Լուսանկարը՝ Վահե Սուքիասյանի

Ես և իմ սերնդակիցները չենք տեսել 1988-ի ահավոր ու աղետաբեր երկրաշարժը: Սակայն Գյումրիում դեռ շատ կան երկրաշարժից ավերված շենքերի փլատակներ, որոնք ամեն օր հիշեցնում են մեզ 25 տարի առաջ տեղի ունեցած ողբերգության մասին: Բացի այդ, այնքան շատ են պատմել, որ թվում է, թե ես եղել եմ ականատես: Տատիկս համարյա ամեն օր հիշում է դեկտեմբերի 7-ը: Բայց ավելի տխուր են այն հիշողությունները, որոնք կապված են աղետից հետո փլատակված քաղաքում ապրելու հետ: Մի դեպք տատիկիս մեջ շատ է տպավորվել: «Երկրաշարժից այնքան էինք վախեցած, որ մի փոքրիկ առիթ էր պետք նորից սարսափի մեջ ընկնելու: 1989 թվականի հունվարի 25-ից մեր դպրոցը սկսեց գործել վրանների մեջ,- պատմում է տատիկս, որը թե այն տարիներին, թե հիմա դասվար է աշխատում դպրոցում,- Գրատախտակը հարմարեցրել էին վրանում: Գարուն էր, սկսվել էին ուժեղ քամիները, բոլորը խոսում էին, որ իբր նորից ավելի ուժեղ երկրաշարժ է լինելու…

Աշակերտներին հանձնարարություն տալուց հետո նստեցի դասամատյանը լրացնելու: Ու հանկարծ լսեցի երեխաների ոտնաձայներ՝ թփթփոցներ: Ինձ թվում էր, թե ես արդեն գետնի տակ եմ, երեխաներն էլ են ընկնում անդունդը: Այդ պահին մի փոքրիկ աղջիկ՝ Սյուզաննան, գոռաց.

-Ո՞ւր եք վազում, ընկեր Անանյանը մնաց գրատախտակի տակ:

Ես բացեցի աչքերս, հասկանալով, որ գրատախտակն է պոկվել ու ընկել ինձ վրա:

Ինձ թվում է, բոլորին հասկանալի կլինի երկրաշարժի թողած ազդեցությունը մարդու վրա: Անցել է արդեն 25 տարի, չեմ մոռանում այդ աղետալի օրն ու ժամը: Ուզում եմ , որ ոչ մի սերունդ չտեսնի աղետ, ոչ մի մարդ վախեցած չապրի իր կյանքը»:

Մեղրաձոր գյուղում, Փամբակի լեռնաշղթայում, վաղուց ի վեր հայտնաբերվել են ոսկու հարուստ պաշարներ: Դեռևս 19-րդ դարից կառուցվել և շահագործման է հանձնվել ոսկու փակ հանք: Մինչև այսօր այն որոշ խափանումներով աշխատում է և մեծ քանակությամբ ոսկի ապահովում ողջ Հայաստանին: Այն իր չափերով և ծավալած գործունեությամբ գերազանցում է Սոթքի ոսկու հանքին:

Չնայած հանքավայրը գյուղի բնակչության հիմնական մասի համար ապրուստի միջոց է, բայց այնուամենայնիվ, շատ վտանգավոր աշխատանք է: Հանքահորերը գտնվում են ոչ այնքան լավ պայմաններում, և շատ հաճախ հնարավոր չի լինում խուսափել փլուզումներից ու ցավալի պատահարներից: Դրանցից երկուսը ինքս եմ մտաբերում՝ 2008 և 2013 թվականներին: Բացի փլուզումներից, էլի շատ վտանգներով է լի հանքափորի աշխատանքը: Հանքերում արտանետվում են թունավոր, կյանքի համար վտանգավոր նյութեր: Դրանք վնասաբեր են ոչ միայն հանքում աշխատողների կյանքի համար, այլև ողջ գյուղի բնակչության, և նպաստում են շրջակա միջավայրի աղտոտմանը:

Դուրս բերված ոսկու հանքաքարը գնացքներով տեղափոխվում է Արարատ, ենթարկվում քիմիական և մեխանիկական մշակման և կորզվում ոսկին:

2012 թվականի դեկտեմբերից գյուղում սկսեցին լուրեր շրջանառվել, որ ցանկանում են ոսկու հանքին կից ոսկու կորզման գործարան բացել: Մեր գյուղի անդորրը խախտվեց: Ամենուրեք, անկախ տարիքից և սեռից, խոսում էին այդ մասին, անգամ երբեմն վեճեր էին ծագում դրա շուրջ: Գյուղի բնակչությունը բաժանվել էր երկու մասի՝ մի մասը կողմ էր գործարանի բացմանը, մյուս մասը, ընդհակառակը, կտրականապես դեմ էր դրան: Ավելի ուշ խոսակցությունները փոխվեցին գործնական քայլերի: Նախ, դեմ արտահայտվողները հանրահավաք կազմակերպեցին գյուղպետարանի դիմաց, իրենց բողոքի մասին տեղեկացրին գյուղապետին և ավագանուն: Նշեմ, որ դեմ արտահայտվողները դեմ էին գործարանի աշխատելուն, քանի որ, ըստ նրանց, գործարանն աշխատելիս կարտանետեր ցիանաթթու, ինչը շատ վտանգավոր է շրջապատի համար: Մյուս կողմը չէր ժխտում ցիանաթթվի արտանետման հանգամանքը, բայց և պնդում էր, որ այդ քանակությամբ վտանգավոր չէ:

Ի վերջո, վեճերը թեժացան: Շուտով գյուղ եկան բնապահպաններ, քիմիկոսներ, գիտնականներ, ովքեր ևս տարբեր կարծիքներ ունեին: Անց էին կացվում բուռն քննարկումներ, ուսումնասիրություններ: Ողջ համացանցը հեղեղված էր այդ լուրերով, «Մեղրոձոր-գոլդ» ՓԲԸ-ի տնօրենը ևս լուրջ քննարկումների մեջ էր: Շուտով վիճակն էլ ավելի թեժացավ, և հարցը հասավ ՀՀ նախագահին:

Ամեն դեպքում, գործարանի բացումը գյուղին  աշխատատեղեր կապահովեր, գյուղի սոցիալական դրությունը կբարելավվեր:

Այնուամենայնիվ, այս պատմությունը չի հանգել իր վերջնակետին: 

Լուսանկարը՝ Ալեն Ղազարյանի

Սումգայթի ջարդերից անմիջապես հետո 1988 թվականին սկսվեց Բաքվի ցեղասպանությունը։ Այդ նույն թվականին զոհվեցին և բռնությունների ենթարկվեցին մի շարք հայ ընտանիքներ։ 1988 թվականի դեկտեմբերին ծանր իրավիճակ սկսվեց։ Շատ ընտանիքներ կարողացան հեռանալ Բաքվից, և ազատվել անգութ թշնամու ճանկերից։ Բաքվից հեռանալուց հետո տասնութ ընտանիք հանգրվան գտան Սյունիքի մարզի Կապան քաղաքի մի փոքրիկ գյուղում՝ Գոմարանում։ Այդ գյուղը գտնվում է Հայաստանի տարածաշրջանում, սակայն, համարվում էր ադրբեջանական գյուղ։ Գոմարանցիները սկսեցին զբաղվել անասնապահությամբ և գյուղատնտեսությամբ, որոնք էլ դարձան նրանց գոյատևելու միջոցները։ Նրանք սկսեցին համակերպվել նոր միջավայրին, յուրաքանչյուրը զբաղվում էր իր գործերով։ Գործերը ավարտելուց հետո բոլորը հավաքվում էին գյուղի կենտրոնում և սկսում զրուցել կորցրած անհոգ կյանքի մասին։ Այդ զրույցների ժամանակ պարզ էր դառնում, որ ընտանիքների բոլոր անդամները աշխատում էին գործարաններում։ Նոր շրջապատ ներխուժեց սերը, այդ սիրուն հաջորդեցին ամուսնությունները ու նոր ընտանիքների կազմավորումները։ Այդ երջանիկ ընտանիքներից մեկն էլ կազմեցին իմ հայրն ու մայրը։ Գյուղը դարձավ մի ընտանիք, որտեղ միասին էին  նշում ուրախության բերկրանքը ու ապրում կորստի ցավը։

Ես ծնվել եմ Գոմարանում, բռնագաղթի մասին միայն մեր համագյուղացիների պատմածներով գիտեմ: Երևի մի անգամ արդեն տեղահանություն ապրած իմ համագյուղացիները կուզենային մնալ գյուղում, հիմնավորվել… Սակայն ցավոք, շատերը աշխատատեղերի բացակայության պատճառով նորից են արտագաղթում, և գյուղը նորից դատարկվում է:

Տանձավեր գյուղը Սյունիքի մարզի գյուղերից է: Տանձավեր գյուղի մասին կան շատ պատմություններ: Այնտեղ պահպանվել է երեք եկեղեցի: Կա Տանձավեր կոչվող դաշտ, որն էլ հենց պատճառ է դարձել գյուղի անվանման համար: Գյուղը դեռ հին ժամանակներից դարձել է հարձակման կենտրոն, որի պատճառով էլ մարդիկ կամաց-կամաց լքեցին գյուղը: Գյուղի վերաբնակեցման գործընթացը դարձյալ սկսվեց 1960-ական թվականներից: Գյուղ եկել են Շրվենանցից և Լեռնաձորից շուրջ տասնվեց ընտանիք: Գյուղն իսկապես ծաղկում ապրեց մինչև իննսունականները: Տանձավերը հիմա դարձյալ գտնվում է շատ վատ վիճակում: Գյուղում գրեթե չկան երիտասարդ ընտանիքներ, չկան աշխատատեղեր: Տանձավերում կարող են զբաղվել միայն անասնապահությամբ և հողագործությամբ: Իսկ այսօր միայն դրանցով ընտանիք պահել չի լինի: Գնալ մոտակա ավանները կամ քաղաքները աշխատելու, կարող էր շատերին գյուղում պահել, սակայն այնքան անմխիթար են ճանապարհները, որ Կապան հասնելու համար համարյա երկու ժամ պետք է գնաս: Ժամանակին գյուղում ապրում էր մոտ 200 ընտանիք, իսկ այսօր…

Մեր գյուղում պահպանված է 1705 թվականին կառուցված Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին, որի տանիքը ուժգին քամին պոկել է. ու հիմա չկա մի բարերար, որ կառուցի եկեղեցու տանիքը:

Ինձ հուզում է իմ ծննդավայրի՝ Ազատամուտի անցյալը, ներկան և ապագան: Ազատամուտը հիմնադրվել է 1970 թվականին «Բետոնիտ» գործարանի աշխատողների համար:  Ազատամուտը  ավան էր, սակայն Սովետական Միության փլուզումից հետո Ազատամուտը դարձավ գյուղ, «Բետոնիտը» փակվեց: Դրանից հետո Ազատամուտի բնակիչները սկսեցին արտագաղթել: Ազատամուտից շատերը հեռացան: Մարդիկ, ովքեր մնացել էին, տուժեցին հայ-ադրբեջանական պատերազմի ժամանակ: Շատ-շատերը թողեցին իրենց ընտանիքները և գնացին պատերազմ: Շենքերի վրա երևում են ռմբակոծության հետքերը: Գյուղն անընդհատ ռմբակոծվում էր: Հրետակոծությունից շատերը զոհվեցին:

Բնակչության մեծ մասը մեկնեց արտագնա աշխատանքի, իսկ մյուս մասը որոշեց զբաղվել ածխագործությամբ: Մինչև օրս էլ նրանք այդ գործով են զբաղվում: Սակայն այդ կերպ նրանք աղտոտում են մեր գյուղով հոսող Աղստև գետը: Երեկոյան գալիս է մի պահ, որ գյուղի օդը պատվում է ծխով: Մոտակա գյուղերից մեր գյուղի շենքերը չեն երևում, քանի որ օդը պատված է ծխով: Ածխագործությամբ զբաղվողներն անտառից ապօրինի փայտ են կտրում: Մարդիկ գետի մոտակայքում տեղադրում են մետաղյա տակառներ, փայտը դրանց մեջ վառում, մի փոքր բոցավառվելուց հետո փայտի վրա ջուր են լցնում, մարում կրակը և այդ կիսաածխացած փայտը տանում, վաճառում: Այդպես են  գոյատևում: