորձում էի, քանի որ նոր էր եկել սար, հետը խաղայի:  Կարճ ժամանակ անց մենք մտերմացանք, ու պարզվեց, որ հեռու բարեկամներ ենք: Եվ այն աղջիկը, ում չէի սիրում, սկսել էր  իմ մանկության ընկերներին ասել, որ իբր ես նոր եկած աղջկան սիրում եմ: Իրականում նման բան չկար, որովհետև Սոնան չգիտեր, որ ես այդ նոր եկած աղջկա հետ բարեկամական կապ ունեմ: Այս զվարճալի ասեկոսեները, երբ ես իմացա, գնացի և պատասխան պահանջեցի, թե ինչի՞ համար է նման սուտ լուրեր տարածել: Եվ դրանից հետո մենք սկսեցինք ատել իրար և դրանից հետո ես Սոնային այլևս սարում չտեսա: Այդ օրից անցավ մոտ 16 տարի: Վերջերս Facebook  սոցիալական ցանցի միջոցով պատահաբար գտա իմ մանկության ընկերուհուն և սկսեցինք զրուցել: Մոտ մի շաբաթ կլիներ, որ սոցիալական ցանցով շփվում էինք, երբ Երևանում Կարապի լճի մոտ պատահաբար հանդիպեցինք: Ի՞նչ մեղքս թաքցնեմ, ականջակալները ականջներիս երաժշտություն լսելով, գլուխս կախ քայլում էի, և այդ պահին Սոնան  նկատել և ճանաչել էր ինձ: Կողքով անցել, բայց այդպես էլ չէի նկատել մանկության ընկերուհուս: Եվ երբ ասաց` Վահա՞ն, ես անմիջապես հետ շրջվեցի և տեսա Սոնային` արդեն մեծացել, սիրունացել, հասուն աղջիկ էր դարձել: Գրկախառնվեցինք, և աչքերս փակած վիճակում կարծես ամբողջ մանկությունս աչքիս առաջով եկավ ու անցավ: Այնքան շատ էի հուզվել այդ ժամանակ, որ չեմ կարող պատմել, թե ինչ էի զգում, և մենք սկսեցինք հիշել մեր մանկության հաճելի օրերը: Պատմում ու ծիծաղում էինք մեր արածների վրա, որ մեկս մյուսի տատիկին գնում բողոքում էինք, որ իրա թոռանը ասի` խելոք մնա: Շատ էի ուրախացել այդ չսպասված հանդիպումից, որ վերջապես մանկությանս ընկերուհուն գտա:

Լուսանկարը` Վահան Ազիբեկյանի

Ես ինքս շատ ուրախ մարդ եմ և իմ մանկության ընթացքում շատ ու շատ զվարճալի դեպքեր են հանդիպել, որոնց մասին հետագա նյութերիս մեջ կգրեմ: Դա այն տարիներն էին, երբ քո խնդիրն էր` «երեխեքը չեն թողնում ես էլ խաղամ, որովհետև փոքր եմ» արտահայտությունը:

Մի զվարճալի դեպք էլ պատմեմ կրկին Ձիան ուրթ սարում անցկացրած օրերից: Սարի երեխաներով հավաքվել էինք և վերջապես որոշել էինք հոգի կանչել, արդեն տեղը և ժամը որոշել էինք, ու մեկ էլ  ընկերներս ասացին.
-Վահան, դու մեզ հետ հոգի չես կանչելու, որովհետև փոքր ես և կվախենաս:

Ես էլ պատասխանեցի.
-Հա, ճիշտ ա, ձեզանից 2 տարով եմ փոքր, բայց չեմ վախենա, հանգիստ եղեք:

Բայց ամենատարիքով ընկերներիցս մեկն ասաց.
-Վահան, սա իմ վերջնական խոսքն է. դու հաստատ մեզ հետ հոգի չես կանչելու:

Ես էլ գլուխս կախ, տրամադրությունս գցել էի, որ հերթական անգամ փոքրի տեղ են դնում ինձ ու չեն թողնում միանամ իրենց: Բայց, երբ տեսա, որ արդեն բոլորը գնացին հոգի կանչելու տեղը, անմիջապես ցանկացա, որ մուռս հանեմ իրենցից:

Լուսանկարը` Վահան Ազիբեկյանի

Գնացի այդ խրճիթի մոտ: Թաքուն կանգնել էի և մի փոքր անցքից հետևում էի ներսում կատարվող իրադարձություններին: Երբ տղաներից մեկն ասաց.
-Հոգի ջան, հոգի, թե այստեղ ես` մի նշան տուր,-  ես անմիջապես բարձր կոշտ ձայնով պատասխանեցի.
-Ե՜ս այստեղ եմ:

Ընկերներս իմ պատասխանը լսելով, վախեցած ուժեղ ճչալով դուրս եկան այդ խրճիթից, որ փախնեն, ամեն մեկը  իրենց օդեն (խրճիթը) գնա:  Հանկարծ կատարվեց չպլանավորված մի բան: Ընկերներիցս մեկը խրճիթի մոտով անցնելիս տեսել էր, որ ես «հոգի կանչելու» ժամանակ խրճիթի մոտ եմ եղել, և բոլորին ասաց այդ մասին: Արդեն էլ վազելով իրենց օդեն չէին գնում, այլ իմ հետևից էին վազում, որ բռնեն և դատաստան տեսնեն: Բայց այդպես էլ չկարողացան ինձ հասնել, ես վազելով գնացել էի մինչև Պապի ուրթ:

Ափսոսում եմ, որ մեծացա: Մանկությունն ինձանից արագ է վազում, և  հետևից հասնել չի լինի:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Ամեն տարի, երբ  գալիս էր մայիս ամիսը, սկսվում էին իմ ուրախ և հաճելի օրերը: Անհամբեր սպասում էի, թե երբ պետք է դպրոցում փակեմ քառորդս, որպեսզի գնամ Կոթի գյուղ, որ տատիկ – պապիկիս հետ քոչը բարձենք հորեղբորս բեռնատարը և գնանք մեր Ձիան ուրթ սարը: Երևի թե շատերը հարց կտան, թե ի՞նչ է նշանակում քոչը: Քոչը դա մեր սար տարվող իրերն են: Մենք մեքենայով  մեր քոչն ենք տանում սար, իսկ պապիկս ու հայրս 60 կմ ճանապարհը ոտքով մեր անասուններին քշելով էին գալիս դեպի Ձիան ուրթ:

Գյուղի ծայրից սկիզբ առնող ճամփան մեկ` վերև, մեկ` ներքև ձգվելով, մեկ ավազի, մեկ կավի երանգ առնելով, անցնում է լեռների, ձորերի վրայով, հասնում հեռու- հեռվի լեռնամուտի բացատին և բաժանվում է երկու մասի: Մեկը ծառերի մութ, սառը ստվերի տակով իջնում է Կռնավորի ձորը, որ անցնի մի քանի աղբյուրներից կազմված աղմկոտ գետը, բարձրանա իրար հաջորդող բացատները և երկարի դեպի Ձիան ուրթի արոտավայրերը: Իսկ մյուսը քարքարոտ ճանապարհներով անցնում-գնում է Նոյեմբերյանի տարածաշրջանի մյուս գյուղերի սարերը: Այստեղ ուզում եմ մեջբերել իմ հայրենակից Իգնատ Մամյանին.

«Սարերը նույնն են, ինչպես կային  հազար տարի առաջ, և նույնն են լինելու հազար տարի հետո:

Մինչև վերջերս մեր բոլոր սարերը թուրքահունչ անուն ունեին՝ Սրբասարը՝ Գոգդաղ էր, Մեղվասար՝ Չիբլլու, Կոճղասարը՝ Ղարաքյոթուկ և այլն:  Այսպես էր կոչվում, որովհետև Խորհրդային ժամանակներ էին, և իշխանությունները կամենում էին, որ Ադրբեջանի և մեր հարակից վայրերի թուրքերը իրենց հոտերով և նախիրներով ամառնամուտին անարգել այցելեն մեր սարերն ի վեր, իրենց ճամփին փչացնելով ամեն ինչ՝ աղբյուր և մարգագետին: Եվ փառք Աստծո, կայացավ համազգային մեծ զարթոնքը, և թուրքերը իրենց ամեն ինչով հավիտյան քշվեցին մեր ծաղկոտ լանջերից: Սարերը վերագտան իրենց ամբողջական պատկանելիությունը: Մեր սար աշխարhը չունի Զանգեզուրի ժայռեղեն սլացքները, մեր բարձունքները երկնքին առնչվում են մեղմ ու փափուկ կորագծերով, եթե անտառապատ են՝ ամպերի մեջ սուզված հնամյա ծառերով, եթե ոչ` անպայման ուրցաբույր խոտ ու ծաղկունքով: Աշխարհում ոչ մի տեղ ուրցը այդպես թունդ բուրմունք չունի, ինչպես՝ այստեղ: Սարվորները աշնանամուտին իրենց հետ չորացրած ուրցի փնջեր են տանում գյուղ, և Նոյեմբերյան բնաշխարհում սարի ուրցի թեյը ավելի հարգի է տարատեսակ ըմպելիքներից: Եվ այս լանջերի հազարավոր խոտ ու ծաղիկների թագուհին Սրածաղիկն է , ու եթե  երեխաներին հանձնարարվի թղթի վրա պատկերել կարոտը, նրանք պարզապես Սրածաղիկ կնկարեն, որովհետև մանրիկ ոսկեգույն կոկոններով այս ծաղիկը  սիրելի մարդու թանկ վայրերի կարոտի պես, որքան հնանում, այնքան դառնում է ազնվաշունչ:

Ասեմ` ինչի է մեր սարը կոչվում Ձիան ուրթ, որովհետև այստեղ գտնվող սարերը կարծես նման են ձիու թամբին, և տասնյակ տարիներ այստեղ ձիերը ավելի շատ են, քան մյուս սարերում, և այդ պատճառով էլ կոչվում է Ձիան ուրթ: Շատ հին պատմական սար է Ձիան ուրթը, և ափսոս, որ հնարավոր չէ ներկայացնեմ ըստ ամենայնի»:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Իմ մանկական քաղցր, բարի հիշողությունները բոլորն էլ կապված են սարիս հետ: Ամեն առավոտյան ժամը 5-ին արթնանում էինք, որպեսզի կովերին կթենք և ուղարկենք արածելու: Կթած կաթը սկսում էին մշակել, մի մասից տատս պանիր էր սարքում, իսկ մյուս մասը զտում էի, որպեսզի կաթը և ըրաժանը առանձնանան, և ստացված ըրաժանից էլ տատս կարագ սարքի: Ընդհանրապես սարերում խանութ չի լինում, եթե ինչ որ անհրաժեշտ բան է մեզ պետք լինում, սպասում ենք, թե երբ պետք է շաբաթվա մեջ մեկ կամ երկու անգամ առևտրական մարդիկ մեքենաներով գան, և սկսենք մեզ անհրաժեշտ իրերը առնել: Նշեմ նաև, որ իրերը ոչ թե հայկական դրամով էինք առնում, այլ հենց տնական ու ճերմակ պանիր տալով: Այսինքն, ինչ մեզ պետք էր լինում, վերցնում էինք,  և վերցրածը մոտավորապես դրամի վերածում և այդ դրամի փոխարեն տալիս էինք անհրաժեշտ կիլոգրամանոց պանիր:

Հաճախակի գնում էինք սունկ հավաքելու: Շատ եմ ուզում սունկ հավաքելու գործընթացից մի զվարճալի դեպք պատմել:

Պապիկիս հետ սունկ հավաքելուց արդեն վերադառնում էինք և հանկարծ մի ծառ տեսանք, որի վրա մեր լեզվով ասած շատ «սոկոն» (սունկ) կար: Պապս ասաց.

-Վահան ջան, էս ծառը հիշի, որ գնաս ըրեխեքին վեկալես, գաս մնացած սոկոնը վաքես:

-Արխային, պապի,- ասացի ես, – հիշողությունից լավ եմ, կհիշեմ տեղը, կգանք համ էս սոկոնը կվաքենք, համ էլ մնացածը, համ էլ վա՞խըմ ես ըսքան  ծառերի վրից սոկոն չճարենք, որ եթե էս ծառը չհիշեմ:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Եվ մենք անտառից դուրս եկանք ու գնացինք մեր օդեն (օդեն դա մեր կացարանն է, որտեղ մնում ենք) և իմ տարիքային երեխաներին ձեն տալով հավաքեցի և ասացի.

-Ըրեխե՛ք, պապուս հետ սոկոն վաքելու տեղից եմ գալի: Մի վենձ ծառ կա վեր ընգած, եկեք վաքվենք, գնանք վաքենք սոկոնը, համ էլ թե կարանք, սինդրիկ էլ կբերենք:

Նկատեցի, որ իմ հավատարիմ ընկերը՝ Փոլին էլ էր ուզում գալ, բայց ես իրեն չարձակեցի, որ գա մեզ հետ: Փոլին իմ հավատարիմ ընկերն էր, և ուր էլ գնայի, իրեն տանում էի հետս: Դե, բացի նրանից, որ Փոլին իմ գամփռ գազան շունն էր, նաև անվտանգությանս պետն էր: Հավաքվեցինք և գնացինք «սոկոն վաքելու»: Մտանք անտառ և թարսի պես մտքիցս թռել էր այն տեղը, որտեղ որ պապս ցույց էր տվել սոկոնով լիքը ծառը, բայց քանի որ մեր այդ խմբի, այսպես ասած, ղեկավարը ես էի, չուզեցի բարձրաձայնեմ, որ տեղը մոռացել եմ: Ահագին սունկ էինք հավաքել և խորացել էինք անտառի մեջ: Արդեն ուզում էինք հետ գալ, բայց այդտեղ նորից բախտս չէր բերել. մոռացել էի հետ գնալու ճանապարհը, և ինձանից գոհ-գոհ, նորից չէի ուզում բարձրաձայնել այդ ամենի մասին: Մեկ էլ ընկերներիցս մեկը ասաց.

-Ա՜, Վահան, ճիշտն ասա` դուլա՞ճ ենք ընգել:

Ես էլ պատասխանեցի.

-Ա՜, ի՞նչ ես շա՛շ-շա՛շ խոսըմ: Սաղ օրը էս անտառի մեջ եմ, եթե ճամփեն գիդենայի ոչ, ձեզ բերիլ չէի:

Բայց ինչպես երևում էր բացի այն, որ պապուս ցույց տված ծառն էի մոռացել, նաև տուն գնալու ճանապարհն էլ էի մոռացել, և  ոնց երևաց, պապիկիս մոտ գլուխս էի գովել և ասել` հիշողությունից լավ եմ: Սկսեցի մի պահ  ինքս ինձ հետ զրույցի բռնվել.

-Ախր Վահան, ինչի՞ անիմաստ տեղը գլուխդ գովեցիր: Բա որ չկարենանք «դուլաճ ընգած» տեղից տուն դարձի ճանապարհը գտնենք: Մի՞թե էդքան համարձակություն չունես ընկերներիդ ճիշտը ասելու:

Ընդհանրապես ես քիչ եմ վախենում ինչ-որ բանից, բայց սկսեցի վախենալ , որ և՛  «դուլաճ ենք ընկել», և՛ այլևս ընկերներս ինձ չեն հավատա և ինձնից իմ այս վատ քայլի համար կնեղանան: Սակայն ներքին ձայնս ինձ հուշում էր, որ ամեն ինչ լավ է լինելու, և կրկին անգամ ներքին ձայնիս հավատալով տարօրինակ ժպիտ էր դեմքիս երևում: Չգիտես ինչու, վստահ էի, որ ուր որ է` հավատարիմ ընկերս կգա և կգտնի մեզ: Եվ այդ ժամանակ կարծես զուգադիպեց, ինձ օգնության հասավ անվտանգությանս պետը՝ Փոլին: Երևի զգացել էր, որ իր ընկերոջ հետ ինչ-որ տարօրինակ բան է պատահել, և եկել էր օգնության: Ճիշտ է, ընկերներս ուրախացան, որ շունս եկել էր, բայց ավելի շատ ես էի ուրախացել, որովհետև գիտեի, որ անտառից դուրս կգանք: Արդեն քիչ էր մնացել, որ անտառից դուրս գայինք, պատահաբար նկատեցի պապուս ցույց տված ծառը:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Ես էլ ինձնից գոհ ասացի.

-Ա՜, տեհա՞ք, որ ո՛չ դուլաճ ենք ընգել, ո՛չ էլ ծառի տեղն եմ մոռացել: Ինչքան սոկոն կա, արագ վաքեք, որ արդեն ուշ ա, գնանք ուրթը:

Բայց էլ ի՞նչ սունկ հավաքենք, արդեն մեր բերած ուսապարկերը լցվել էին, բայց ամեն դեպքում մնացած սունկն էլ հավաքեցինք ու վերադարձանք:

Եվ արդեն բացելով գաղտնիքը, ուզում եմ դիմեմ բոլոր ՄԱՆԿՈՒԹՅԱՆ ընկերներիս, ովքեր կարդում են.  «Կներեք, ընկերներ ջան, որ ձեզ հետ այդքան դաժան եմ վարվել և չեմ ասել, որ կորել ենք»:

Ցավոք սրտի, այսուհետ հնարավոր չէ ամբողջ ամառը անցկացնել այդ հրաշք վայրում, որտեղ բացի մաքուր օդից, նաև ինձ դուր էր գալիս նաև, որ ո՛չ բջջային հեռախոսի կապ կար և ո՛չ էլ էլեկտրաէներգիա: Եթե մարդ ուզում է լիաթոք հանգստանա և կտրվի հոգսերից, խորհուրդ կտամ գնա նման հրաշալի վայր:

Այնտեղի մեր օդեն մենք քանդեցինք 2009 թվականի ամռանը՝ տատիկիս մահվանից մոտավորապես  երկու ամիս անց, և այնտեղ թողնելով  մեր թոնիրը և իմ ու եղբայրներիս կողմից տնկած խնձրի ծառը:

Վերջերս համացանցով մեր սարից մի վիդեո նայեցի, որտեղ երևում էր մեր օդի տեղանքը և արդեն հսկա խնձորի ծառը, որը կարծես կարոտից գլուխը կախել էր և սպասում էր, թե երբ պետք է իր տերերը գան և նորից սկսեն իրեն ջրելը:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Ես Վահանն եմ, Տավուշի մարզի սահմանապահ Կոթի գյուղից: Հաճախ եմ գրում տարբեր բաների  մասին, սակայն ուզում եմ այս նյութը տարբերակել մյուսներից, քանի որ սահմանապահ գյուղի մեղվապահի մասին է: Հորեղբայրս՝ Ավետիքը, մեղվապահ է: Արդեն մոտ 15 տարի հորեղբայրս զբաղվում է մեղվաբուծությամբ, և այսքան տարիների ընթացքում եղել է, որ մեղրի քանակությունը այնքան շատ է եղել, որ չենք կարողացել ամբողջությամբ վաճառել, և հակառակը, երբեմն մեզ անգամ չի բավականացրել:

Հորեբայրս մեծ սիրով է աշխատում մեղուների հետ: Երբ գնում է մեղուներին հետևելու՝ փեթակները բացելու, նայելու, թե ինչ վիճակում են գտնվում մեղրամոմերը, ես հաճախ եմ ներկա գտնվում և իմ չնչին գիտելիքներով, որ ունեմ մեղուների մասին, սկսում եմ իրեն օգնել:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Շատ է լինում, որ մեղուներին այցելության ժամանակ չենք հագնում մեղվապահի համար նախատեսված անհրաժեշտ հանդերձանքը, քանի որ մեղուները կարծես իրենց տիրոջը ճանաչում են և չեն խայթում: Հետներս վերցնում ենք միայն ծուխ անելու գործիքը: Շատերն այդ գործիքի մեջ փայտ են վառում և այդ ծուխն են փչում, իսկ մենք չորացրած աթարն ենք վառում և այդ աթարի ծուխն ենք փչում: Մոտ 40 մեղվաընտանիք ունենք, սակայն միշտ աշանան կողմերը այդ 40 մեղվաընտանիքներից մոտավորապես 30 մեղվաընտանիք ոչնչանում է: Հորեղբայրս չի հուսահատվում և, ամեն տարի նորից մեղուներ գնելով, փորձում է բազմացնել մեղվաընտանիքները: Մեղվաընտանիքների ոչնչանալու հիմնական պատճառը բնակլիմայական պայմաններն են, երբ մեղուների բնական սննդի աղբյուր հանդիսացող նեկտար ձևավորող ծաղիկները քիչ են նեկտար արտադրում: Եղել են դեպքեր, որ ամեն փեթակից մոտ 15 կգ մեղր ենք ստացել, որը համարվում է շատ բարձր ցուցանիշ: Իսկ անցյալ տարի մեղր գրեթե չի եղել, որովհետև ամռան առաջին կեսը խոնավ էր, երկրորդ կեսը՝ խիստ շոգ:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Սեպտեմբերի կողմերն էր, որ մեղուների մեծ մասը կոտորվեցին. ուժեղ մեղուները հարձակվեցին թույլերի վրա, և նրանց քանակը մեծապես կրճատվեց: Ողջ հանրապետությունում դա համատարած է լինում:
Մեղուները շատ հետաքրքիր արարածներ են: Ամեն փեթակ ունենում է իր զինվորները: Այսինքն՝ զինվորները փեթակի ներսի կողմում հսկում են ողջ մեղվաընտանիքի անվտանգությունը, և եթե ուրիշ փեթակից մեղու է ուզում մտնի այդ մեղվաընտանիք, «անվտանգության աշխատակից» հանդիսացող մեղուները դուրս են շպրտում օտար մեղվին:

Շատ է եղել, որ ջրի մեջ, այսպես ասած, խեղդվող մեղու եմ տեսել, բայց երբ էլ տեսել եմ, առանց վախենալու, որ ինձ այդ մեղուն կխայթի, դուրս եմ բերել ջրից: Յուրաքանչյուր մեղու էլ թանկ է, որովհետև բացի այն, որ ամեն մեղվի սատկելուց մեղվաընտանիքը մեկով նվազում է, նաև ամեն մեղվի համար գյուղացին գումար է ծախսում:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Իմ ամենասիրած գործը փեթակների վրա վերնահարկեր դնելը և ստացված մեղրը քամելն է: Ինչքանով որ արդեն հորեղբորիցս սովորել եմ մեղվապահի գործը, ուզում եմ վերնահարկ դնելու գործնթացը բացատրել, հետո նոր պատմել մեղր քամելու պրոցեսի մասին:

Ամբողջ աշխարհում ամենալավ արդյունք ստանալը համարվում է բազմահարկ փեթակը՝ երեք վերնահարկով: Մեր պայմաններում բավական է երկու վերնահարկը, հազվադեպ՝ երեքը: Որպեսզի մեղուներն արագ բարձրանան վերև, անհրաժեշտ է բնից երկու սերնդով մեղվահացեր բարձրացնել վերնահարկ, իսկ դրա փոխարեն դնել նոր երկու մեղրամոմ: 1-ին հարկի դասավորությունը պետք է լինի այսպիսին՝ կողքային մասում մեղրով և ծաղկափոշով մեղրահացեր, դրանցից հետո նոր փակ սերնդով  մեղրահացեր: Վերևի հարկում սերնդով մեղրահացեր նույնպես տեղադրվում է մեջտեղում, որոնց երկու կողմերում դրվում է մեղրահաց` ձվադրման համար, իսկ դրանց կողքին երկուական մեղրով մեղրահացեր: Այդպես դրանք և՛ քիչ են ցեցակալում, և՛ որ ամենակարևորն է, գարնանը մեղուներն ավելի լավ են յուրացնում: Իսկ երրորդ վերնահարկը տեղադրում ենք այն ժամանակ, երբ արդեն երկրորդ հարկի մեղվահացերն ամբողջությամբ օգտագործված են մեղուների կողմից, այսինքն՝ մոտավորապես 7 -8 մեղրահաց պատված է սերնդով:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Իսկ հիմա պատմեմ մեղր քամելու գործընթացի մասին: Ճիշտ է, արդեն նշել եմ, որ մեղուներին մոտենալուց ես և հորեղբայր մեղվապահի համար նախատեսված հանդերձանքը չենք հագնում, բայց արդեն այս պարագայում ստիպված հագնում ենք, քանի որ մեղրը քամելու համար փեթակներից մեղվահացերը վերցնելիս և նախատեսված վայր տեղափոխելիս, մեղուները կատաղում են և հարձակվում հորեղբորս և ինձ վրա: Քողը դրած մոտենում ենք փեթակներին: Նա բացում է փեթակը և սկսում է «ծուխ տալ» մեղուներին: Ծխի ազդեցության տակ մեղուները մի քանի րոպե չեն խայթում: Այդ ընթացքում մեղրի շրջանակները դնում ենք նախատեսված տուփի մեջ, և ես արագ տանում եմ մեր նկուղային հարկ, որտեղ որ պետք է մեղրը քամենք: Եղել են դեպքեր, որ մեղուները մեզ այդ ընթացքում խայթել են, բայց  դա բնական բան է: Եթե գործ ես ունենում մեղուների  հետ, պետք է նաև մի քանի անգամ խայթվես:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Մեղուն միակ կենդանին է, որը տիրոջը այդքան էլ լավ չի ճանաչում, և ծուխը միակ միջոցն է նրանց մի քանի րոպեով հանդարտեցնելու համար մինչև քաղցրահամ մեղրը քաշվի:

Մեղվաընտանիքի հիմքը  հանդիսանում է մայր մեղուն, որովհետև միայն նա է ընդունակ սերունդ տալու: Մենք մեղվի սերունդ տալու գործընթացն անվանում ենք «ձագ տալ»: Համարյա մի ամբողջ փեթակի մեղուներ դուրս են գալիս փեթակից և հեռանում են` մի ծառի ճյուղի վրա հավաքվելով: Այդ ժամանակ ինչքան էլ առանց հանդերձանքի մոտենաս իրենց, թեկուզ ձեռքդ մոտեցնես այդ ծառի ճյուղին, մեղուները չեն խայթում:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Մեկ օրվա ընթացքում, ինչպես հորեղբայրս է պատմել, մայր մեղուն կարող է մոտավորապես 2000 ձու տեղադրել: Մայր մեղուների պահանջը մեղվանոցում շատ մեծ է, որովհետև մեղվաընտանիքի ուժը և որակը կախված է միայն մայր մեղվից:

Սահմանային գյուղերում անասնապահությունը գնալով դժվարանում է, որովհետև սահմանի հատման խնդիրներ և անվտանգության հարց է առաջանում: Իսկ մեղվապահությամբ զբաղվելը ոչ մի վտանգ չի սպառնում ի տարբերություն այգեգործության ու անասնապահության, երբ ստիպված են ադրբեջանցու դիրքերի կրակոցի տակ աշխատել, մեղուն սահման չի ճանաչում: Սահմանապահ գյուղում մեղուները կասեցնում են արտագաղթը, ասեմ թե ինչու եմ այդպես ասում, որովհետև աշխատասեր մեղուներ + աշխատասեր գյուղացի = արտագաղթի կասեցում:

Ես այսպես երկար ու կարոտով պատմեցի մեղվաբուծության մասին, քանի որ շուտով մեղուները սկսելու են իրենց անխոնջ աշխատանքը:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Ընդհանրապես Տավուշի մարզի բնությունը շատ սիրուն է, սակայն ինձ համար շատ յուրահատուկ բնություն ունի իմ ծննդավայրը` իմ հարազատ Կոթի գյուղը: Տավուշի մարզի միակ մեծ սահման պահող գյուղերից մեկն է, Ադրբեջանի հետ Կոթին ունի շուրջ 38կմ պետական սահման: Կոթի գյուղը իբրև բնակավայր գոյություն է ունեցել անհիշելի ժամանակներից, այն կոչվել է Կոթ, Կոթիգեղ, Կոթի: Նախնական հետախուզական պեղումների արդյունքում պարզ դարձավ, որ այդ «անհիշելի ժամանակները» վերաբերում են մ.թ.ա. XVI-XV դարերին։ 1970թ. գյուղի մի բնակչի այգուց գտնվել է ուրարտական շրջանի մի արձան, որը համարվում է մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակին: Արձանը ներկայումս, որպես պատմական արժեքավոր առարկա պահպանվում է Սարդարապատի ազգագրական թանգարանում:

1964թ. Կոթիգեղը վերանվանվել է Շավարշավան, տեղացի հեղափոխական Շավարշ Ամիրխանյանի անունով, իսկ 1991թ. որդեգրել է իր Կոթի պատմական անունը: Գյուղը սահմանամերձ է, ռմբակոծություններից տուժել են ոչ միայն մասնավոր տները, այլև մշակույթի տունն ու կենցաղային այլ օբյեկտներ:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Գյուղի տարածքը ռազմաստրատեգիական առումով կարևոր նշանակություն է ունեցել դեռևս վաղ ժամանակաշրջաններում։ Այդ մասին են վկայում գյուղի տարածքում գտնվող երկու ամրոցները։ Առաջինը Շոր աղբյուրն է, երկրորդը, ցավոք, այժմ Ադրբեջանի վարչական տարածքում գտնվող սբ. Սարգիս (9-18դդ.) վանական համալիրն է:

Երրորդ հազարամյակի երկրորդ կեսից հայկական լեռնաշխարհում հայտնված ամրությունների այդ ձևը, ինչպես մասնագետներն են պնդում, կապված էր միայն ռազմական գործի զարգացման հետ։ Սկզբում հակառակորդ ցեղերի հարձակման դեպքում ամրոցները ծառայում էին որպես անասունների պատսպարան, սակայն ցեղային միությունների կազմավորման և ուժեղացման հետ աստիճանաբար վերածվեցին ռազմական հենակետերի։

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Կռվող են եղել այս հողի մարդիկ ու պատվախնդիր։ Կռվել ու մեռել են հանուն հողի ու պատվի։ Կռվող են եղել և 2795 տարվա մեջ նրանց ընդհանուր նահանջը կազմել է ընդամենը տասը կիլոմետր (Նշեմ, որ Քուռ գետը գտնվում է Կոթի գյուղից ընդամենը 10 կիլոմետր հեռավորության վրա):

Կոթին այժմ 2795 տարվա պատմություն ունի:

Նշեմ, որ պատմական այս հատվածն օգտվել եմ Կոթի գյուղի բնակիչ Անդրանիկ Սարատիկյանի «Այստեղից մինչև Քուռ գետ ընդամենը 10 Վերստ (կմ)» աշխատությունից:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Շատ եմ սիրում Կոթիս, որովհետև և՛ տեղի բնակչությունն են շատ հյուրասեր և մարդավոր մարդիկ, և՛ բնությունն է շատ յուրատեսակ  և գեղեցիկ:  Ես էլ ինքս հաճախակի լուսանկարներ եմ անում  և Հայաստանի տարբեր բնակավայրերում էլ ինչքան էլ բնություն եմ նկարում, միևնույնն է,  գյուղիս բնությունը և թե նկարները միշտ ավելի լավ է պատկերվում: Ճիշտ է, վաղուց Կոթիում չեմ ապրում, սակայն իմ մանկության հաճելի հուշերը կապված են Կոթիի և Կոթի գյուղի «Ձիան ուրթ» կոչվող սարում: Գարնան սկզբից մինչ աշնան վերջ գյուղացիները միշտ անասուններին տեղափոխում են սարեր: Սարում ինձ բացի հրաշք բնությունից դուր էր գալիս այն, որ չկար հոսանք և չկար բջջային կապ: Իսկական հանգիստը յուրաքանչյուր մարդ պետք է նման հրաշալի վայրում անցկացնի, որպեսզի կարողանա լիարժեք  կտրվի հոգսերից: Ամեն առավոտ ժամը 5:00-ին արթնանում էինք և անցնում  կովերին կթելուն, ստացված կաթը զտում էինք, որպեսզի կաթը և, մեր բարբառով ասած, ըրաժանը առանձնացնենք, որ ըրաժանից սարքենք կարագ:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Ձիան ուրթ սարում եթե ոչ ամեն օր, ապա  շաբաթվա մեջ մի քանի անգամ եղբայրներիս և մանկության ընկերներիս հետ գնում էինք անտառ և սունկ էինք հավաքում: Սովորություն էր մեզ մոտ, որ շաբաթվա մի քանի օրվա մեջ գնանք անտառ և չորացված փայտ հավաքենք և բերենք  խարույկ (ի միջի այլոց, նշեմ, որ մենք խարույկ անելուն «դոռոնջ» էինք ասում) անենք: Կարոտել եմ թե՛ մանկությանս օրերը և թե՛ Ձիան ուրթ սարս, քանի որ 2009թ.-ից մինչ օրս չի ստացվում, որ գնամ սար և մանկության օրերս վերհիշեմ: Վերջին անգամ գնացել էինք մեր այնտեղի օդեն (կացարանը) քանդելու:  Մեր օդայի տեղում այժմ մնացել է իմ և եղբայրներիս կողմից տնկված ծառը և թոնիրը:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Կոթիի ժողովուրդը շատ հյուրընկալ է եւ մեծ սեր ունի զինվորի հանդեպ։ Յուրաքանչյուր կոթեցու տան դուռը բաց է զինվորի առաջ։ 1990-ական թթ.-երին  զինվորներն էլ ազատ ժամանակ իջնում էին գյուղ, շփվում էին գյուղացիների հետ, օգնում էին միայնակ ծերերին, կանանց։ Գյուղացիներն էլ իրենց հերթին ծնողական սիրով ու ջերմությամբ էին շրջապատում զինվորներին, խնամում էին:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Հայ-ադրբեջանական պատերազմի ավարտից 22 տարի անց էլ 2600 բնակիչ ունեցող Կոթիում անընդհատ կրակոցներ են հնչում: Հենց սկսում են չկրակել, մտածում ենք` տեսնես ի՞նչ է պատահել, հանկարծ ուրիշ բան չե՞ն պատրաստվում անել: Գարնանից, երբ սկսվում են գյուղատնտեսական աշխատանքները, ադրբեջանական կողմից արձակված կրակոցներն ակտիվանում են և շարունակվում մինչև աշնան վերջ` բերքահավաքի ժամանակ: Կոթիի 4000 հա հողերից մոտ 1080 հեկտարը սահմանամերձ է, իսկ 560 հա տարածք էլ չի մշակվում վտանգավոր և ականապատված լինելու պատճառով: Արդեն 20 տարի, հայ-ադրբեջանական հակամարտության սկզբից ի վեր, Ջողազի ջրամբարի անգործության մատնվելուց հետո Կոթիի 4033 հա հողերից ոչ մի մետր չի ոռոգվում: Գյուղացու աչքը ջուր է կտրել ոռոգման ջրին սպասելիս: Մինչդեռ այդ ջրատարով Կոթիում պետք է ոռոգելի դառնա 550 հա հողատարածք, ինչի արդյունքում որոշակիորեն կավելանան համայնքի սեփական եկամուտները: Սահմանագոտում աշխատատեղերը քիչ են: Սահմանամերձ գյուղերի բնակիչների  մի մասը օրվա հացի խնդիրը լուծելու համար պայմանագրային զինծառայության է անցնում:

Խորհրդային տարիներին գյուղում զարգացած էին խաղողագործությունը, պտղագործությունը, հացահատիկային կուլտուրաների մշակությունը: Իսկ այսօր գյուղիս բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է անասնապահությամբ, հողագործությամբ: Տղամարդկանց մեծ մասը դրսում է՝ արտագնա աշխատանքի՝ Կոթին էլ թողնելով կանանց, ծերերին ու երեխաներին:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Կոթիի բարձունքներից մեկից երևում են ադրբեջանական Ղազախ և Թովուզ քաղաքները՝ Ղազախից հեռու ենք 18, Թովուզից` 30 կմ:  1991-1994 թթ. Կոթին ծանր ժամանակներ էր ապրում: Սակայն պատերազմական տարիներին կոթեցիները գյուղը չլքեցին` ապրելով նկուղներում ու թաքստոցներում, ականների պայթյունների ու կրակոցների ներքո: Գյուղացիներն ատամներով պահում էին մեր գյուղը, բայց հիմա` խաղաղության պայմաններում, շատերը չեն ուզում մնալ, որովհետև չգիտեն` ընտանիքը ինչպե՞ս պահեն:

Սահմանամերձ Կոթի գյուղը, ըստ Տավուշի մարզպետարանի ինտերնետային կայքի, 2015թ. հունվարի 1-ի դրությամբ ուներ  2215 բնակիչ: Կոթիի դպրոցի շենքը նախատեսված է 830 աշակերտի համար: Խորհրդային տարիներին Կոթիի դպրոցն ուներ շուրջ 700 աշակերտ: Ըստ Տավուշի մարզպետարանի ինտերնետային կայքի, Կոթիի միջնակարգ դպրոցի աշակերտների թիվն այժմ 287 է: Դպրոցի աշակերտների թվի նվազումը պայմանավորված է նաև այս տարի ադրբեջանական զինուժի կողմից  գյուղի պարբերաբար գնդակոծությամբ: Դրանից հետո շատ ծնողներ իրենց երեխաներին տեղափոխեցին Նոյեմբերյան քաղաք, Հայաստանի այլ բնակավայրեր:

Կոթիի դպրոցի շենքը  գտնվում է  սահմանին մոտ, ադրբեջանական գնդակներից մեկը այս տարի խոցել է դպրոցի պարիսպը:
Յուրաքանչյուր կոթեցի համոզված է, որ սահմանում ապրող յուրաքանչյուր ընտանիք դիրքերը պահող զինվորի թիկունքին մի հույս է: Կառավարությունը պետք է ծրագրեր մշակի սահմանային բնակավայրերի համար, ներդրումներ իրականացնի: Այդ դեպքում մարդիկ էլ հույս կունենան, որ պայմաններ կան, որ ուշադրություն են զգում: Գյուղացիների ֆիզիկական տանջանքը շատ է, շահույթը` քիչ, որ տոկոսային հարաբերությամբ  վերլուծենք ընդանրապես գյուղացիների չարչարանքը չարժի:

1992-94 թթ. Փայտասարի (ադրբեջանցիներին այն հայտնի է Օդունդաղ անունով) լանջերից, Փարաքլուի բլրից հակառակորդը «գրադով» և տանկերով մահաբեր կարկուտ էր տեղում խաղաղ բնակիչների վրա:

Չհայտարարված պատերազմի տարիներին Կոթիում 40 հոգի է զոհվել` ազատամարտիկ եւ խաղաղ բնակիչ: Կոթեցիներից յուրաքանչյուրը կռվի տարիներին հարազատ, ընկեր կամ դրկից է կորցրել: Այստեղ ամեն բլուր, ամեն թուփ մի հերոսական, ողբերգական պատմության հետ է կապված: Գյուղի յուրաքանչյուր միջոցառման, հավաքույթի ժամանակ անպայման հնչում է կոթեցի ինքնուս երգահան Լյուդվիգ Բաբլումյանի հուզիչ «Հուշարձանները» երգը, և կոթեցիների սրտերը համակվում են անհուն թախիծով` շաղախված զոհված ջահել-ջիվան տղաների պայծառ հիշատակով:
Ես ինքս էլ իմ հնարավորությունների սահմանում օգնում եմ գյուղիս: Օգնության տարբեր խմբերի հետ համագործակցելով օգնություն ենք տարել Կոթիիս համար, որպեսզի գյուղիս ո՛չ մի երիտասարդ և ո՛չ մի տարեց մարդ իրեն միայնակ չզգա և տեսնի, որ  Երևանում և այլ մարզերում ապրող բնակչությունը ՍԱՀՄԱՆԱՊԱՀ ԺՈՂՈՎՐԴԻ կողքին է: Վերջերս էլ  2015թ.-ի դեկտեմբերի 14-ին   կանգ առնելով Կոթի գյուղի վրա, նպատակ ունենալով տեղի երեխաների կյանքը ավելի ուրախ դարձնել` ապահովել նրանց 6 խաղասարքերից բաղկացած խաղահրապարակով: Սակայն գումարի ոչ լրիվ հավաքվելու պատճառով իրականացրեցինք խաղահրապարակի մի հատվածի տեղադրումը: Քանի որ վրա է հասել ձմեռը, և մենք ունեինք ընդամենը 3 խաղասարքի պատրաստման համար նախատեսված գումար, որոշեցինք, որ հիմա իրականացնենք խաղահրապարակի առաջին մասի կառուցումը, հետագայում  անպայման շարունակելու մտադրությամբ:

Ես միշտ էլ սիրել եմ Ամանորը դիմավորել Սահմանապահ Կոթի գյուղում: Քանի որ այն զգացողությունը, ինչ սահմանի բնակիչն է զգում սահմանում կրակելու ժամանակ` առանց վախի զգացումի ամանորյա պատրաստություն տեսնել, ոչ մի քաղաքի բնակիչ չի կարող այդ զգացողությունը զգա և թեկուզ պատկերացնի:
Ի՞նչ եմ ուզում ասել. բոլորդ միացեք ՄԵԶ կրակոցների տակ Նոր տարի նշելու: Կրակոցները դարձել են Սահմանապահ գյուղերի առօրյան. կրակոցները չեն կարող ոչ մի կերպ խանգարել տոնական տրամադրություններին:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Մի փոքրիկ փաստ էլ արձանագրեմ: Տարիներ առաջ մեր հայրերը և պապերը, ովքեր բնակվում էին Երևանում, միշտ հավաքվում էին Ավետիք Իսահակյանի արձանի մոտ: Ես ուզում եմ, որ այդ ավանդույթը շարունակական բնույթ կրի, և ավանդույթը վերականգնելով փետրվարի 6-ին ժամը 15:00-ին Երևանում բնակվող կոթեցիների և կոթեցի ուսանողների հավաքույթ եմ կազմակերպում, որպեսզի մեր պապերի և հայրերի այս գեղեցիկ ավանդույթը շարունակվի:

Կոթի գյուղում ապրելը մեծագույն առաքելություն է, եվ տեղացիները սիրով ու նվիրումով կրում են իրենց կոչումը: