Իշխանությունը փոխվեց մեր ընտանիքում
-Ի’մ բալենի, ես որ կարգին դպրոց ի քյացել, հըմի պրեզիդենտ կըլի։ Չորսամյա կրթութին ունեմ, բայց ծեր համալսարանավարտ մերերն իմ չափ խելք չունեն,- ասում է Ամայը, երբ, նեղացած լինելով հարսներից, ուզում է ընդգծել իր մտավոր առավելությունը վերջիններիս նկատմամբ։
-..,- խոհանոցից ընդդիմության ձայներ են լսվում, բայց տատս շարունակում է:
-Եթե հորս չաքսորեին, ես… Քեռուս աղջիկը չաղ էր, կլխին էլ մի էրկու ծյար մազ, ինձ նախանձըմ էր։ Հորս աքսորիլուց հետո քեռիս մեր ունեցածին տեր ըլավ։ Հերս հարուստ էր, բայց ես գիրք ու տետր չունեի, որ դպրոց քյայի։
Տատիկիս հոր հետ նույն թվականին աքսորվեց նաև պապիս հայրը, բայց ի տարբերություն Ամայի, Երեմ պապը ավարտեց Երևանի տեխնիկումներից մեկը։ Պապս լուրջ ու լուռ մարդ էր, իրենից ոչինչ չէր պատմում, ու նրա մասին ինչ էլ գիտեմ, լսել եմ Ամայից։ Նա եղել է Անդրկովկասի ձիարշավի չեմպիոն, քառասուն տարի աշխատել է որպես վարորդ` շրջելով Խորհրդային Միության ամբողջ տարածքով։ Կյանքի վերջին տարիներին Երեմ պապի հիմնական զբաղմունքը խոզ և հավ պահելն էր, բայց եթե Ամայը հարսների հետ չէր յոլա գնում, ապա պապը` սրանց հետ: Երևի այս գործն իրենը չէր:
Իսկ այ, գիրք կարդալ շատ էր սիրում, բայց դա էլ Ամայի ու եղբայրներիս հետ կռվի պատճառ էր դառնում: Գիշերները կարդալու համար սենյակի լույսը վառ էր պահում, եղբայրներս էլ, որ պապի հետ նույն սենյակում էին քնում, բողոքում էին.
- Պապի, դե էդ անտեր լիսն անջատի, քնենք, էլի:
Կողքի սենյակից նրանց ձայնակցում էր Անո մաման:
-Պա’հ, ինտիլգենտ են տյառել. լիսի տակին քընըմ չեն,- պատասխանում էր պապիկը:
Տեսողությունից գանգատվում էր, մինչդեռ չգիտես ինչպես, առանց ակնոցի գիրք, անգամ վազող տողով լուրեր էր կարդում: Երբեմն էլ ակնոց էր դնում, բայց այնպես, որ ակնոցի վերևից էր կարդում, իսկ երբ մոռանում էր դնել այդ անիծյալ ակնոցը, տատս առիթը բաց չէր թողնում.
-Ե’րեմ, բա ասըմ ես` լավ չեմ տենըմ:
-Թու~, քու տիպը կտրի…
Երեմ պապի ընթերցասիրությունը մեկ-մեկ էլ ինձ էր խանգարում: Ժամերով չարչարվելով գրքերը գրադարակում դասավորելուց մի քանի րոպե հետո, երբ տեսնում էի, որ պապիկն ամբողջը խառնել է, իր ուզած գիրքը գտել և հիմա կարդում է, ներսումս պապի հետ կռիվ էի տալիս, ինչն արտաքուստ դրսևորվում էր քթի տակ փնթփնթալով: Ինչևիցե: Մեր տան մեծ գրադարանի բոլոր գրքերը Երեմ պապը կարդացել էր, իսկ «Ռանչպարների կանչն» այնքան էր կարդացել, որ շուտով սկսեց գիրքը վերջից սկիզբը թերթել, մատը սահեցնել ոչ թե ձախից աջ, այլ ներքևից վերև: Չէինք հասկանում` ինչ է անում. մտածում էինք, որ ուր որ է՝ «Ռանչպարների կանչի» մասին գիտական հոդված կգրի, բայց չհասցրեց…
Այսուհանդերձ մեր տասնհինգհոգանոց ընտանիք-պետության «պրեզիդենտը» դարձավ ոչ թե «կարդացած» Երեմ պապը, այլ «չորսամյա կրթութին ունեցող» տատս` Ամայը:
Եվ լույս կլինի
Քաղաքի մութը
Կապուտաչյա իմ հայրենիք
Կոտայքից Տավուշ
Ես Կոտայքի մարզում եմ ապրում, բայց երբեք չեմ ուրացել արմատներս, որ ծլարձակվել են Տավուշի մարզի Այգեձոր գյուղում։ Այդ գողտրիկ անկյունում ապրում են իմ բոլոր բարեկամները։ Իմ ընտանիքը երեկ հրավիրված էր այնտեղ մի կարևոր առիթի, որը հայերը կոչում են բանակի քեֆ, ինչով արդեն ասվում է ամեն բան։ Խնջույքը կազմակերպվել էր Մոնթե Մելքոնյանի անվան ռազմամարզական վարժարանն ավարտած իմ զարմիկի համար, ով շուտով կդառնա Հայոց բանակի զինվոր։ Շտապելով բարի ծառայություն մաղթել բոլոր զինակոչիկներին` ուզում եմ ասել նրանց, որ քանի դեռ դուք տալիս եք հայրենիքի պարտքը, մենք պարտք ենք մնում ձեզ` մեզ խաղաղ երկինք բերելու համար: Շնորհակալ ենք, որ ազնիվ եք հայրենիքի ու մարդկության առաջ։
Այգեձոր հասնելու համար մենք անցանք երկու հարյուր երեսուն կիլոմետր, իսկ այդ հինգ ժամ տևած ճանապարհը լի էր զանազան պատմություններով ու դեպքերով, ինչի մասին էլ կպատմեմ հիմա։
Ես շատ հետաքրքիր պատմություններ էի լսել Այգեձորի մասին, բայց այս մեկը նորություն էր ինձ համար։ Այգեձորը, որը շրջապատված է հսկա ժայռերով, ունի գաղտնիքներ իր փեշերին ծվարած անտառներում։ Ասում են, որ գյուղում եղել են մարդիկ, ովքեր երազ են տեսել, և իմանալով թաքնված ոսկու տեղը` գտել են այն և հարստացել։ Հեքիաթի նման է, բայց Այգեձորը տեսնողները հեքիաթներին հավատում են։ Ավազակների համար կուզեի հիշեցնել, որ ոսկի գտնելու համար նախ երազ է պետք տեսնել. կարևոր պայման է։
Ավազակներից անցնենք ավանակներին։ Երեկ ես իմացա, որ ավանակների զգայական հատկությունները չափազանց ուժեղ են։ Նրանք մշտապես քայլում են ամենից անվտանգ ճանապարհով։ Հին ժամանակներում ճանապարհներ կառուցելիս ավանակի հետքերին են նայել, որպեսզի ճամփան լավը լինի։ Հետաքրքիր է` մենք ավանակ ենք կոչում մարդկանց հիմար լինելու դեպքում, բայց այս կենդանիներին հետևելով ենք առաջ գնում։
Երբ հասանք գյուղ, ու հանդիպեցի հարազատներիս, իմ մեջ ավելի ամրապնդվեց այն միտքը, որ ծառը առանց արմատի փայտի կտոր է, որից լավագույն դեպքում պարսատիկ կարելի է պատրաստել, հակառակ դեպքում միայն այրել։ Հայրենիքը ամուր է, երբ արմատները չեն մոռացվում։ Եկեք ամուր պահենք Հայաստանը։
Կանգառ
Տավուշի սարերում
Վերջ, ոչինչ էլ նույնը չի լինի
Վերջ… Մի զանգ, ու կավարտվի մանկությունս, իր մեջ այդքան քաղցրություն ունեցող մանկությունս… Չէ՛, չնայած զանգը չէ, որ պետք է մեր մանկության ավարտն ազդարարի: Հարյուրավոր զանգեր լսելուց հետո էլ կարող ենք նույն մանուկը մնալ, հարյուրավոր զանգեր լսելուց հետո էլ կարող ենք ինչ-որ բանի սպասել սրտի նույն, մանկական թրթիռով …
Զանգ է, էլի… Կմտածեն շատերը, բայց չէ՛, դա ոչ զարթուցիչիդ զանգն է, որ լսում ես ամեն առավոտ, ոչ էլ ուղղակի հեռախոսազանգի ձայն…
Զանգ է, էլի… Կմտածեն շատերն ու երևի չեն էլ հասկանա, որ դա հասարակ զանգ չէր…
Զանգ է, էլի… Կմտածեն շատերը, ու երևի շատերի համար ոչ մի բան էլ առանձնապես չի փոխվի…
Դե, զանգ է, էլի, սովորական զանգ… Չէ՛, սովորական չէ, ամենաանսովորն է…
Մտածում եմ, փորձում եմ հասկանալ, այդ հնչող զանգը դասամիջոցինը կլինի՞, թե՞ դասինը… Չի հասկացվում ոչ մի կերպ, տարօրինակ է, տարօրինակ ու անսովոր մի զանգ… Դպրոցում զանգը հնչում է կամ դասի, կամ էլ մեր այդքան սիրելի դասամիջոցի համար… Բայց մի վայրկյան, այդ զանգը կիրակի օրն է հնչելու… Հը՜մ, կիրակի օրը դպրոց չեն գնում, չէ՞… Բա էլ ի՞նչ զանգ, ի՞նչ դաս, ի՞նչ դասամիջոց… Անսովոր է, տարօրինակ…
Կհնչի զանգը, ու կապ չունի ուզում ենք դա, թե՝ ոչ…
Երբ դեռ հինգերորդ կամ վեցերորդ դասարանում ես, անվերջ երազում ես այդ զանգի, քո համար հնչող զանգի մասին… Բոլորն էլ գոնե մի պահ երազում են շրջանավարտ լինելու, դպրոցն ավարտելու մասին: Չգիտեմ՝ ինձ մոտ ոնց է ստացվել, բայց երբեք նման բան չեմ երազել:
Մի քանի օր էլ, ու վերջ… Չգիտեմ, չեմ պատկերացնում, որ էլ դպրոց չեմ գնալու: Էլ շատ բաներ նույնը չեն լինելու իմ կյանքում:
Էլ մաթեմատիկայիս ուսուցչին տարօրինակ հարցեր չեմ տալու, ու հետո ասեմ, որ մեկ է, մաթեմատիկան լավ առարկա չէ…
Էլ հայոց լեզվիս ուսուցչուհուն չեմ ասելու, որ երանի 10 հատ անգլերեն սովորեմ, մի հատ հայոց չսովորեմ…
Էլ աշխարհագրության ժամին պատուհանի մոտ նստած գրավոր չեմ գրելու:
Էլ պատմության ուսուցչուհուն չեմ համոզելու, որ դասը իրոք սովորել եմ, ուղղակի չեմ հիշում:
Էլ ռազմագիտությանս ուսուցչի Շուշիի գրավման մասին պատմությունները չեմ լսելու ամեն դասի…
Էլ հասարակագիտությանս ուսուցիչը չի ասելու. «Այ աղջիկ, մի քնի, զարթնի, այ քնած»…
Էլ դասերի ժամին թաքուն շտեմարան չեմ գրելու…
Էլ ամեն անգամ ուսուցչանոցի կողքով անցնելուց դասարանի համար կավիճ չեմ բերելու: Չնայած, էլ ուսուցչանոցի կողքով անցնելու առիթ չեմ էլ ունենալու…
Չգիտեմ, չեմ հավատում, որ մյուս սեպտեմբերին էլ դպրոց չեմ գնալու ու փնթփնթալով իմ ճռճռացող աթոռն ու սեղանը չեմ փնտրելու:
Վերջ, մի քանի օրից կհնչի վերջին զանգը: Ոչ մեկիս մանկությունն էլ չի ավարտվի, էլի ինչ-որ տեղ մանկության գոնե մի նշույլ անպայման կմնա:
Կհնչի, զանգը կհնչի, ծաղիկներով, մի քիչ թաց աչքերով…
Մանկությունը չի ավարտվի, բայց գիտեմ, ոչինչ էլ նույնը չի լինի…
Մայիս, 2017
Մենք ապրելու ենք, ինչ էլ պատահի
Մեռնում է արդեն դարն այս կատաղի:
Հ. Սահյան
Կյանքի և մահվան գաղափարը ինձ ուղեկցել է մանկուց, երբ ես ընդամենը մանկահասակ աղջնակ էի, ով ապրում էր սահմանին՝ կյանքի ու մահվան սահմանին։ Կյանքիս քսաներկու տարիների ընթացքում ծննդյանս երազանքը միշտ եղել է խաղաղությունը: Սահմանին, երբ հասկանում ես «կյանք» բառի իմաստը, պարզ է դառնում, թե ինչու է այն մեկուկես վանկից կազմված, որովհետև կյանքն աչք թարթելու պես արագ է անցնում, ուստի պետք է կարողանալ տնօրինել կյանքի յուրաքանչյուր վայրկյանը այնպես, որ ապրելն իմաստ ունենա:
Ապրելու հանդեպ ունեցած տենչը մենք ժառանգել ենք մեր նախնիներից. մեր արյան մեջ պայքարի ոգի կա: Մեզ չեն սովորեցրել սիրել հայրենիքը, մեզ ցույց են տվել այն, և մենք սկսել ենք ապրել հայրենիքով, որովհետեւ հայրենիքը լոկ տարածք չէ, հայրենիք ենք մեզնից յուրաքանչյուրը:
Պայթյուն, կրակ, աղմուկ լաց… Երբ սկսվեց պատերազմը, ես ապրում էի ընտանիքիս համար, սահմանին հայրս ապրում էր մեզ համար, հայրենիքն ապրում էր բոլորիս համար: Այո՛, մենք ապրում ենք մեկս մյուսի համար, հանուն հայրենիքի, հանուն վաղվա: Շիրվանզադեն տասնիններորդ դարը «խաբեության» դար է անվանել, իսկ ինձ թույլ տվեք քսանմեկերորդ դարը «գիշատիչների» դար անվանել: Աշխարհը ցանկանում է կուլ տալ քարտեզի վրայի այն կետը, որը Հայաստան է կոչվում: Մենք փուշ կդառնանք, կկանգնենք աշխարհի կոկորդին, բայց կապրենք, կապրենք, որովհետև պարտավոր ենք ապրել, մեզ հարկադրել են ապրել նրանք, ովքեր մեզ հնարավորություն տվեցին ապրելու, բայց իրենք անմահացան:
Քաղաքակրթությունը տեղի է տալիս մարդկային բարբարոսությանը, և մարդիկ նահանջում են բանական լինելուց, քանի դեռ կոթը մեզնից է, մենք նահանջելու ենք: (Իսկ ծառերը հավատում էին կացնին, քանի որ կոթն իրենցից էր): Բայց եւ մենք ապրելու ենք, ինչ էլ պատահի, մեր անտեր գլխի տերն ենք լինելու:
«Մենք ապրում ենք: Մենք անվերջ ապրում ենք: Երբ արթնանում ես, ու գարուն է, երբ քնում ես՝ աշուն, իսկ նրանց միջև հազար անգամ ձմեռը հերթափոխում է ամռանը և հակառակը: Եվ եթե մենք սիրում ենք միմյանց, մենք հավերժ ենք և անմահ, ինչպես սրտի տրոփյունը կամ անձրևը կամ քամին, և դա է ամենակարևորը»: Էրիխ Մարիա Ռեմարկ