Երբևէ մտածե՞լ եք, թե ինչու է մեր ժողովուրդը այսքան բողոքում կրթական մակարդակից: Տեսեք՝ ինչքան շատ են «արտասահմանում ավելի լավ ա» կամ «եվրոպաներում ավելի լավ են սովորեցնում» արտահայտություն անողները։ Բայց եկեք մտածենք՝ այդ ինչու ենք մենք խորհրդային տարիներին ունեցել հրաշալի կադրեր յուրաքանչյուր բնագավառում։ Պատասխաններից մեկը հենց կրթական համակարգն է։ Այս համակարգը իր գագաթնակետին հասել է 1975 թվականին և գերազանցել այնպիսի երկրների, ինչպիսիք են՝ Բրիտանիան, Ճապոնիան և Գերմանիան։ Համաձայնեք, վերջին երկրները չեն նրանք։ Բայց ինչո՞ւ եմ ես այս թեմայով խոսում։

Օրերս որոշեցի մի քանի նյութ կարդալ մեր սիրելի 17-ից ու հենց միանգամից աչքիս ընկավ Մարիամ Գրիգորյանի «Արդի խնդիրներ» նյութը։ Ասեմ՝ Մայքլ Բեյի ֆիլմերի նման շատ հարցեր մնացին նյութը կարդալուց հետո, բայց բոլորին չեմ անդրադառնա: Հետաքրքիր էր Մարիամի առաջադրած գաղափարը գնահատականների մասին։ Նա ասում էր, որ երեխաները չպետք է զգան, որ կողքինը իրենցից լավն է, և այդ պատճառով պետք է հանվեն գնահատականները։

Դե ինչ ես ուզում եմ այս մասին իմ տեսակետը հայտնել, սակայն մինչ այդ կուզեի ձեզ պատմել մեր դասարանի Սուրենի մասին։ Սուր, բարևներ, եթե կարդում ես այս նյութը։ Երբ Սուրենին նշանակում էին «7» գնահատականը, նա բառացիորեն կրծում էր դասատուի կոկորդը՝ պահանջելով իր գնահատականի «բողոքարկում» կոպիտ ասած, քանի որ մարդը գնահատում էր իր գիտելիքը, իր աշխատանքը ու շատ ժամանակ մի քանի ժամ մնում էր դասատուի հետ, որպեսզի հասկանա իր սխալը։

Հարցն այստեղ այն է, որ եթե մեր համակարգը զրկենք գնահատականներից, Սուրենի նմանները չեն կարողանա «ճաշակել» իրենց աշխատանքի պտուղները, քանի որ հավակնությունները «սնուցվում են» միայն սեփական գերազանցությունը զգալով։ Ինձ ցույց տվեք մի այնպիսի կոլեկտիվ, որտեղ բոլորը հավասար են։ Չկա նման բան:

Խորհրդային համակարգի դպրոցը սովորեցնում էր երեխային խստություն, պահանջկոտություն առաջինը սեփական անձի հանդեպ։ Մեր կարատեի դպրոցի պատին գրված էր. «Հաղթիր ինքդ քեզ և կդառնաս անպարտելի» կարգախոսը։ Իսկ պատկերացրեք դպրոց, որտեղ աշակերտները անում են այն, ինչ ուզում են, սովորում են այն, ինչ իրենց հետաքրքիր է և բացարձակ չեն գնահատվում։ Սերունդը կմեծանա «բութ և շատակեր»։ Չէ որ կյանքը խնջույքի սեղան չէ, որտեղ ամեն ինչից դրված է, ու դու ազատ կարող ես ընտրել այն, ինչ ուզում ես։

Հայրս մի լավ խոսք ունի՝ թե ուզում ես մի բանի հասնել, պիտի ջանիդ մի քիչ ջափա տաս», որը կարելի է թարգմանել այսպես. աշխատանքով կարող ես հասնել ամեն ինչի։ Սովետական դպրոցում մարդիկ անցել են բոլոր առարկաները հավասար։ Չեն սիրել շատերը, բայց սովորել են ու չեն ասել այն, ինչ ասում է երիտասարդների մեծ մասը. «Էդ ինձ կյանքում պետք չի գա»։ Համաձայն եմ, բայց այդ առարկաները մի շատ կարևոր բան են սովորեցրել, սովորեցրել են հաղթել իրենք իրենց։ Հեշտ փորձությունը հաղթահարելով դժվարի վրա քիչ ջանք կծախսես։ Իսկ գնահատականը հանդիսացել է առողջ խթան, որպեսզի հաղթահարվի այդ փորձությունը։

Մարիամ, ես համաձայն չեմ քեզ հետ: Մեր համակարգը չի հնացել, այն ուղղակի ողողվել է տարբեր բաներով, որով աղտոտվել է մեր համակարգի բոլոր պայծառ գծերը։

Ուսուցչի կերպարը առաջ և հիմա։ Շատ է տարբերվում, համաձայնեք։ Երբեմնի երկրորդ ծնող համարվող անձը հիմա նոր համակարգի մեջ գոյության պայքար է մղում «առաջադեմ» երիտասարդության հետ, որոնց մեծ մասը չի մտածում դժվարություններ հաղթահարելու մասին, այլ մտածում է, թե ինչպես դրանք ուղղակի շպրտի մի կողմ։

Լավ չցավեցնեմ ձեր գլուխները: Սովորողն ամեն տեղ էլ կսովորի, ուղղակի հարցը ընդհանուր մակարդակի մասին է, որը տարեցտարի, ցավոք սրտի, թուլանում է։

Դե ինչ, սովորեք, բացահայտեք նորը, մի վախեցեք դժվար առարկաներից և կտեսնեք, թե ինչ հաճելի է լինել բազմակողմանի զարգացած:

Երբեմն շատ դժվար է գրել մի այնպիսի թեմայով, ինչպիսին մարդկային պրոֆեսիոնալիզմն է: Ես միշտ էլ կաղացել եմ նախաբաններից, սակայն այս թեման այնքան խորն է, որ ես ուղղակի չեմ կարող ինձ թույլ տալ մակերեսային նախաբաններ: Օրինակ՝ «Բարև ձեզ, ես երկար ժամանակ է՝ բացակայել եմ», կամ էլ՝ «Ահա իմ նյութը. այն այսինչ բանի մասին է»:

Ոչ, այս թեմայի լրջությունը և կարևորությունը ինձ թույլ չեն տալիս օգտվել նման մեթոդներից: Բայց ձեր մեջ ինձ թվում է հարց ծագեց, թե ինչ թեմայի մասին է գնում խոսքը: Իմ կողմից շատ սիրված և տաղանդավոր կոմպոզիտոր Էննիո Մորիկոնեն, որն իմ սիրած շատ ֆիլմերի սաունդթրեքների հեղինակն է, ունի մի հոյակապ մեղեդի «Պրոֆեսսիոնալը» ֆիլմի համար: Ֆիլմ, որը պատմում է գործի հանդեպ պրոֆեսիոնալ վերաբերմունքի մասին: Հենց այդպիսի մարդկանց մասին է իմ այս նյութը, մարդիկ, որոնց համար Հիպոկրատի երդումը սովորական բառակույտ չէ, ոտանավորի նման արտաբերված, պարզապես դիպլոմ ստանալու համար, և որոնց համար մարդկային կյանքեր փրկելը հենց աշխատանք է: Մարդիկ, որոնց համար չկա «ոչ աշխատանքային պայմաններ» հասկացություն, և որոնք մարդկային կյանքերը փրկում են առանց որևէ լարվածության: Չէ որ մարտի դաշտում զինվորի համար կարող է ճակատագրական լինել յուրաքանչյուր սխալ դրած քայլ, իսկ նրանք՝ վտանգելով սեփական առողջությունը և կյանքը, ուղղում են այդ սխալները: Նրանց, առաջին հայացքից սառը հայացքներում այնքան մարդկային ջերմություն կա, որ անգամ մի ժպիտը կարող է կյանք վերադարձնել նույնիսկ այն զինվորին, ումից ճակատագիրը խլել է քայլելու կամ ինչ որ բան ձեռքին բռնելու բաղձալի հնարավորությունը: Այս մարդկանց աչքերը միշտ հեղեղված են բազմաթիվ հաղթանակների և անհաջողությունների արցունքներով: Նրանց հայացքը լի է քաջությամբ, բայց նաև խոնարհ համեստությամբ: Չէ որ նրանք աշխատում են անմարդկային պայմաններում, մարտի դաշտերում, որտեղ փամփուշտները երամի նման ճախրում են գլխիդ վրայով: Եվ նրանք աշխատում են այդ պայմաններում և լավ են աշխատում: Նրանց հպարտ ու հերոսական անձերը ողողված են բոլոր այն մարդկանց օրհնանքով, որոնց ճակատագիրը գուրգուրել և ընծայել է նվիրական հնարավորություն՝ տեսնելու ամուսնու, զավակի կամ եղբոր փրկությունը, թվում է, անելանելի իրավիճակներից: Այս մարդիկ միայնակ հովիվներ են, քանի որ ոչ ոք չգիտի նրանց անունները, բացի այն մարդկանցից, որոնց համար կյանք կոչվող թատրոնի երկրորդ մուտքը բժիշկների հմուտ ձեռքերով է բացվել:

Երբ խոսում են հերոսների մասին, ակամայից այս մարդկանց եմ հիշում, քանի որ բախտը ինձ նույնպես պարգևել է այդ մարդկանց հետ շփվելու պատիվը: Չէ որ հերոսները մեզ նման մարդիկ են, իսկ մարդ լինելու համար միայն խոսելը բավարար չէ: Այդ կոչումը պետք է վաստակել: Այս մարդիկ, անցնելով պատերազմի ողջ թոհուբոհով, տեսնելով մարդկային կյանքերի կորուստները, կարողացել են մարդ կոչման շքանշանը պահպանել, իսկ այդ շքանշանը ոչ մի փողով չես գնի:

Այս մարդիկ զինվորական բժիշկներն են, հերոսներ, որոնց սխրանքը կարիք չունի ամպագոռգոռ խոսքերի, մարդիկ, որոնց փոխարեն խոսում են հազարավոր հուսալքված մայրերի և զինվորների երջանկությունից թրջված աչքերը: Ահա թե ովքեր են մեր ժամանակի հերոսները:

Այսօր հերթական անգամ նստած էի ինքս իմ մտքերով տարված, երբ իմ ամենօրյա զրույցն ընդհատվեց մի շատ շաբլոն հարցով, որը ես ինձ երբեք չէի տվել: Ու այդ հարցը ինձ գցեց դժվար կացության մեջ, ու ակամայից սկսեցի մտածել այդ հարցի շուրջ:

Է՜, սիրելի ընթերցող, քեզ շատ եմ շփոթեցնում: Դրա համար կանցնեմ բուն թեմայիս: Իսկ հարցը հետևյալն էր. «Ինչպե՞ս դառնալ որակյալ սպորտային մեկնաբան»: Ուղեղս երկար աշխատեց, բայց չգտավ լուծումը: Հանկարծ զգացի, որ ճակատիս վրա տեղակայվել է Անխել ջրվեժը, որը քրտինքի տեսքով իջնում էր դեպի սարսափած աչքերս: Լավ, այ մարդ, մի բան կհնարես, էդքան մի թուլացրու ոտքերդ»:

Միացրեցի հեռախոսս՝ լավ օգնականս է, պիտի մի բանով օգնի ինձ: Նայում եմ հոլովակներ, որոնք  պիտի տային իմ հարցի պատասխանը, բայց ապարդյուն: Սկսեցի մտածել, որ լավ մեկնաբանը պետք է լավ իմանա ֆուտբոլի պատմությունը ու հասկանա բոլոր ֆուտբոլային երևույթներից: Մտքովս անցավ, որ կարելի է վավերագրական ֆիլմերով վերադառնալ անցյալ և տեսնել Զիդանի, Մարադոնայի, Պելեի փառահեղ հանդիպումները և Ռոբերտո Կառլոսի ֆանտաստիկ գնդակը Ֆրանսիայի դարպասներին:

Սկսեցի դիտել. զգում եմ, որ դունչս կամաց-կամաց «վայրէջք է կատարում», և ակամայից բացվում է ուտելիքի դարպաս համարվող բերանս: Նայեցի բոլոր առաջնությունները և հասկացա, որ ֆուտբոլը նման է կյանքին, քանի որ ոչ միշտ է ներում սխալները, իսկ շատ հաճախ հակագրոհի ժամանակ ջախջախում է մեր ողջ դիմադրությունը:

Այդ պատճառով ես եկա մի պարզ համոզման, որ լավ ֆուտբոլ մեկնաբանելու համար պետք է նաև կյանքի փորձ, քանի որ ֆուտբոլը մեր կյանքն է, որի ընթացքում մենք անընդհատ վազում ենք մեր ժամանակի հետևից, որպեսզի այն կարողանանք ուղղել մեր նպատակին: Եվ թե դա ինչքանով կստացվի, կախված է մեր կամքի ուժից:

Կյանքը ֆուտբոլի պես սխալներ չի սիրում:

Երեկ մի ուրախալի լուր ստացանք. 17-ի պատանի թղթակից Եվա Խեչոյանը հաղթել է ՖԼԵՔՍ ծրագրով, և մեկ տարի ուսանելու է ԱՄՆ-ում: Շնորհավորանքների հեղեղի մեջ կարդացինք. Եվան շնորհակալություն է հայտնում իր ուսուցչուհուն՝ ընկեր Դալլաքյանին: Հետո հիշեցինք, որ մեր թղթակից Արտյոմն էլ մի գեղեցիկ պատմություն էր գրել նրա մասին: Ավելի ճիշտ, այն մասին, թե… Ավելի լավ է՝ կարդաք և բարի ծառայություն մաղթեք Արտյոմ Սաֆարյանին, որն այսօր ծառայում է Հայոց բանակում:

Արտյոմ, հրապարակում ենք առանց քո թույլտվությունը հարցնելու:

-Արտյոմ, վեր կաց, արդեն ժամը 12-ն է,- լսվում է մայրիկիս ձայնը, որը կարծես ջնջում է երազիս և իրականության մեջ եղած այն նուրբ սահմանը, որը չէի էլ հասցրել գծել:

-Հա, մամ, հեսա` վեր կկենամ, մի քիչ էլ:

-Այ տղա, ընկերներդ են զանգել, վեր կաց, տես` ի՞նչ է եղել:

-Է, մամ, էլի պիտի ասեն` արի Դալլաքյանենց շենք, ոնց որ Դալլաքյանի վկաները լինենք: Լավ, տեսնեմ` ի՞նչ է եղել:

Եվ արդեն առանց գիտակցելու ձեռքիս մեջ հավաքում եմ ընկերոջս համարը: Երկու անգամ լսեցի ինձ համար անտանելի դարձած ազդանշանը և հետո զգացի ընկերոջս քնաթաթախ ձայնի ելևէջները:

-Հա, իմ մարմելադ ախպեր, ի՞նչ է պատահել:

-Զանգել էիր:

-Հա, ասեցի` մի քիչ ման գանք:

-Էլի Դալլաքյանենց հայաթ:

-Հա, ինչի՞:

-Դու չե՞ս հոգնել: Ախր, անգլերենի պարապմունքներն արդեն մի ամիս է` վերջացել են, իսկ մենք ֆանատիկների նման գնում ենք առավոտից իրիկուն նստում այնտեղ:

-Դե, տենց դժգոհ ես, դու տեղ առաջարկի:

-Չբռնենք` գնանք այգի՞:

-Հա, բա ոնց, գնանք էդ դատարկ այգին, որտեղ վերջին անգամ Նոյի ժամանակ է մարդ ոտք դրել: Չէ, այ ախպեր, ուրիշ տեղ ասա:

-Արի գնանք մշակույթի տուն:

-Արտյոմ, եթե դու հավես ունես փոշու ու դատարկ պատերի մեջ նստես ու սեփական արձագանքիդ հետ զրույց անես, խնդիր չկա:

-Լավ, հավեսu եկել է կինո դիտեմ, արի գնանք կինո:

-Ո՞ւր, Երևա՞ն:

-Չէ, մեր մոտ` Չարենցավան:

-Այ ախպեր, դու ուզում ես գնաս աղբի հատիկների կինեմատիկ դասավորությանը նայե՞u դատարկ ու կեղտոտ գետնի վրա, թե՞ նախորդ ընտրության ցուցակներն են հետաքրքրում:

-Լավ, ախպեր:

-Դե հագնվի, գալիս եմ` քեզ վերցնեմ, գնանք:

-Լավ:

Քաղաքում էլ ուրիշ տեղ չկա: Մնաց Դալլաքյանենց բակը:

Հաճախ փողոցով քայլելիս ճանապարհս հետաքրքիր դարձնելու համար փորձում եմ կռահել մարդկանց մտքերը, որոնց նկատում եմ ճանապարհին: Նայում եմ ու անընդհատ նկատում, որ մարդիկ դեմքի նույն տխուր ու մտախոհ արտահայտությամբ են քայլում, և դա հաստատ բարեկեցիկ կյանքից չէ, որ այդպես է:

Այս հոդվածս առավել պարզ եմ գրելու, քանի որ միտքը, որ պետք է առաջ քաշեմ, բոլորիս էլ պարզ է, բայց ոչ ոք չի բարձրաձայնում այդ մասին:

Մարդկային դեմքի այդ տխուր այլայլումը պայմանավորված է սոցիալական վատ պայմաններով, որոնք կարծես անվերջ դարձել են մեր ճակատագրի մի մասը: Եվ ինչպե՞ս կարելի է դուրս գալ այս իրավիճակից:

Տարբեր ժամանակներում մարդիկ ստեղծել են հերոսներ, որոնք երբեմն գերմարդկային ուժով, իսկ երբեմն մտքի անբնական զորությամբ կարողացել են լուծել այդ խնդիրները: Բայց նրանք դա արել են մարդկային երևակայության մեջ, իսկ մարդիկ ամեն անգամ ավելի ու ավելի են հավատացել իրենց երևակայությանը և ստեղծել են նոր հերոսներ, որոնք մեկ հպումով վերականգնում էին արդարությունը, վերացնում սովը և հիվանդությունները: Հին աշխարհում դրանք հեթանոսական աստվածներն էին, միջնադարում քաջ ասպետները, իսկ ներկայումս դրանք սուպերհերոսներն են, ինչպես Բեթմենը, Սուպերմենը և շատ ու շատ ուրիշ «տրիկոյակիրներ»: Ու ամեն անգամ մարդկությունը ոգեշնչվելով այս հորինված կերպարներով, մոռանում է, որ հենց իր մեջ կան իրական հերոսներ, որոնցով պետք է ոգեշնչվել և որոնցով պետք է հպարտանալ:

Հիվանդ ու միայնակ մայրը, որը աշխատում է երկու տեղ, որպեսզի կարողանա պահի իր երեխաներին, մի՞թե հերոս չէ: Բժիշկը, որը 12 ժամ առանց մի վայրկյան ընդմիջելու, վիրահատություն է կատարում, հերոս չէ՞: Լրագրողը, որը կյանքի գնով լուսաբանում է թեժ կետերը, բացահայտում սուտն ու կեղծիքը, մի՞թե հերոս չէ: Մարզիկը, որը մարզվելով հետնախորշերում, դառնում է աշխարհի չեմպիոն, մի՞թե նա հերոս չէ: Գրողը, որ իր ստեղծագործություններով մի ամբողջ սերունդ է դաստիարակում, հերոս չէ՞: Քահանան, որ Պատարագ է մատուցում անգամ լքված եկեղեցում, մխիթարության խոսք բերում սգավորին, հաճախ իր վիշտը անտեսելով, արդյո՞ք նա հերոս չէ: Մեծահարուստը, որն իր գումարն ուղղորդում է բարեգործության, մի՞թե հերոս չէ: Եվ վերջապես զինվորը, որն իր կյանքը վտանգելով, օր ու գիշեր հսկում է սահմանը, մի՞թե հերոս չէ: Իսկ մարդիկ ընկել են այդ «տրիկոյակիրների» հետևից, մոռանալով, որ հերոսները իրենց կողքին են, նույն քաղաքում, նույնիսկ նույն շենքում: Ահա մերօրյա հերոսները, որոնք հետ են մղել ամենադաժան «բռնցքամարտիկի»` կյանքի հարվածները: Նրանցով մենք պետք է հպարտանանք և ոգեշնչվենք: