Գյուղում  ուրիշ  է, գյուղի կյանքն ուրիշ է: Գյուղում օրակարգ կա, ոչ մի տեղ չգրված, բայց մարդկանց ուղեղում դաջված օրակարգ կա: Գյուղում օրը շատ շուտ է սկսվում, առանց մեր խելացի գաջեթների, առանց զարթուցիչների, բայց միշտ նույն ժամին, ու ամենակարևորը ճիշտ ժամին:

Գյուղում չես կարող ուշանալ ու երկար քնել, որովհետև կաթի ավտոն (տներից կաթ հավաքող),  լավագույն դեպքում, հաջորդ անգամ իրիկունն է գալու, իսկ մինչև էդ կաթը կթթվի: Գյուղում չես կարող ալարել ու վեր չկենալ անկողնուց, որովհետև հորթին պետք է կերակրել, չկերակրեցիր՝ կնեղանա, չի աճի, իսկ դու պիտի վաճառես նրան, որ քաղաքում  սովորող էրեխուդ վարձը վճարես:

Գյուղում չես կարող հինգ րոպե ավել քնել, որովհետև կատուն կօգտվի առիթից ու հավի ձվերն իրանով կանի. բա շաքարն ինչո՞վ  ես առնելու: Ու էդպես ամեն ինչն իր ժամն ունի. խմոր հունցելը, հարևանի հետ կոֆե խմելը, հավերին «զբոսանքի ուղարկելն» ու անգամ հարևանի կատվին նախատելը: Ամեն ինչ իր ժամն ունի, ու դա գիտեն բոլորը, բայց ոչ մեկը չգիտի, թե ով է սահմանել կամ ինչպես են սահմանվել այդ ժամերը: Եթե հարցնես, թե ինչու հենց այդ ժամին, կարող ես անհարմար դրության մեջ դնել հարցվողին:

Գյուղում աշխատանքն էլ ուրիշ է. առանց գրաֆիկի, երբեք չվերջացող: Գյուղում չես կարող չաշխատել, պարապ մնացիր՝ սոված կմնաս, վաղվան էլ չես կարող թողնել այսօրվա գործը, որովհետև ամեն օրն իր գործն ունի, ու բացի այդ, գյուղում դու ինքնագլուխ չես, դու հարմարվում ես, հարմարվում ես բնությանը, նրա կանոններին, հետևում նրա ազդակներին։

Գյուղում մարդը դեռ չի հասցրել շատ հեռանալ բնությունից, նրանց ներդաշնակությունը դեռ այնքան էլ չի լղոզվել։ Գյուղի ամենաճշգրիտ օդերևութաբանական տվյալները տատիկ-պապիկներն են տալիս` կարդալով բնության ձեռագիրը։ Այնտեղ, լեռան ստորոտին, ծառերի ստվերում, ուր ասֆալտի բույրը մի քանի տասնամյակը մեկ են զգում, էստեղի նման  բողոքում են առատ արևից, նոր ընդունված օրենքներից, առաջվա համը չունեցող սուրճից, խանութներում թանկացումից։ Այնտեղ էլ, խոնավ օդի մեջ, տերյանական սեր են խոստովանում, խոստումներ տալիս, այնտեղ էլ են դավաճանում. դիմացինին ու իրենք իրենց։ Բայց…

Գյուղում ուրիշ է, գյուղի կյանքն ուրիշ է, ուրիշ համ ու հոտ ունի։ Էստեղի ասֆալտի բույրը թույլ չի տալիս զգալ գյուղինը, էստեղի բիստրոների արագ համը թույլ չի տալիս զգալ գյուղինը։ Գյուղում ուրիշ է։

Աշխատանքային պարտքս կատարած՝ իմ երազանքների 44 համարի կապուտաչյա ավտոբուսի շարժիչին կիսանստած-պպզած գնում էի հեռավոր Բանգլադեշ։ Ավտոբուսում հնչում էր «Ձեվըչկա ստոպ» ռուս-հայկական բարեկամության շալախոն։

Մեկ էլ չգիդեմ՝ որդիան որդի, ավտոբուս բարձրացավ «Վիվա1500» փաթեթի նվիրյալ մի կին, նախանձելի հարմարվելով շարժիչի վրա՝ կողքիս, նույն ջերմեռանդությամբ շարունակեց հեռախոսազրույցը։ Բայց դա երկար չտևեց։ Վերոնշյալ փաթեթի ոչ պակաս նվիրյալ վարորդը գերագնահատելով բարձրախոսների հնարավորությունը և փոքր-ինչ վրդովվելով՝ բարձրացրեց երաժշտության ձայնը։ Ուղևորի՝ ձայնն իջեցնելու խնդրանքին, վարորդը, կուլ տալով հուզմունք ու թախիծ, ասաց.

-Թող քիչ խոսան, զահլես տարան։

Այս խոսքի վրա ձեվըչկան, որ վաղուց կին էր, ստոպ տվեց, անջատեց հեռախոսը, դրեց պայուսակի մեջ, 100 դրամանոցը նետեց ու հիասթափված լքեց հասարակական տրանսպորտը։ Լարվածությունը շարունակվեց ևս մի հինգ րոպե, հետո ավտոբուսը խորը շունչ քաշեց, տեմպ տվեց ընթացքին ու «կանգառում կպահեք» օրինաչափությամբ ու առանց բախումների հասավ «կանեց»։

Փոքր էի։ Չեմ էլ հիշում քանի տարեկան էի, բայց մանկության թեժ տարիներն էին։ Եթե որոշում էինք կորչել, մեզ գտնելու համար պիտի ողջ գյուղը ոտքի տակ տային, որ գտնեին, հետո էլ պիտի համոզեին, որ գնանք հաց ուտենք, թե չէ չենք մեծանա։ Արդարության համար նշեմ, որ հաց ուտելը իմ ֆիզիկական աճին ոչ մի կերպ չնպաստեց. ես խաբվել եմ։

Հաց ուտում էինք այն տանը, ուր առաջինն էինք հասնում։ Այդ խորհրդավոր ընթրիքներից մեկն էլ այսօրվա թեման է։

Գյուղում հիմնականում հացը թխում էին թոնիրում կամ փռում։ Հաց թխելը սովորական երևույթ էր, բայց մեր տատերի թեթև ձեռքով դարձել էր ավանդույթ-տոնակատարություն։

Մենք, ավելի կոնկրետ տատս, հացը թխում էր թոնիրում, մինչև որ եկավ այն չարաբաստիկ օրը, երբ ես ճաշեցի մեր հարևան Լ*** տոտայանց տանը։ Գնացի տուն ու սկսվեց իմ ու տնեցիների բանավեճը.

- Էն հացից եմ ուզում։

- Որ՞ հացից,- հարցրեց տատս։

- Լ***յանց տան հացից։

Չնայած ինձ բացատրեցին, որ «էն հացը» փռի հաց ա, ու մենք չունենք փուռ, ես հետ չկանգնեցի իմ ցանկությունից։ Առաջին հաջողությունն այն էր, որ տատս համաձայնվեց հաջորդ անգամ հացը թխել փռում։ Դա էդքան էլ հեշտ չէր, պետք էր «հասնել» փռին։ Փուռը բավականին հեռու էր,բայց հասանք։ Երկրորդ հաջողությունը, որն անսպասելի էր ու նշանակալի-շոշափելի, պապիս որոշումն էր.

- Րեխի հմա փուռ տեմ սարքի, որ փռի հաց ուտի։

Անսպասելի էր, որովհետև պապս, մեղմ ասած, փափուկկող չի։ Ինչևէ, սկսեցինք սարքել։ Իմ «կլուչ» տանել-բերելը համադրեցինք պապիս հնարավորությունների հետ ու երկու օր հետո մենք էլ փուռ ունեցանք։ Թոնիրի դարաշրջանը ծածկվեց տախտակներով, իսկ քիչ ավելի ուշ` քանդվեց։ Թոնիրի ավանդույթները փոխանցվեցին փռին, ու բոլորս սկսեցինք փռի հաց ուտել։

Տարիներն անցան։ Որքան շատ սկսեցի բացակայել տանից ու կտրվել փռի հացից, այնքան արժեվորվեց պայքարս։ Ցավոք,տարիներ կանցնեն ու թոնիրի նման փռի դարաշրջանն էլ կփակվի կամ կքանդվի։

Մեր այցելություններից, արշավներից, էքսկուրսիաներից ավելի շատ նկարներ ենք տանում մեզ հետ, քան զգացմունքներ, հույզերը խառնում ենք օբյեկտիվին, հիացմունքը լղոզում էկրաններին։ Մեր հեռախոսներում ավելի շատ հիշողություն է զբաղեցվում, քան մեր ուղեղում։ Հեռախոսի նկարելու կոճակն ավելի արագ է կտկտում, քան մեր սիրտը, երբ արտասովոր ինչ-որ բան ենք տեսնում։ Նկարում ենք, կորցնում վայելքի թանկ վայրկյանները, հետո սրտնեղում, թե նկարը վատն է։ Իսկ եթե լավագույն դեպքում հաջողվում է լավ նկարել, ու եթե բախտը ժպտա, ու նկարը չջնջենք, առավելագույնը, որ կկարողանան կլանել մեր աչքերը հեռախոսի, բայց ոչ նկարի լույսն է: Իսկ նկարվելն ընդհանրապես վերածվում է խորհրդավոր ծեսի։ Մենք նկարում ենք ամեն ինչ. ժպիտ` դեմքներիս, քամի` մազերի մեջ, գոհունակություն` աչքերում։ Ու նկարվելուց հետո էլ երբեք չենք հանդիպում այդ խորհրդավոր կերպարին: Միայն մեր նկարներում, տարին մեկ, փոշոտված ալբոմի խունացած էջերում։

Նկարներ կան, որ հիշողություն են: Կհիշե՞ք ժապավենով ֆոտոխցիկները։ Այ դա ուրիշ է, նկարվելու ուրիշ պատմություն, «հների» ուրիշը։ Իմ մանկության նկարներն էլ են այդ ժապավենների ծնունդը։ Ամենասահմանափակ ռեսուրսներից մեկն էին այդ ժապավենները։ Մենք գիտեինք, որ հարյուրավոր նկարներ անելու հնարավորություն չունենք, ուրեմն պետք էր նկարվել ճիշտ տեղում ու ճիշտ ժամանակին։ Լավ ու վատ անելու, ջնջելու, տեղ ազատելու հնարավորություն էլ չկար։ Այ այդ նկարներն իսկապես ծնվում էին, այդ նկարներին բոլորը սպասում էին, ու այդ նկարներն իսկապես ստիպում էին մեզ հիշել։

Ժամանակներն անցան, ժապավենները անցան։ Եկան նոր տեխնոլոգիաները։ Բայց քանի դեռ դրանց հնարավորությունները ձգտում են անսահմանության, մեր հնարավորությունները, ընդհակառակը, ձգտում են սահմանափակության։

Այսօր վերջապես գյուղ գնացի, երկու ամսվա ընդհատումից հետո նեղ գրաֆիկիցս ավելի նեղ ազատ ժամանակահատված գտա ու գնացի` Լոռու մարզ, գյուղ Ագարակ։ Ամեն անգամվա նույն ճանապարհն այս անգամ ավելի կարճ թվաց հակառակ իմ սպասումների. կարոտը կրճատել էր և ճանապարհը, և ժամանակը։

Գյուղս նույնն էր, նույնն էր տխրությունը։

Փակ դռները չէին բացվել, դեռ ավելին, ժանգոտել էին նրանց գոտիները, ծանրացել, փակվել էին նորերը։ Ծերացել էր գյուղս, ծերացրել ենք գյուղս։

Ծառերն առաջվա պես ինքնամոռաց չեն կանաչում, դաշտերն առաջվա նման իմ առաջ սեղան չեն փռում հյուրասիրության, անմշակ են այգիներս։ Ուժ չի մնացել արտասվելու. ոնց են ցամաքել գետ-վտակները։

Ձորն էլ էն հեռվից էլ չի շառաչում. համակերպվել է իր ցավի հետ։

Թռչունները չեն չվում հարավ. ի՞նչ հույսով թողնեն բները դատարկ։

Կնճռոտվել է ճակատն անտառի, հատել են աջ-ձախ, էլ ոնց դալարի։

Եկեղեցու տանիքն են փոխել, երկդարյա պատմությունն ինչո՞ւ են ջնջել։

Ծածկել-փակել են մեր թոնիրները, որտեղի՞ց առնեմ հացի հոտերը։

Ախ, էս ոնց են փոխել պատկերդ, լքել են քեզ որդիներդ։ Մնացել են ծերերը, հավատարիմ տատ ու պապերը։ Իսկ ե՞ս…

Դավաճանի պես էլի կլքեմ քեզ, կգնամ, որ կարոտեմ, որովհետև էնքան համարձակություն չունեցա, որ մնամ սիրեմ։ Կդողամ ուրիշ արևի տակ քո ձմռան ցրտից, խոտի բույր կզգամ ասֆալտներից տաք։ Իսկ դու հավատարիմ կմնաս քո մութ ամպերին, հպարտ սարերին ու խոր ձորերին։ Դու կմնաս, կմնաս, որ կարոտենք, որ մի օր խելքի եկած գիրկդ թռնենք, որ կանաչես ու ջահելանաս, որ հավերժանաս:

Եվս մեկ օր մոտեցավ իր ավարտին կամ գուցե նոր սկսվեց, չգիտեմ։ Ես արդեն մի քանի ամիս է՝ չգիտեմ՝ երբ է սկսվում օրը և երբ է այն ավարտվում՝ առավոտյան ինն անց կե՞ս, երբ գնում եմ համալսարան, թե՞ գիշերը տասին, երբ գնում եմ աշխատանքի։ Ու չեմ գտնում նաև այն սահմանը, որը բաժանում է ուսանողական կյանքը աշխատանքայինից։ Ու իմ նման շատ ուսանողներ ամեն օր այդ սահմանն են փնտրում ու ցույց տալիս, թե գտել են, բայց մենք հո լա՞վ գիտենք, որ խաբում ենք, խաբում նույնիսկ ինքներս մեզ, բայց մինչև ե՞րբ։ Մինչև սպառված հասնում ենք տուն, որտեղ մեզ սպասում է հայելին, որի հետ ամենաշատ ժամանակն ենք անց կացնում։ Մեզ էլի սպասողներ կան, բայց նրանց թողել ենք այն հեռավոր գյուղերում, որոնք լքելով եկանք այստեղ, որ մարդ դառնանք։

Հիմա մի փոքր ավելի մանրամասն իմ առօրյայի մասին։ Պայմանականորեն ընդունենք, որ օրս սկսվում է ինն անց կես` համալսարան գնալով։ Դասի գնում եմ աշխատանքի վայրից, ավելի ճիշտ՝ վազում եմ, որ հնարավորինս քիչ ուշանամ։ Դասի հասնում եմ ուշացած։ Առաջին սպասելիքները արդարացվում են. դասախոսը թողնում է ներս մտնել, ու քանի որ ուշացած ուսանողը զրկվում է «արտոնություններից», հնարավորինս արագ ու անաղմուկ տեղավորվում եմ։ Դրանից հետո շատ ավելի կարևոր ու դժվար անելիք կա. անտեսել գիշերը քնած չլինելու փաստը ու չտրվել սեղանին պառկելու հրապուրանքին։

Գիշերն աշխատողի համար իրերը կորցնում են իրենց հիմնական նշանակությունը։ Հազիվ ներկա-բացակայի ժամանակ աչք կպցնելով մի քանի դասաժամ անց կացնելուց հետո գալիս է տուն գնալու երանելի պահը։ Ապրում եմ հանրակացարանում ու օգտվում հանրակացարանի ընձեռնած լավ ու վատ բոլոր պայմաններից։ Չգիտեմ՝ ոնց հասնում եմ կանգառ, գտնում ինձ՝ Մասիվ հասցնելու պատրաստ ավտոբուսը ու նետի նման ցցվում մեջը։ Մոռացա ասել, որ ես բիստրոների «աստվածային» ուտելիքների երկրպագու եմ ու մինչև կանգառ հասնելը հասցնում եմ ստամոքսիս հանդեպ մեղք գործել։ Հասնում եմ տուն բավականին հոգնած։ Ինչպես արդեն ասացի, ինձ սենյակում սպասում է միայն հայելին։ Հայելու մեջ գտնելով ինձ լիովին սպառված՝ որոշում եմ պառկել։ Պառկում եմ, բայց չեմ քնում, որովհետև էդպես չեն քնում, էդպես ուղղակի խաբում են օրգանիզմին, որ փորձի հանգստանալ, որովհետև մի երկու ժամից պիտի աշխատանքի գնա։ Իսկ մի երկու ժամից զարթուցիչն ինձ ուշքի է բերում առանց մեծ ջանքերի, որովհետև ես քնած չէի, որովհետև էդպես չեն քնում։

Ու այսպես ամեն օր, ու այսպես իմ նման շատ ուսանողներ սահման են փնտրում, ուսանողական ու աշխատանքային տարիներն իրարից բաժանող սահմանը…