Մերի Մուրադյանի բոլոր հրապարակումները

Էկոդպրոց

Լուսանկարը` Մերի Մուրադյանի

Լուսանկարը` Մերի Մուրադյանի

Սովորական աշխատաքային օր էր, ամեն մեկը իր գործին՝ երեխաները դասի, մեծահասակները` աշխատանքի, ամեն ինչ ընթանում էր իր հունով մինչ այն պահը, երբ դասարան մտան երկու անծանոթ աղջիկ: Մի պահ խառնաշփոթ տիրեց, բայց ամեն ինչ ընկավ իր տեղը, երբ այդ աղջիկները հայտնեցին, որ մոտակա երեք օրերին  դասարանի աշակերտների մի մասը մասնակցելու է «Էկոդպրոց» ծրագրին: Աշակերտներն այդքան էլ լավ չհասկացան, թե ինչի մասին են խոսում այդ երկու աղջիկները, բայց մեծ ուրախությամբ ընդունեցին լուրը: Նրանք 13-14 տարեկան երեխաներ էին, կային նաև 15-16 տարեկաններ:

Իսկ այդ երկու աղջիկները ես և քույրս էինք: Կազմակերպել էինք բնապահպանական դպրոց, քանի որ քաջ տեղյակ էինք մեր շրջապատի բնապահպանական խնդիրներին, և այն ամենը, ինչը մեզ հուզում էր, կարող էինք փոխանցել նաև երեխաներին: Սա լավագույն տարբերակը կլիներ նրանց բնապահպանական մշակույթով փոխանցելու:
Առաջին օրը նրանք մեծ հետաքրքրությամբ լսում էին այն, ինչ հաղորդում էինք իրենց, խոսնակներ էինք հրավիրել հատուկ երեխաների համար: Սա մեծ բավականություն էր պարգևում բոլորիս՝ ես տեսնում էի նրանց հետաքրքրված աչքերը, տեսնում էի` ինչքան ուրախ են, որ մասնակցում են ծրագրին:

Օրվա ընթացքում խաղեր էինք խաղում, հետաքրքիր փաստեր սովորում թե՛ բնության, թե՛ աղբի մասին: Անկեղծ ասած, ինձ համար ամենահետաքրքիր և սպասված պահը կարծիքները կարդալու պահն էր: Նրանք ամեն օր դասընթացի վերջում կարծիքներ էին գրում այդ օրվա մասին: Իսկ այ, երեխանների համար ոգևորիչ էին մրցույթները: Հաճելի էր տեսնել, թե ինչպես են պայքարում իրենց հաղթանակի համար, սակայն միևնույն ժամանակ, օգնում ընկերոջը:

Լուսանկարը` Մերի Մուրադյանի

Լուսանկարը` Մերի Մուրադյանի

Երկրորդ օրը գնացինք աղբահավաքության: Սկզբից խոսեցինք աղբի մասին, հետո խմբերի բաժանվեցինք և գնացինք աղբահավաքության, բավականին հագեցած օր ունեցանք: Վերջում քայլարշավ կազմակերպեցինք, հետո նորից մրցույթ:
Եկավ երրորդ օրը, այսպես ասած, հրաժեշտի օրը: Ընդհանուր քննարկում արեցինք, զրուցեցինք, խաղեր խաղացինք և հրաժեշտ տվեցինք երեխաններին:
Հաճելի զգացողություն է, որ դու կարողացար այդ երեք օրվա ընթացքում երեխաներին փոխանցել կարևոր գիտելիքներ, անմոռանալի պահեր (դե, ասում եմ անմոռանալի, որովհետև սա նրանց առաջին ծրագիրն էր, որին երբևէ մասնակցել էին):

Լուսանկարը` Մերի Մուրադյանի

Լուսանկարը` Մերի Մուրադյանի

Ուրախ եմ, որ կարողացանք մեր փոքր ներդրումն ունենալ նրանց կրթության մեջ: Եվ այս ամենը ևս մեկ անգամ համոզեց մեզ, որ ծրագիրը դարձնենք շարունակական և ընդգրկենք մեծ թվով մասնակիցների:

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Ոչ մի նոր հանք: Մենք ենք մեր սարերի տերը

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Մեր գյուղերն ու քաղաքները հարուստ են բնությամբ, սարերով ու լեռներով: Ծննդավայր, որտեղ ամեն մի ծառ ու թուփ արդեն հարազատ են դարձել։ Երբ նայում ես սարերին, դրանց հետ հաստատ կապված լավ հիշողություններ կան, երբ առավոտյան բացում ես աչքերդ, լուսամուտից դուրս ես նայում, հասկանում ես, որ միայն դա կարող է լինել իդեալականը այն ամենի մեջ, ինչը շրջապատում է քեզ, և այն կոչվում է բնություն:

Սիրո՞ւմ եք բնություն, կանաչ դաշտեր, մաքուր օդ: Ես էլ եմ սիրում, բայց ի՞նչ կլինի ձեզ հետ, երբ մի առավոտ արթնանաք և տեսնեք՝ ինչ-որ մի ռուսական ընկերություն որոշել է գալ և մեր անաղարտ բնությունը քայքայել: Երբ ասում եմ՝ քայքայել, հասկացեք՝ ամբողջովին վերացնել, քանի որ նրանք մեր սարերը քանդելու և նրանց փոխարեն հանքեր կառուցելու նպատակով են գալիս:

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Հա՞նք, երբ տեսնում ես Թեղուտի մեծ վերքը, սիրտդ արդեն վախ է ընկնում, շուրջը՝ կանաչ անձեռակերտ բնություն, իսկ այդ բնության սրտում Թեղուտն է՝ իր սահմանը չերևացող հանքով: Դե, երևի մտածել են, որ պետք չի տարբերվել և հենց դրա համար էլ որոշել են նրա շրջակայքն էլ հանք դարձնել: 10000 աշխատատեղ կբացվի, մարդիկ նյութական խնդիրներ չեն ունենա: Լավ, հասկացանք, նյութական խնդիրներ չեն ունենա, իսկ առողջակա՞ն: Մտածե՞լ են արդյոք՝ ի՞նչ կլինի մարդկանց վիճակը մի քանի տարի հետո, երբ տարածաշրջանի գրեթե 50 տոկոսը ապրուստի միջոցը վաստակում է հենց անասնապահությամբ:

Հայաստանը ցանկանում են զարգացնել էկոտուրիզմի ոլորտում, հաստատ կարող եմ ասել, որ սա այն տարածաշրջանն է, որը կարող են էկոտուրիզմի կենտրոն դարձնել: Բայց ի՞նչ են անում հիմա։ Դե, հիմա էլ տուրիստները կգան, կզմայլվեն մեր չքնաղ, համաչափ փորված հանքերով, կնկարվեն նրանց ֆոնին և կհեռանան:

Սրբասարը տասնյակ և հարյուրավոր կիլոմետրեր հեռու է գտնվում Արագածից, բայց երբ կանգնում ես Սրբասարի գագաթին, Արագածի չորս գագաթն էլ երևում է, սա բացառիկ երևույթ է:

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Չենք թողնելու, չենք թողնելու նույնիսկ մի քար անգամ հանեն մեր սարերից: Հասարակ գյուղացուն մի ծառ անգամ չեն թողնում կտրել, իսկ իրենք եկել ու հեկտարներով անտառապատ տարածք են հանքարդյունաբերության կենտրոն դարձնում: Գիտակցում ես, որ դու մի քանի տարի հետո փակելու ես տանդ դուռը և հեռանալու՝ չգիտես, թե ուր, բայց հաստատ գիտես, որ հեռանալու ես, քանի որ այստեղ ապրելը այլևս իմաստ չի ունենալու, որովհետև ամեն ինչ աղտոտված է լինելու:

Մենք հայ ենք, մենք գիտենք մեր հողի գինը, մենք են մեր սարերի տերը, և ոչ մի նոր հանք չի բացվելու:

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Ոչ մի նոր հանք:

Ըլող բան չի:

Meri Muradyan

Երկու տարի «Մանանայի» հետ

Մեզնից յուրաքանչյուրը ինչ-որ բանի մասնիկն է կազմում՝ մեր ընկերների, մեր ընտանիքի: Ես և իմ նման շատերը հավելել ենք այս շարքը և դարձել ավելի մեծ ընտանիքի մի փոքր մասնիկը: Հետաքրքրե՞ց, թե որն է այդ ընտանիքը: Այդ մեծ ընտանիքը մենք կոչում ենք «Մանանա»:

Արդեն երկու տարի: Կյանքիս լավագույն պահերից շատերը կապվում են «Մանանայի» հետ:
Եթե այս պատմությունը լսել կամ կարդացել եք, ապա կարդացեք ևս մեկ անգամ, այն ձեզ շատ բան կտա:
Սկսեմ սկզբից: Մեզ ասացին, որ շաբաթ oրը պետք է գնանք դպրոց: Իրականում ես չէի ուզում գնալ, քանի որ ուզում էի քնել, բայց, դե ինչ արած, գնացի: Պարզվեց մենք հանդիպելու ենք «Մանանայի» թիմի հետ: Նշեմ, որ մեզ ասել էին, որ եթե գնանք հանդիպմանը, դետեկտիվ կինոներ ենք նկարելու, դե, իհարկե, հասկացաք, որ ոչ թե դետեկտիվ, այլ դոկումենտալ: Շարունակեմ: Շաբաթ առավոտյան արթնացա, դժգոհ դեմքով գնացի դպրոց՝ «դետեկտիվ» կինոներ նկարահանող խմբի հետ հանդիպման: Մի քանի շաբաթ անց զանգեցին «Մանանայից» և ասացին, որ «Զիկատար» բնապահպանական կենտրոնում մարտի հինգից ութը անց են կացնում գործնական դասընթաց: Այս անգամ մեծ ուրախությամբ համաձայնեցի մասնակցել: Պարզվեց, որ այս որոշումը իմ կյանքում ընդունած որոշումներից ամենակարևորներից մեկն էր:

Արդեն երկու տարի, ու այսքան հրաշալի պահեր, որ կցանկանայի ևս մեկ անգամ ունենալ:

Երբ իմացա, որ ճամբարին մասնակցելու եմ, ուրախությանս չափ չկար: Ասեմ, որ ամեն անգամ, երբ իմանում էի՝ նոր բան է կազմակերպվելու, շունչս պահած սպասում էի, թե երբ են զանգելու ու ասելու, որ ես ընտրված մասնակիցների շարքում եմ:

Վաղուց գիտեի, որ ապրիլին կայանալու է պատանի թղթակիցների առաջին մրցանակաբաշխությունը: Մտածում էի՝ գոնե հրավիրեն: Ես դրանից էլ շատ կուրախանայի, և այդպես էլ եղավ, երբ արդեն հույսս կտրել էի: Անհամբեր սպասում էի ապրիլի 28-ին: Վերջապես եկավ այդ օրը. լիքը մարդիկ, ընկերներ, որոնց երկար ժամանակ չէի տեսել: Երբ սկսվեց մրցանակաբաշխությունը, արդեն ինձ լիակատար ուրախ էի զգում, որովհետև ցանկություններիցս մեկն արդեն իրականացել էր: Բայց ամեն ինչ դեռ նոր էր սկսվել, երբ անունս արդեն հարյուր լավագույնների մեջ էր, իսկ երբ հաղթող ճանաչվեցի կոնկրետ անվանակարգում, չեմ կարող բացատրել, թե ինչքան ուրախ էի: Դա իմ առաջին մեծ հաջողությունն էր և ամենաերջանիկ պահերիցս մեկը: Երբեք չեմ մոռանա այդ օրը, ժամը, պահը:

«Մանանան» ինձ կարճ ժամանակում տվեց այն, ինչին հասելու համար շատերը դեռ երկար ճանապարհ ունեն անցնելու, իսկ ես արդեն հասել եմ դրան ու առաջ եմ շարժվելու:

Այս երկու տարիների ընթացքում «Մանանան» ինձ տվեց լավագույն ընկերներ, լավագույն պահեր, լավագույն միջավայրը, գիտելիք ու «դետեկտիվ» ֆիլմեր նկարահանելու հնարավորություն:

Ուրախ եմ, որ այդ մեծ ընտանիքի անդամն եմ:

Չորս պատերի մեջ ամփոփված Կողբի դարավոր պատմությունը

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Դարերի պատմություն, պատմական կարևոր նշանակություն ունեցող նմուշները պահպանվել և մեզ են հասել շատ ու շատ մարդկանց կողմից, ովքեր ազգասիրաբար, իրենց միջոցներով հիմնադրել են թանգարաններ, ցուցասրահներ՝ մեզ հասցնելով ազգային արժեքները:

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Կողբի դարերի ու հազարամյակների պատմությունը Սուրեն Աբովյանը ամփոփեց իր «Կողբի պատմությունը» աշխատության մեջ և հիմնադրեց Կողբի թանգարան-ցուցասրահը, որը մեծ նշանակություն ունեցավ և հիմա էլ ունի Կողբի տարածաշրջանի մշակույթի պահպանման և սերնդեսերունդ փոխանցելու գործում:
Կողբի թանգարան-ցուցասրահի մասին ավելի մանրամասն տեղեկություններ ստացանք Կողբի մշակույթի տան տնօրեն Սասուն Մուրադյանի հետ հարցազրույցի ժամանակ:

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

1970-ական թվականների սկզբին Սուրեն Աբովյանի՝ ով այդ ժամանակ հանդիսանում էր Կողբի մշակույթի տան տնօրեն, ջանքերով հիմնվեց ներկայիս թանգարան-ցուցասրահը: Սասուն Մուրադյանի խոսքերով Կողբի թանգարանը թանգարանային միավոր չի համարվում, թանգարան բառը ուղղակի տարածվել է ժողովրդի մեջ և այդպես էլ փոխանցվել սերունդներին: Այն իրականում ցուցասրահ է, որտեղ կան պատմական գտածոներ, Կողբի պատմության հետ կապված այն ամենը, ինչը հայտնի է մեզ, և այդ ամենը շարունակվում է լրացվել նորերով:

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Սուրեն Աբովյանը ցուցասրահը հիմնադրել է իր և Կողբի բնակչության համատեղ ուժերով: Նա բոլոր նմուշները հավաքել է Կողբի տարածաշրջանից, ինչպես նաև նրան որոշ նմուշներ նվիրաբերել են տեղի բնակիչները: Հենց այստեղ է ամփոփված Կողբի մշակույթը, կենցաղը: Թանգարանը լի է փաստավավերագրական նյութերով, լուսանկարներով: Թանգարանում է գտնվում մի շատ կաևոր գտածո, որը հայտանբերվել է Կողբի տարածքում. դա Ք.ա. 9-րդ դարի թվագրվող երկմետաղյա թուր, կավե սափորներ, որոնք նույնպես թվագրվում են մ.թ.ա.:

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Ցավոք, Կողբի ցուցասրահում գտնվող գտածոները լուրջ հետազոտություն չեն անցել, և այդ թվագրվող նյութերի մասին տեղեկություններ ենք ստացել բանավոր խոսքի միջոցով, ինչպես նաև ցուցասրահ այցելած հնագետների ուսումնասիրությունների արդյունքում:

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Ցուցասրահում է գտնվում Սուրեն Աբովյանի ձեռագիր «Կողբի պատմությունը»: Ցուցասրահի չորս պատերի մեջ են հավաքված Կողբի պատմության տարբեր ժամանակները ներկայացնող նմուշները՝ գտածոներ, լուսանկարներ, փաստեր, փաստարկներ: Ցուցասրահում իր առանձին անկյունն է գտել Կողբի բժշկական անձնակազմի լուսանկարները, ովքեր մեծ դեր են ունեցել երկու և ավելի տասնամյակ առաջ, ինչպես նաև ներկայիս բժշկական ասպարեզում: Հատուկ ուզում եմ նշել հայտնի համաճարակաբան Աբո Ալեքսանյանին: Նա եղել է առաջին մարդը, ով բացել է առաջին գյուղական հիվանդանոցը Կողբում՝ 1920 թվականին: Աբո Ալեքսանյանի գործը շարունակել է գյուղական բժիշկ Կոլյա Եգորի Նասիբյանը: Սասուն Մուրադյանը նշեց նաև այն մասին, որ Կոլյա Նասիբյանը եղել է Հայրենական մեծ պատերազմի մասնակից, և նրա մասին ֆիլմ է նկարահանվել «Մարդն ապրում էր» անվանումով:

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Բժշկական անձնակազմի կողքին իրենց տեղն են գտել այն երախտավորների լուսանկարները, ովքեր ծնունդով եղել են կողբեցի, ապրել են Թիֆլիսում, ապա իրենց գործունեությունը շարունակել հայրենի Կողբում:

Կողբ գյուղի նվիրյալների գործերը մինչ այժմ հիշվում և պահպանվում են: Այդ նվիրյալներից է եղել նաև Տեր Աբգարը, ժամանակի հայտնի հոգևորական, ով իր հոգևոր գործունեությունը շարունակել է Բաքվում: Նրա շնորհիվ 1901 թվականին Կողբը ունեցել է մշտական ջուր: Ջուրը Կողբ է հասցվել կավե խողովակների միջոցով, որոնց անվանել են գունգ: Գնգի մի հատվածը պահպանվում է ցուցասրահում:

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Ցուցասրահի մի հատվածում դրված են տարածաշրջանից հայտնաբերված արձանագրություններ, կենցաղային պարագաներ, կանացի զարդեր, որոնք թվագրվում են մեր թվագրությունից առաջ:

Երախտավորների շարքում է Նիկոլայ Ջաղինյանի լուսանկարը, ով ժամանակին եղել է հայտնի ինժեներ: Նա 1921 թվականին իր հայրենի գյուղում՝ Կողբում, կառուցել է առաջին գյուղական հիդրոէլեկտրակայանը:

Կողբից Հայրենական պատերազմին մասնակցել է յոթ հարյուր հիսուն մարդ, որից երկու հարյուր յոթանասունվեցը զոհվել են: Նրանցից պահպանվել են նամակներ ուղղված իրենց ընտանիքին, սիրելիներին: Այդ պատերազմում զոհվածներից մեկի սերնդից եմ նաև ես:

Ցուցասրահը լի է նաև պատերազմի վետերանների լուսանկարերով: Ցուցասրահում դրված է Ջահան Կարախանյանի կիսանդրին, նա եղել է շարքային զինվոր, բայց ստացել է հերոսի կոչում:

Ցուցասրահում դրված է նաև ինքնաշեն զենքի մեկ օրինակ, որը պատրաստել է տեղի բնակիչներից մեկը հայ-ադրբեջանական հակամարտության տարիներին պաշտպանվելու և կռվելու համար:

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Լուսանկարը՝ Արտյոմ Մամյանի

Կողբը հայտնի է եղել իր սպորտային թիմով, որի թիմային նկարը տեղ է գտել ցուցասրահում, թիմը եղել է միակ գյուղական թիմը, որը հասել է Հայաստանի գավաթի եզրափակիչ առաջին իսկ փորձից: Դա եղել է «Կողբ» թիմը 1987 թվականին: Կողբը եղել է նաև կրթությամբ առաջատար գյուղ, Հայաստանի տարբեր ժամանակների շուրջ տասը պատգամավորներ ավարտել են Կողբի միջնակարգ դպրոցը: Նրանցից ոմանք եղել են հենց կողբեցի, իսկ ոմանք էլ շրջակա գյուղերից:
Կողբի պատմություը զարմացրել և զարմացնելու է դեռ շատերին: Իզուր չէ, որ Կողբ բառը կատակով վերծանում են այսպես՝ Կադրեր Որոնք Ղեկավարում են Բոլորին:

Meri Muradyan

Ես էլ Տավուշից եմ

Տավուշի մարզը գտնվում է Հայաստանի հյուսիս-արևելքում, սահմանակից է Վրաստանին և Ադրբեջանին:
Մարզկենտրոնը Իջևանն է՝ Հայաստանի ամենաանձրևոտ վայրը: Տավուշի մարզով են անցնում Աղստև և Դեբեդ
գետերը:
Տավուշ աշխարհի սիրտը Դիլիջանն է՝ Հայաստան այցելած զբոսաշրջիկների սիրելի վայրերից մեկը: Դիլիջանի
մասին բազմիցս լսած և եղած կլինեք: Լսած կլինեք նրա հարուստ բնության, հանգիստը անցկացնելու կատարյալ
պայմանների, Պարզ լճի մասին, որը գեղեցիկ է տարվա չորս եղանակներին էլ: Ես Պարզ լիճը սիրում եմ աշնանը,
որովհետև ծառերի գունագեղությունը և լճի գունային համադրությունը ստեղծում են դրախտային գեղեցկություն:
Կողբ գյուղի մոտ է գտնվում Զիկատար սարը, որը Հայաստանի ամենաբարձր անտառապատ սարն է: Կողբ համայնքում
է գտնվում համանուն բնապահպանական կենտրոնը, որը մեծ նշանակություն ունի թե՛ համայնքի, թե՛ Հայաստանի
համար:
Մյուս սարը՝ Սրբասարը, որը ժողովրդի շրջանում հայտնի է Գոգդաղ անունով, նոյեմբերյանցիների համար
համարվում է սուրբ սար: Հովիվների շվիի ձայնը բերող քամիները, հեռվում երևացող անծայրածիր բնությունը
կտրում են քեզ իրական աշխարհից և տանում հեռու-հեռու:
Կյանքում յուրաքանչյուր մարդ պետք է զգա այդ ամենը:
Գյուղերի ու քաղաքների մեծ մասը սահմանակից է Ադրբեջանին, և մարդիկ լարվածության մեջ են, որ ամեն
վայրկյան կարող է նորից սկսվել թշնամու շիկացած գնդակներով համեմված «հրավառությունը», բայց նրանք չեն
մտածում իրենց հարազատ հողը լքելու մասին:
Մարդիկ ապրում են վախի մեջ և այդ վախի մեջ են մեծացնում իրենց երեխաներին: Նրանք ծառայում են սահմանին
կանգնած զինվորին հավասար, բայց մի տարբերությամբ՝ ողջ կյանքի ընթացքում: Ամեն անգամ Ոսկեպարի մայրուղով
անցնելիս տեսնում եմ Գվարզինը և Ջողազը: Ու ամեն անգամ ցավով եմ նայում այդ տեսարանին, որովհետև
Գվարզինը՝ ամբողջությամբ, իսկ Ջողազը՝ մասամբ, ադրբեջանցիների տիրապետության տակ են այժմ:
Սահմանապահ գյուղերում ապրող երեխաների ջինջ ու անմեղ աչքերը ուզում եմ տեսնել խաղաղության մեջ: Ես էլ
տավուշցի եմ:

Meri Muradyan

Կնգան լսողը սեհե կլի, էլի

Մի ժամանակ, երբ ասում էին, որ հայերը միամիտ ազգ են, ես չէի հավատում, բայց իմ կարծիքը փոխեցի այն ժամանակ, երբ լսեցի այս զվարճալի և միևնույն ժամանակ, եզակի պատմության մասին:

Մի քանի օր առաջ մեր տանն էին հավաքվել տատիկիս ընկերուհիները: Մտա այն սենյակ, որտեղ նրանք նստած էին. ինչ-որ բան էի ուզում վերցնել: Կարծես ճիշտ ժամանակին էի ներս մտել: Աղունիկ տատը, որը խոսքի մեծ վարպետ է, պատմում էր, թե ինչպես է պատահել, որ իրենց գյուղացիները պատահականության զոհ են դարձել:
-Ուրեմն, աղջկերք ջեն, էս մեր գեղի Սամսոնի տղի հըրսանիքն էր, մի երկու օրից եդն էլ իմացանք, որ Անուշկի թոռան հըրսանիքն էլ ա էտ նույն օրը: Գեղը թնդեր: Չադիր կապեին, պատրաստութին տենեին, հրավերքնի անեին, էդ Սամսոնը մեզ էլ կանչեց: Գեղի կեսը կամ Սամսոնանց տանն էր, կամ Անուշկանց: Սամսոնը բարեգամներին չիմնուն հրավերք ա անըմ, հեռու-մոդիկ հաշվի չի առնըմ:

Դե, աղջկերք ջեն, ի՞նչ ասեմ, հըրսանքի օրը էս մեր հըրսանքավորը էկավ, զուռնա-դհոլով մի հէ քեփ արինք, մի հէ քեփ՝ էլ ասելու չի: Համա մի բան ասեմ, ծիծաղիք ոչ: Մի մարդ ու կնիկ եկան մի օրհնըմ են մեր նորապսակներին, մի հե շնորհավորանքնի ասըմ, որ էլ ասելու չի: Մի լավ նվեր էլ ձեռներուն տվին ու գնացին նստեցին: Մի լավ կերան, խմեցին, պար եկան: Համա մինն էլա դրանց ճնանչըմ չի: Փեսի կռան ժողովուրդը ասըմա՝ սրանք երևի հարսի բարեգամնին են, հարսի բարեգամնին էլ ասըմ են՝ սրանք հաստատ փեսի բարեգամնին են: Վերջը էս մեր քավորը շնորհավորանքի խոսքը ասավ պրծավ թե չէ՝ ես մեր անծանոթ «բարեգամնին» վիկացան, գնացին, բանն էլ դրանում չի է, նվերն էլ հետներուն տարան տունը շինվածնին: Դրանց վրա մխելամ ծիծաղեցինք:
Մի երկու օր եդը չիմ պարզվըմ ա, թե էդ ովքեր են էլել, էն ինչ խաբար էր, որ դրանք հըրսանիք էին եկել: Թուրմելի դրանք Անուշկի հարսի բարեգամնին են, Անուշկանց տան տեղն էլ գիդեն ոչ, գալիս են, հասնըմ գեղը: Դրանք էլ, որ տան տեղը գիդնալիս չեն ըլընմ, կնիկը մարդին ասըմա՝ արի մնին հարցնենք, տան տեղը իմանանք: Ճամփին մնին հարցնըմ են, թե որդի հըրսանիք կա, էլ ոչ անըմ են ասըմ, ոչ մի բան, էդ մարդն էլ Սամսոնի տան տեղն ա ցույց տալիս: Էս մեր Անուշևանն ու Մարուսը իրանցից գոհ-գոհ գալիս են հըրսանիք, նվերը տալիս, լավ քեփ անըմ: Մենակ քավորը, որ խոսելիս ա ըլըմ, էդ վախտ ուրիշ անըմ ա տալի, նոր ջոգըմ են, որ թարս են էկել՝ Անուշկանց տուն գնալու տեղը՝ Սամսոնանց տուն են գնացել: Մարդ ու կնիկ սուսուփուս վիր են կենըմ, վեշերներուն վաքըմ, դուս գալի: Համա էս Մարուսը տեղը կենըմ չի: Ասըմ ա՝ ես նվերս եդ տիմ վիրունիլ: Գնըմ ա փեսի մորը չիմ պատմըմ, նվերն էլ եդա վիրունում, հա ըրանքըմն էլ հիշըմա, որ նվերի հետ տարած մի կիլո կանֆետը մոռացել ա, եդ ա գնըմ՝ կանֆետն էլ վիրունում, Անուշկանց տան տեղն էլ իմանըմ, դուս գալի: Վերջը հասնըմ են Անուշկանց տուն: Գալիս են տեղավորվըմ, մինել դրանց հարցնըմ են, թե խի ուշացան: Էս Անուշևանը կնգանն ա մտիկ անըմ, քմծիծաղ տալի, հետո ասըմ. «Բա կնգան լսողը սեհե կլի, էլի»: Էս էլ մեր շշկլված ղոնախնին,- ասաց Աղունիկ տատը և վերջացրեց իր պատմությունը:

Meri Muradyan

Դեռ շատ գաղտնիքներ կան

1920-ական թվականներին բոլորս էլ գիտենք, թե ինչ էր կատարվում Հայաստանում: Պատերազմական լարված իրավիճակում բոլոր տղամարդկանց տանում էին պատերազմ: Նրանցից շատերը հետ չէին վերադառնում, իսկ վերադարձողները բոլորը վիրավոր էին լինում: Լինում էին դեպքեր, երբ ինչ-որ հանգամանքների հիման վրա տղամարդկանց պատերազմ չէին տանում: Առաջին պայմաններից մեկը չորս տղա երեխա ունենալն էր: Գարսևանը մեր Կողբի գյուղի սովորական գյուղացի մարդ էր, որն ուներ երեք տղա և եթե մի տղա էլ ունենար, նրան պատերազմ չէին տանելու: Եվ հետաքրքիր պատմությունն էլ սկսվում է հենց այստեղից: Նա և իր կինը որոշում են ևս մեկ տղա ունենալ, որպեսզի Գարսևանը կռիվ չգնա, բայց նրանց չորրորդ երեխան աղջիկ է ծնվում: Այսինքն՝ նրան կռիվ էին տանելու: Ամուսիններով որոշում են իրենց աղջկա անունը դնել Հրաչիկ: Իհարկե, մի քիչ անհավանական է թվում ծնվել աղջիկ ու մինչև կյանքի վերջը ունենալ տղամարդու անուն, բայց դա իրականություն է: Դրանից հետո Գարսևանին կռիվ չեն տանում, իսկ նրա աղջկա անունը դառնում է Հրաչուհի:

Նա իննսուն անց կին էր, երբ մահացավ, բայց իմ ճանաչած ամենաբարի և նույնիսկ այդ տարիքում հումորի անսպառ պաշար ունեցող տարեց մարդկանցից էր: Չմտածեք, որ Գարսևանը վախենում էր կռիվ գնալուց, նա մտածում էր իր տղաների ու աղջկա մասին, որոնք մեծանալու էին առանց հոր:

Սարվորների տոնը

Լուսանկարը՝ Մերի Մուրադյանի

Լուսանկարը՝ Մերի Մուրադյանի

Այս տարի, ինչպես նախորդ մնացած տարիները, գնացինք սար: Մի տեսակ հաճելի էր առանց ինտերնետ, սոցիալական կայքերի, բայց ինչ մեղքս թաքցնեմ, առաջին բանը, որ արեցի սարից անմիջապես վերադառնալուց հետո, եղել է ֆեյսբուքյան իմ էջը բացելը:

Սարվորի համար Վարդավառն սկսվում է մի քանի օր առաջ: Սարվորը՝ ով պետք է հյուրեր ընդունի, մի քանի օր առաջ թխում է Վարդավառի ամենասպասված թխվածքը՝ նազուկը:

Լուսանկարը՝ Մերի Մուրադյանի

Լուսանկարը՝ Մերի Մուրադյանի

Լուսանկարը՝ Մերի Մուրադյանի

Լուսանկարը՝ Մերի Մուրադյանի

Կողբ գյուղի սարում Վարդավառը նշում են մի քիչ ուրիշ կերպ: Այնտեղ Վարդավառի առավոտը փակում են ճանապարհը և գնացող եկող մեքենաներին ասում են, որ եթե չտան ինչ-որ բան, ապա կջրեն մեքենան: Չնայած նրան, որ բոլորն էլ մեզ քաղցրավենիք էին տալիս, մենք նրանց ջրում ու նոր ուղարկում էինք: Հետո մոտ քսանհինգ-երեսուն հոգով գնում էինք սարերի արանքով հոսող գետի մեջ ջրվելու: Երեկոյան հավաքվում էինք բոլորով, մեծ կրակ անում, ուտում այն, ինչ վերցրել էինք այդ օրը մեքենաներից: Ամբողջ գիշեր նստում էինք կրակի կողքին և զրուցում, հետաքրքիր պատմություններ պատմում, խաղեր խաղում և վերջում, երբ կրակը կհանգչեր, արդեն գնում էինք քնելու, բայց կրակը հանգչում էր առավոտյան ժամը վեցից մինչև յոթը ընկած սահմանում: Դե, արդեն պարզ է, որ մենք չէինք քնում:

Լուսանկարը՝ Մերի Մուրադյանի

Լուսանկարը՝ Մերի Մուրադյանի

Սարում կյանքը այլ է: Շուրջդ միայն մաքուր օդ է, առանց ինտերնետ, նոր պատմություններ, խմբային խաղեր և այս ամենից մնացած հիշողություններ:
Արդեն հաջորդ օրը առավոտյան մեքենաները հերթով ճանապարհ էին ընկնում: Մինչև մեքենայի սարի մյուս կողմն անցնելը, դեռ հեռվում երևում է սարվորը:

Լուսանկարը՝ Մերի Մուրադյանի

Լուսանկարը՝ Մերի Մուրադյանի

Երևի կասեք՝ արդեն երկու օր է անցել Վարդավառից, բայց ես երեկ եմ սարից իջել:

Թումոն իմ Կողբում

Տարիների ընթացքում Կողբը ունեցել է բազմաթիվ ձեռքբերումներ, և այդ ձեռքբերումների շարքը համալրվեց Թումո կենտրոնի բացմամբ: Կողբում շուտով կկառուցվի Թումո, շուտով 600-1000 երեխա կայցելի Թումո, և այդ 1000 երեխայի 0.1 տոկոսը կկազմեմ ես:

Հունիսի 6-ին տեղի ունեցավ Թումո և Կողբ նախագծի շինարարության մեկնարկը՝ տեղադրվեց առաջին քարը: Միջոցառմանը ներկա էր նաև ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը և բազմաթիվ հյուրեր Հայաստանից և արտերկրից:
Ուզում եմ շնորհակալություն հայտնել «Կողբ» հիմնադրամին, հատկապես Արթուր Աբովյանին, ում ջանքերով ընդամենը մի քանի ամիս անց մենք՝ սահմանին ապրող երեխաներս, կայցելենք Թումո, և ես ու ինձ նման շատ երեխաներ հնարավորություն կունենան հմտանալ տարբեր բնագավառներում:

Շնորհակալ եմ բոլոր նրանց, ովքեր իրենց ներդրումն են ունեցել այս նախագծում, և շնորհակալ եմ հինգերորդ Թումոն Կողբում բացելու համար:

Meri Muradyan

Եղիսաբեթի գերեզմանը

Ծննդավայր: Ահա այս բառի մեջ է ամփոփված հայրենասիրություն ասվածը: Ամեն անգամ պատմության էջերը թերթելիս տեսնում ենք, որ պատերազմ են գնացել հիմնականում այն մարդիկ, ովքեր ունեին ընտանիք, երեխա և իր ընտանիքը փրկելու համար գնացել են կռվելու, բայց ցավոք շատ անգամներ նրանք հետ չեն վերադարձել: Շատ անգամներ էլ նրանց կողքին կանգնել և հերոսաբար կռվել են այն տղաները, ովքեր դեռ նոր գիտակցում էին պատերազմ ասածի իմաստը: Ահա այսպես զոհվեցին վեց եղբայները: Հավանաբար կմտածեք, թե ինչ եղբայրների մասին է խոսքը: Պատմությունը կսկսեմ սկզբից:
Գարուն էր: Եղիսաբեթը մի գեղեցիկ աղջնակ էր, ով ընկերուհիների հետ գնացել էր գյուղի աղբյուրից ջուր բերելու: Նրանք չէին հասցրել աղբյուրից հեռանալ, երբ Եղիսաբեթը հեռվում նկատեց իր վեց եղբայրներին, ովքեր դանդաղ մոտենում էին իրեն: Բայց այս անգամ նա մի տեսակ անհանգիստ էր: Եվ նրա անհանգստությունը անտեղի չէր: Եղիսաբեթը նրանց դեմքերից հասկացավ, որ գյուղը կրկին հարձակման է ենթարկվել լեզգիների կողմից: Նա աչքերը սրբեց, հրաժեշտ տվեց եղբայրներին և կժով ջուրը լցրեց նրանց հետևից: Կռիվը այս անգամ կողբեցիների և լեզգիների միջև էր: Նրանք այս անգամ ևս հարձակվել էին գյուղը թալանելու համար: Ամեն անգամ նման կռիվների ժամանակ գյուղացիները հաց ու ջուր էին տանում իրենց հարազատներին: Եղիսաբեթը՝ այդ ջահել աղջնակը, ով ոչ ոք չուներ, բացի իր եղբայրներից, ամեն գիշեր աղոթում էր նրանց համար: Պատերազմի ժամանակ վիրավորվածները հետ էին վերադառնում, ապաքինվում, ու նորից հետ գնում կռիվ: Ամեն օրվա նման մի օր էլ Եղիսաբեթը հաց ու ջուր էր տանում եղբայրներին: Բայց այս անգամ նրա մեջ վախ կար: Կուժը ուսին, հացը ձեռքին գնում էր եղբայրների մոտ: Ճանապարհին հանդիպում է եղբայրների ընկերներից մեկին, ով վիրավոր վերադառնում էր գյուղ: Եղիսաբեթը կանգնում, խոսում է տղայի հետ, բայց նկատում է, որ նրա աչքերը ինչ-որ վատ բան են հուշում իրեն: Երբ նա հրաժեշտ է տալիս տղային՝ նրան առողջություն մաղթելով, տղան հետ է շրջվում և ասում, որ եթե առաջ գնա, ապա լավ բան չի տեսնելու: Եղիսաբեթը այս ամենը լսելուց հետո ավելի է արագացնում քայլերը, բայց հանկարծ նրա ականջին է հասնում այն, որ եթե առաջ գնա՝ կտեսնի իր վեց եղբայրների դիակները: Մի քանի վայրկյան լռությունից հետո լսվում է կժի կտոր-կտոր լինելու ձայնը: Այդ ամենը լսելուց հետո Եղիսաբեթի սիրտը պայթել էր: Նա իր վերջին հանգրվանը գտնում է մոտակայքում գտնվող սարի գագաթին, և այդ օրվանից տեղանքը անվանում են Եղիսաբեթի գերեզման:
Դեպքը կատարվել է Կողբ գյուղում: Գերեզմանը մինչ այժմ պահպանվում է: Գերեզմանից ոչ հեռու գտել են նաև խաչքարեր: Բայց հետաքրքիրն այն է, որ տարիների ընթացքում սարի չորս կողմից սողանքներ են գրանցվել, բայց բնությունը կարծես հարգելով Եղիսաբեթի գերեզմանը, թողել է սարի գագաթին որպես սրբություն և հիշատակություն անձնուրաց սիրո: