«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի «Անաստված կինո թատրոն» գրքի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի հաղթողներին, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և որոշել լավագույններին:
«Անաստված կինո թատրոն» գիրքը, երբ վերցրի «Մանանա» կենտրոնից` ժամերն էի հաշվում, թե երբ պետք է տուն հասնեմ ու սկսեմ ընթերցանությունը:
Դե, նախ կազմն էր գրավիչ` չափից դուրս գրավիչ, հետո էլ` նոր գիրք, այն էլ նոր տպագրված գիրք, կարդալը միշտ էլ լավ միտք է:
Գիրքը մի ամբողջ պատմություն չէր` յոթ հարյուր էջից բաղկացած, որ դժվար լիներ կարդալը, բայց ասել, թե կարդացել եմ հինգ օրում` կդժվարանամ: Բանն այն էր, որ հասանելի գրված նյութը, ինֆորմացիան, պատմվածքը, հորինվածքը` ինչպես ցանկանում եք` անվանեք սա, դժվար էր կլանվում: Իրականությունը միշտ էլ դժվար է կլանվում: Յուրաքանչյուր պատմվածք, կամ էսսե կարդալուց հետո պետք էր մեկ-երկու օր հանգիստ թողնել գրելը, կարդալը, ինձ` առհասարակ:
Օգտագործված լեզուն շատ հարազատ էր, բայց նաև անսովոր էր տեսնել դա գրքի մեջ: Այստեղ նույնպես հեղինակն ինձ չէր դադարում հաճելիորեն զարմացնել: Օգտագործված խոսակցական լեզուն, ժարգոնը, տեղ-տեղ նաև սլենգը «համով-հոտով» էին դարձնում պատմությունը, սյուժեն: Ավելի ամբողջական ու կենդանի էին դարձնում այն: Չգիտես ինչու` հեղինակները, ովքեր իրենց գրող են պատկերացնում, շատ հաճախ վախենում են խոսակցական լեզու կամ սլենգ օգտագործել: Երևի հենց դրա պատճառով էլ շատերի մոտ չոր բան է ստացվում` առանց կապի, առանց հետաքրքրության: Բառերի մի կույտ, կարճ ասած:
«Համլետի հոր ուռագանը», «Ժիզնեննի», «Փողփողան առագաստներ», «Մարգարիտան և Քրիզանտեննան», «Յաթաղան սինդրոմ», «Ինսպեկցիան ինչպես որ կա», «Քամու պանրիկ-մածնապանրիկ», «Մաքրուհին-2017», «Անաստված կինոթատրոնը», «Բռանդենբուռգ», «Ինչու ետ եկա Հայաստան», «Ինչու է մարդն ապրում աշխարհում», «2014», «Դատողություններ «Էլեկտրական Երևանի» ետևից»` պատմվածքների ու էսսեների անվանումներն են: Ամեն մեկը կարծես թե զգուշությամբ ընտրված լինեն: Եվ սա արդեն խոսում է գրքի այլ լինելու մասին: Հայատառ, բայց ռուսերեն բառեր գրելով, «չքաշվելով» ոչ գրական բառերից: Ամեն ինչ իր տեղում է:
Սկզբից տարակուսում էի` որ ստեղծագործության մասին գրեմ: Տատանվում էի երկուսի միջև` «Համլետի հոր ուռագանը» և «Ինչու ետ եկա Հայաստան»: Բայց ընտրեցի վերջինը:
Իսկ թե ինչու` տես ստորև…
Իսկ ինչու ես ետ եկա Հայաստան: Իսկ ինչու նա ետ եկավ Հայաստան: Երևի թե նույն ամպագոռգոռ բառերը կհնչեն: Էլի նույն «Հայրենասիրությունից դրդված…», «Հայրենասիրությունից բխող…» շաբլոն բաները: Որովհետև երբ լքում են հայրենիքը ու ուրիշ տեղ` արտասահմանում, մի տասը տարի առոք-փառոք ապրում են` մոռանում են հայրենասիրության մասին, էլ ի՞նչ Մասիս, այ մարդ: Բայց հենց ընթացող գործերը սկսում են չընթանալ, կամ էլ ոչ այդքան լավ ընթանալ` միանգամից հիշում են իրենց Երևանի փողոցները, Նարեկացիներին, Թումանյաններին, հիշում են, թե արտերկրում ինչ դժվար է ու տաղտուկ: Որ տասը տարի ապրել են օտարության մեջ:
Ինչևէ, նման վերնագիր տեսնելուց հետո պարզ է, որ առաջինը մտքիս կգան նման բաներ: Սակայն շտապեմ տեղեկացնել, որ գրված էսսեն ամենևին էլ դրանց մասին չէ: Իհարկե, հայրենասիրություն կա, բայց ոչ ստանդարտ հայրենասիրություն, ոչ ստիպված, ոչ «ասելու համար»: Կա միայն իրականություն, որը կարելի է դիտել նաև որպես հայրենասիրություն: Առաջին էջում հեղինակը բացատրում է, որ առաջ, երբ դեռ Հայաստանում էր, և դրա սահմաններից դուրս չէր եկել, հպարտանում էր, որ հայ է, այն էլ` տղա: (Մեզ մոտ ընդունված է, չէ՞, լինել հպարտ հայ, իսկ եթե տղամարդ ես, ապա` բինգո, հպարտ հայ տղամարդ): Իսկ հետո, երբ հասունացավ, աշխարհայացք փոխվեց, կարծես թե այդքան էլ հպարտանալու բան չկար հայ տղամարդ լինելու մեջ: Բայց, ինչպես գրում էր նա «Տղա վիճակում էլ լիքը բան կար փորձելու, որ ինձ տրված չէր լինելու…»
Հաջորդող տողերին նա կարծես թվարկում է այն բոլոր մասնագիտությունները, որոնց տեր կարող էր դառնալ, բայց չդարձավ, որովհետև դրանք իրենը չէին: «Ես հավաքչարար չեմ` ես հետազոտող եմ»: Այսինքն` իր կյանքում նա ուսումնասիրել է մի քանի մասնագիտություններ, որոնց, տեսականորեն, տեր կարող էր դառնալ: Բայց մի՞թե տեսականը բավական է: Իմ կարծիքով` ոչ: Եթե տեսականը բավական լիներ, ապա մենք գրքերով կգնայինք տիեզերք` մեկ-երկու շաբաթ տիեզերական տուրիզմով կզբաղվեինք ու ետ կգայինք, աստվածաշունչներով հոգու հանգստություն կգտնեինք, իսկ ժուռնալներով նորաձևության ներկայացուցիչ կդառնայինք:
Արտերկրում անցկացրած տարիների մասին նկարագրությունից էլ սկսվում է մտքի բացատրությունը: Հարցի պատասխանը, թե ինչու ետ եկավ Հայաստան: Իրականում, մեզնից շատերը կարծում են, եթե հայրենիքում վատ է, ապա արտերկում հաստատ ավելի լավ կլինի: Բակի, ավելի ճիշտ «հայաթի քյարթու-գողական-բիթի» անձնավորությունները կհաստատեին, բայց իրականում ճգնաժամը չի գալիս միայն մի երկրի մոտ, իսկ մնացած երկրներում հաստատ կարագ ու մեղր թափված չէ: Ինչևէ: Ինչո՞ւ ետ եկավ Հայաստան: Միգուցե նրանից, որ այստեղ` հայրենիքում, կլիներ առաջին կարգի մասնագետ, իր մասնագիտությունը «ուղնուծուծով» իմացող մեկը, իսկ այնտեղ` օտար հողերում, կլիներ ո՜չ առաջինը, ո՜չ էլ վերջինը: Եվ իրոք: Հայաստանում` փոքր երկրում, փոքր ազգի մեջ, կարող ես հնարավորություն ունենալ լինել ինչ-որ մի բանում առաջինը, անգերազանցելին, և նման շատ ու շատ բառեր, իսկ այնտեղ` անծայրածիր, կամ մի փոքր ավելի համեստ ասելով` շատ մեծ երկրներում, մրցակցությունը շատ ավելի բարձր է, մասնագետների քանակը` շատ, ցանկությունը` մեծ, հետևաբար` քո հնարավորություններն ավելի պակաս:
Այսինքն` միակ պատճառը մասնագետ լինելն էր` լավ մասնագետ լինելը: Թե՞ լեզվի խնդիրը, որովհետև հեղինակը գիտեր օտար լեզուն, բայց հաստատ նրանցից ոչ ավելի: Չեմ կարծում: Չարժի խորանալ լեզվի իմացության մեջ:
Երևի որոշեց ետ վերադառնալ Հայաստան սովետի փլուզումից հետո: Բայց մի՞թե Հայաստանը կարելի էր չսիրել սովետի ժամանակ և պաշտել վերջինիս փլուզումից հետո: Չնայած փլուզումից հետո էլ տասից քսան տարի Հայաստանը կմնա (մնաց) սովետի քողի տակ: Շատերը երևի պաշտպանում են` հիմնականում ավագ սերունդը, իսկ երբ դրանից կրտսերը, փոքրը և, գիտությունով ապացուցված, ավելի խելացին, սկսում է քննադատել սովետին` միանգամից «վրա են տալիս», բայց ոչինչ, դա էլ իրենց մտածելակերպն է:
Չնայած արտերկրում ունեցած առավելություններին, առատությանն ու զարգացվածությանը` Հայաստանում ավելի շատ բան կար: Ավելի շատ հնարավորություն ու միտք կար, որովհետև փոքր ազգերը միշտ էլ հատուկենտ են լինում:
…Բայց նաև դատապարտում է իր հայրենիքը, հայերին, ասելով, թե մեր դարավոր պատմությունը, միգուցե, մեզ ծույլ չի դարձնում, Եղեռնը, որը մեզ ավելի ապահով է դարձնում` իբր հազար տարի եղել ենք` դեռ մի հազար տարի էլ կմնանք: Կմնանք, բայց թե ոնց կմնանք, դա արդեն հարցի մյուս մասն է, մետաղադրամի մյուս կողմը: Երևի կմնանք նույն ողբով ու «արխային» առաջ գնալով, կամ էլ վերջապես կմտքափոխվենք ու կորոշենք վերջ տալ ողբերին, լացուկոծերին: Չգիտեմ…
Ասում են` մրցույթում հաղթողները ո՜չ թե մասնագիտությանը լավ տիրապետողներն են, այլ նրանք, ովքեր դիմանում են տեղանքի կլիմային, իսկ ըստ հեղինակի` մրցույթում հաղթում է նա, ով և լավ մասնագետ է, և դիմանում է տեղանքի կլիմային: Ի վերջո` հարմարվելն ամենալավ կարողությունն է:
Այսինքն, եթե նայենք մակերեսորեն և կարդանք առանց ուսումնասիրելու, ապա կգտնենք միայն մասնագիտության, հարմարվելու ու լեզվի հարցերը: Միայն բացասական բաներ, սակայն վերջին էջերում կարծես թե արթնանում է քնած հայրենասերը, բայց ոչ թե պաթոսը, կամ պաթոսահայը (որովհետև հայերի ամենամեծ խնդիրներից մեկը պաթոսն է, իսկ «պաթոսահայ» բառը շատ լակոնիկ ու ճիշտ բնութագիր է), այլ իրական հայրենասերը, ով համեմատելով աշխարհի բոլոր գեղեցիկ անկյունները, ու ընդունելով, որ Հայաստանը չի կարող լինել ամենագեղեցիկն ու լավը` գրում է.
«Ես Արարատապաշտ եմ: Ես չեմ ուզում, որ Արարատը Հայաստանի տարածքում լինի: Ես պահպանողական եմ. ինչպես սովոր եմ` էդպես էլ թող լինի: Հերիք է ինչքան բան փոփոխվեց, թող մնա ինչ կա, գոնե որոշ բաներ մնան անփոփոխ… Ես ծիրանապաշտ եմ: Աշխարհում կան տեղեր, որ Հայաստանի չափ սիրուն են կամ ավելի: Այնտեղ կան մեր լեռների չափ ու մի բան էլ ավել լեռներ, գահավիժող ջրվեժներ: Այն, ինչ չկա այնտեղ` դա մեր վանքերի պես վանքեր` լեռան փեշին թաքուն ծվարած»:
Հիմարություն կթվա ասելը, որ ետ է եկել միայն ծիրանի, Արարատի, կամ էլ վանքերի համար, բայց ինչ անել, եթե դա է իրականությունը: Վերջապես, գեղեցիկ իրականությունը փոքր բաների մեջ է լինում, որոնք չենք նկատում, երբ մեր «քթի տակ» են լինում, իսկ երբ հեռանում են, սկսում ենք կարոտել, զգալ պակասը, ուղղակի չենք հասկանում, թե ինչն է պակասում: Հիանալի կհամարվի այն պահը, երբ կգտնենք պակասը ու կկարողանանք լրացնել այն:
Եվ վերջապես` ինչո՞ւ ետ եկավ Հայաստան: Միգուցե նրա համար, որ ես, կամ էլ դու չլքենք Հայաստանը…
