Խառը
Բիբլիական
Պապը
Բահն ուսին առած՝ Երեմ պապն իջնում էր զառիթափը: Քայլերը շփոթ էին, մի քիչ անփույթ: Չէ՛, ճանապարհից նա երբեք չէր հոգնում: Մտքե՞րն էին ծանրություն անում: Ճակատի ծալքերը օրվա դարդ ու ցավի թարգմա՞նն էին, թե՞ անցնող ութսուն գարունների գծած ակոսները՝ դժվար է ասել: Ինքն էլ չնկատեց, թե ինչպես հասավ կամրջակին, ու թե ինչպես գլխարկն ընկավ ջրի մեջ: Գլխարկը… Ինչու՞ ձեն չհանեց. դե տղամարդ է, պիտի գոռար, խփեր էլ… Բայց ընդամենը դուռը բարկացած ետնափակ տվեց ու դռան հետ շրխկացրեց դժգոհությունը բախտի՞ց, թե՞ կնոջից.
-Իմ հըմար կնիկ չի սա, ցավ ա…
-Գլխարկը տի՛, կլուխդ մրսցնես վեչ,- լսվեց Հրանուշի ձայնը ներսից։
Երեմը երեխու պես հնազանդ տուն մտավ գլխարկի հետևից, բայց այս անգամ դուռը կամացուկ հետ արեց՝ կարծեք ուզելով անտես լինել կնկա աչք ու ականջից։
Գլխարկը լողում էր ջրերի վրա, իսկ պապը, որ արդեն անցել էր կամուրջն ու նստել կանաչի վրա, կապույտ մանրիկ աչքերով նայում էր սև գլխարկի ընթացքին: Հիշեց մորը՝ Աստղիկին՝ սև լաչակով… Մոր սառը, տխուր դեմքին հարմարված կապույտ աչքերը նմանվում էին սև շապիկի վրա կարված մի զույգ կապույտ կոճակների: Նմա՞ն էր իր մորը: Փորձեց հոր դեմքը հիշել, բայց հիշեց միայն էն գիշերը, մոր լացը, իր սենյակի խալիչայի վրա կախված թուրը… Հրանուշը երբեք չի հիշի իր հորը։ Բայց փոքր թոռանը տատն էնպես է պատմում հոր ու աքսորի մասին, ասես ինքը խանձարուրի մեջ փաթաթված, աշխարհից անխռով ու աշխարհի հետ հաշտ քնած չէր էդ գիշեր։ Բայց մի օր պիտի «զարթներ», չէ՞։ Մի օր պիտի խռովեր բախտից, Երեմից, հարսներից ու… հորից։
Հոր աքսորը Երեմին չչարացրեց։ Նա ուղղակի դարձավ զգուշավոր, քչախոս։ Ու դարձավ ավելի ուշադիր իր մորը բախտակից ու անվանակից հարևանուհու՝ Աստղիկի ընտանիքի նկատմամբ։ Ու մի օր էլ սիրտը թպրտաց նրա աղջիկ Հրանուշի պատկերից. երկար հյուսքը ոտքերն էր թակում, մեջքը՝ բարակ, ոտ ու ձեռը՝ լիքը, գլուխը՝ բարձր ու հպարտ։ Ու մի օր էլ գլուխը կախ մտավ Ղազարանց շեմից ներս։ Երջանկություն բերե՞ց Երեմի համար Հրանուշը՝ Երեմն ինքն էլ էր դժվարանում պատասխանել, բայց երեք տղա բերեց, ծառի երեք ամուր ճյուղ՝ նոր ճյուղեր տվող ու ծաղկող ճյուղ։ Ղազար պապի ծառը փարթամացրեց Հրանուշը ու հնազանդության խոստման տեղ ծառի հարատևության խոստում տվեց։
Նստած տեղից Երեմ պապը վեր կացավ, ծնկները մաշված դռան նման ինչ-որ ձայներ հանեցին: Հիշեց գլխարկը, որ արդեն չէր նշմարվում հորիզոնում… Ականջներում արձագանք տվեց Հրանուշի ձայնը.
-Գլխարկը տի՛, կլուխդ մրսցնես վեչ…
Երեմը մտքի մեջ իրար կողքի դրեց կորած գլխարկն ու Հրանուշին, շալվարին կպած հող ու խոտի հետ թափ տվեց սպասվող մի նոր կռվի միտքը, պարապ մնացած բահն ուսին առավ ու քայլերն անշտապ ուղղեց այգին:
Տավուշ, դու մենակ չես
Լինելով պատմաբան և առաջին հերթին հայ, պարտքս եմ համարում անդրադառնալ այն վիճակին, ինչ հիմա կատարվում է մեր երկրում: Տավուշը մի վայր է, որտեղ յուրաքանչյուրը կարող է գտնել ինչ-որ յուրահատուկ բան և զգալ իրեն այդ գեղեցիկ մարզի մի մասը… Տավուշը պատմական մարզ է Հայաստանի հյուսիսարևելյան մասում, որը սահմանակից է Ադրբեջանին և գտնվում է լեռնաշղթաների և կանաչ հովիտների միջև։ Այս տարածաշրջանը հարուստ է բնական գեղեցկությամբ և մշակութային ժառանգությամբ, ինչը այն դարձնում է եզակի և նշանակալի երկրի համար: Տավուշը հայտնի է իր գեղատեսիլ բնապատկերներով՝ ներառյալ անտառները, գետերը և լճերը։ Պարզ և Գոշ լիճը տեղական տեսարժան վայրերից են, որոնք գրավում են զբոսաշրջիկներին: Կանաչ հովիտներն ու լեռնային լանդշաֆտները ստեղծում են հարմարավետության և հանգստության մթնոլորտ: Տարածաշրջանն ունի հարուստ մշակութային ժառանգություն, այդ թվում՝ պատմական հուշարձաններ և տաճարներ։ Հաղարծին և Գոշավանք վանքերը նշանավոր տեսարժան վայրեր են, որոնք վկայում են տարածաշրջանի դարավոր պատմության և ճարտարապետության մասին: Տավուշը մարտահրավերների առաջ է կանգնած՝ կապված Ադրբեջանի հետ սահմանային դիրքի հետ: Կատարենք պատմական ակնկարկ կամ համեմատություն, ոնց ճիշտ եք գտնում:
Գարեգին Նժդեհը, նույն ինքը՝ Գարեգին Տեր-Արթունյանը, հայ ռազմական և քաղաքական գործիչ էր, ով նշանակալի դեր է ունեցել Հայաստանի պատմության մեջ, հատկապես Սյունիքի մարզում իր գործունեության հետ կապված։ Նա հայտնի է 20-րդ դարասկզբի Սյունիքում և այլ մարզերում հայկական շահերի պաշտպանությամբ: Նա կարողացավ իր վրա վերցնել ամբողջ Հայաստանի պաշտպանությունը, որի հիմքը Սյունիքն էր: Նա կազմակերպել և ղեկավարել է շրջանի հայ բնակչությանը պաշտպանող ռազմական ջոկատներ, իր ռազմական գործողություններով և կազմակերպչական հմտություններով ամրապնդեց հայկական ներկայությունը Սյունիքում և այլ վիճելի շրջաններում, ինչը օգնեց պահպանել վերահսկողությունը Հայաստանի համար նշանակալի տարածքների վրա: Ու ես հիմա չեմ պատրաստվում ընդունել այն փաստը, որ նույնը Տավուշում անել հնարավոր չէ: Տավուշը Հայաստանի պատմության մեջ կարևոր դեր է խաղում որպես ռազմավարական կարևոր տարածաշրջան։ Այս շրջանի պաշտպանությունն ու հզորացումը նախկինում հայ տիրակալների և զորավարների համար կարևոր խնդիր էր։ Տարածաշրջանի զարգացման հեռանկարները կախված են անվտանգության և ենթակառուցվածքների բարելավումից, ինչպես նաև պետության և միջազգային կազմակերպությունների կողմից ներդրումներ և աջակցություն ներգրավելուց: Զբոսաշրջության զարգացումը կարող է կարևոր դեր խաղալ, ինչը կարող է նպաստել տնտեսական աճին և աշխատատեղերի ստեղծմանը։ Տավուշը եզակի տարածաշրջան է, որտեղ խաչվում են պատմությունը, մշակույթն ու բնությունը։ Իսկ ի՞նչ է պետք կործանման չգնալու ու Տավուշը չկորցնելու համար: Պետք է լինել հայրենիքի հետ, հայրենիքի կողքին: Տավուշը կարող է և պետք է զարգանա… Եվ ինչպես ասում էր Ուինսթոն Չերչիլը՝ «Երբեք մի հանձնվեք, երբեք մի զիջեք, երբեք և ոչ մի բանում, մի զիջեք ոչ մեծ, ոչ փոքր, ոչ ահռելի, ոչ աննշան հարցերում: Մի զիջեք ոչ մի բանի առաջ՝ բացառությամբ ձեր պատվի և առողջ դատողության»:
Լույսը բացվելու վրա է
Առավոտյան արևի ճառագայթները լուսավորում են գորշ հորիզոնը, և ուր որ է` աքաղաղի կանչը կխաթարի քնած գյուղի լռությունը։ Գյուղում լռություն է, սակայն բնակիչներն արթուն են․ նրանց պատել է ահասարսուռ տագնապը։ Նրանք մոռացված են․․․
Ծեր ու մանուկ իրար եկած նստել են տանը՝ իրենց տանը, որը գերդաստանի պապն է վերաշինել՝ ժառանգելով իր հորից, իսկ հետո ժառանգի իրավունքով սերնդեսերունդ փոխանցվել է՝ հասնելով մինչև այս տարվա գարուն։ Սևակը գուցե այս գարնան մասին էլ գրեր «Գարուն ա, ձուն ա արել․․․»։
Իսկ ի՞նչ կլինի ամռանը, իսկ կգա՞ ամառը, կամ թե ամռանը նորից գյուղացիները կկարողանա՞ն օրվա տապից հոգնած նստել իրենց տան դիմացի թթենու տակ, որի շվաքը քանի սերունդների է զովացրել, և որի սաղարթներն իրենց մեջ որքա՜ն գնդակներ են թաքցրել։
Իմ առջև բարձրանում է երկհարկանի տունը, առջևում խոյանում է հաստաբուն թթենին, որն իր բարձրությամբ գրկել է տունը։ Հայի բախտ է․ ծառը տնկել են, տունը շինել են, ընտանիք կազմել են, հիմա ծառը կա, տունը կա, իսկ ընտանի՞քը, ի՞նչ պետք է անի ընտանիքը, ու՞ր պիտի գնա։ Ընտանիքը գրկել է տանը, տունը գրկել է ծառին, իսկ նրանց առջև հանդգնաբար կանգնել է սարը, որի սևությունն արդեն ի ցույց է դնում, որ նրա ներսում ապրում է չարը, իսկ գլխին թառել է թշնամին, ու թվում է, թե սարն էլ է քմծիծաղ տալիս։
Լույսը բացվելու վրա է, ու պիտի աքաղաղն արթնացնի գյուղին, բայց գյուղի բնակիչներն արդեն արթուն են, որովհետև վաղուց է աքաղաղի կանչը լռել մահաբեր գնդակների առաջ։
Քրիստոս հարյավ ի մեռելոց
ԹԵ Ի՞ՆՉ ԿԼԻՆԻ ԿՈԹԻ ԳՅՈՒՂԻ ՀԵՏԱԳԱ ԿՅԱՆՔԸ
Ես մեկնելու եմ զինվորական ծառայության, մեկ տարի է մնացել: Համոզված եմ, որ ինձ համար ավելի հեշտ է լինելու ծառայել հայրենիքիս, քանի որ ապրելով սահմանամերձ գյուղում` Կոթիում, ականտես եմ լինում պատերազմական իրադրության, երբ ամեն անսպասելի պահի կարող են հնչել ճակատագրական կրակոցներ:
Պատմեմ մի դեպք, որը կատարվել է ինձ հետ: Ինչպես միշտ, մենք ընկերներով դուրս էինք եկել զրուցելու, պատմելու, թե ինչ նորություններ կան: Ընկերոջս պատմությունները լսելու ժամանակ լսվեց բարձր կրակոցի ձայն, բայց ուշադրություն չդարձրեցինք: Ընկերս սկսեց պատմել պատմության շարունակությունը, բայց այս անգամ լսվեցին ավելի բարձր ռմբակոծության ձայներ: Սկսվեց խուճապ: Այդ պահին նկատեցի, թե ինչպես բազում տներ անջատեցին իրենց տան լույսերը, որպեսզի թշնամին այդ լույսերը չօգտագործի դիպուկ ռմբակոծության համար: Մենք ինքներս շտապում էինք ապահով վայր՝ թշնամու գնդակներից խուսափելու համար: Զանգում էին մեր ծնողները, հարցնելու՝ ո՞ւր ենք, արդյոք ապահո՞վ ենք, գնանք տուն արագ: Մենք բոլորս շտապում էինք հասնել տուն, լինել ընտանիքի անդամների հետ: Դա առաջին կրակոցներն էին, որոնք հնչեցին սեպտեմբերի երկուսի գիշերը, ժամը չեմ կարող հիշել:
Լավ, պատմեմ շարունակությունը: Տանն ինձ խրատում էին, թե ինչի եմ այդ ժամին դրսում: Ծնողներս անգամ ասում էին, որ այլևս դուրս չեմ գալու գիշերային ժամերին:
Այդ գիշերն անհանգիստ անցավ: Ուզում էի ժամ առաջ իմանալ, թե ի՞նչ վնասներ է եղել գյուղում, ի՞նչ է եղել ընդհանրապես հարևան գյուղերում, կարելի է ասել, «պատերազմից հետո»:
Մտա սոցիալական ցանցի իմ էջը, գրեցի ընկերոջս՝ Հարութին. «Կրակո՞ւմ են հըլը դրանք ձեր թաղերի վրա, ի՞նչ ա էլել, բան-ման չի՞ եղել, ի՞նչ գիդես»: Ընկերս չգիտեր կոնկրետ տեղեկություն: Նաև գրեցի Ոսկևանի, Բաղանիսի ընկերներիս նորությունների համար, գրեցի Բաղանիսից Դերենիկին, ասաց, որ կրակում են դեռ, բայց չգիտեմ ինչ ա եղել դրա հետևանքով: Ասացի. «Նորությունների դեպքում կտեղեկացնես»:
Առավոտյան բոլոր գյուղացիները խոսում էին գիշերվա տիրած իրավիճակի հետևանքների մասին: Ծնողներս որոշել էին, որ ինձ ուղարկեն մեր գյուղի սարը: Սարում ավելի ապահով է: Բայց ես չէի ուզում գնալ սար: Տիրող իրավիճակից չէի ցանկանում թողնել գյուղս, ծնողներիս, հարազատներիս, բայց ստիպված էի գնալ:
Ինչպես ասացի, գնացի մեր գյուղի սարը, որտեղ ապրում էին պապիկս ու տատիկս: Երբ ինձ տեսան, շատ էին զարմացել: Կարոտել էի տատիկիս ու պապիկիս. փաթաթվեցինք, ողջագուրվեցինք, նստեցինք սեղանի մոտ: Վառած էր ճրագը, պատրաստվում էինք ճաշելու: Հարցրեցին, թե ինչպե՞ս է գյուղում, կրակել ե՞ն թուրքերը, ո՞նց ա իրավիճակը: Պատասխանս շատ տխուր էր: Գիշերը սկսել են ռմբակոծելը: Որոշ ժամանակ սարում մնալուց հետո իրավիճակը հանդարտվել էր, վերադարձա գյուղ: Գյուղում մի քանի օր մնալուց հետո իրավիճակը հանդարտ էր, բայց ինչպես միշտ գիշերը սկսվեցին կրակոցները: Իրավիճակն այնքան բարդացավ, որ հնարավոր չէր մնալ տանը: Մի քանի ընտանիքով գնացինք հարևանի նկուղային հարկը: Շատ անհանգիստ էինք, չգիտեինք, թե ինչ կլինի մեր ճակատագիրը՝ կլուսացնե՞նք արդյոք այդ տանջալից առավոտը:
Սկսեցինք զրուցել: Տան մեծ մայրը հիշում էր անցած-գնացած օրերը, 1990-ական թվերի պատերազմական իրավիճակը ներկայացնում, երբ կրակում էին ավելի խոշոր տրամաչափի զենքերով, անգամ տանկերով ու հրանոթներով: Գյուղում տիրում էր ծանր իրավիճակ: Պատմեց նաև, որ իրենք սահմանում կանգնած գյուղացիներին, զինվորներին ինչով կարողանում էին` մատակարարում էին: Նաև պատմեց նաև, որ այն ժամանակ էլ բազում գյուղացիներ գալիս էին իրենց նկուղում պատսպարվելու: Նկուղը դարձել էր ապաստարան: Բոլորը շատ լարված էին, և տանտերը նկուղում գտնում է հոնի օղին ու բացում:
Տղամարդիկ սկսում են կենաց ասել, խմել բացում են ձմեռվա համար նախատեսված պահածոներն ու ուտում և մի պահ մոռանում, որ կռիվ է:
Այսօր էլ մեր գյուղացիներն օրհնում են Սերյոժա Վերանյանի օջախը, որ այդ ծանր իրավիճակում օգնել են համագյուղացիներին` իրենց հարկի տակ պատսպարելով բազմաթիվ կոթեցիների:
Հետևում բոլորիս հայրենիքն է
Սիրուն նկարներ են, չէ՞, իսկ դու գիտե՞ս էս սիրուն նկարները որտե՞ղ են արված: Եթե չէ, ես մեծ հպարտությամբ կարող եմ ասել, որ սա Տավուշի մարզի Բաղանիսն է և Ոսկեպարը։ Երևի նկատեցիր, չէ՞, որ գյուղի վերևի հատվածները սարեր են եզրագծում: Հիմա այդ սարերը ուզում են վերցնել, իսկ որն էլ վերցված է` ուզում են էլի առաջ գան։ Իսկ հենց հիմա դու կարողացար պատկերացնել, որ շատ հնարավոր է, սա լինի իմ վերջին ֆոտոշարքը, որովհետև վաղը կարող է ուշ լինել։ Չգրեմ էլի, թե ինչի մասին է խոսքը, հաստատ հասկացար։ Երկու բառ կգրեմ, շատ չէ, բայց հստակ։ Ես հնարավոր է, հաշված անգամներ սրանից հետո կարողանամ գնալ էս ճանապարհով տուն, որով ծնված օրվանից եմ գնացել-եկել: Մի բան կարող եմ հստակ ասել. Բաղանիսը, Ոսկեպարը, Ոսկևանը էն գյուղերն են, որտեղ ծնված թե աղջիկ, թե տղա, աչքերը բացելուն պես կրում է դիրքերի դիմաց ապրելու ճակատագիրը։ Իսկ այդ դիրքերն ուզում են առաջ տալ դեպի մեր օջախներ։
Գյուղի մարդկանց մասին էլ եմ ուզում ասել կարճ ու հստակ։ Գյուղացիք ուղղակի կպահեն գյուղը ամեն գնով։ Իրեն ամեն ինչից զրկած, բայց տան վրա մի բան ավելացրած գյուղացին չի լքի իր տունը։ Չեն լքի նաև հանուն նրա, որ գյուղում կան 44-օրյա պատերազմի հետևանքով նահատակված տղաների շիրիմներ, ու թեկուզ կյանքի գնով, բայց թույլ չեն տա, որ կյանքեր խլող հակառակորդն առաջ գա դեպի տղաների գերեզմաններն ու իրենց պապենական տները։ Գյուղացիք չեն վախենում մահից, որովհետև այլընտրանք չկա. անգամ գյուղում անասուն պահելու, կամ ներկայիս 15 րոպե տևող ճանապարհին փոխարինող դեռ չկառուցված և 2,5 ժամ տևող ճանապարհի։
Եկեք ուղղակի գիտակցենք, որ ժամանակն է գործելու։ Սա իմ խնդրանքն է որպես գյուղի բնակիչ. չանտեսել, կարդալ, միանալ ու պայքարել: Սա միայն մեր գյուղի հարցը չէ, սա մեր ողջ Հայաստանի Հանրապետության լինել-չլինելու հարցն է։ Իսկ միանալը ուղղակի մեկնաբանություններով Pahenq Hox@ Merna կամ կառավարության շենքի ապակիներ ջարդելը, կամ էլ նույն պահին վարձով տների գինը քառապատկելը չպետք է լինի։
Շատ կարող եմ գրել, բայց չեմ ուզում այս ցավոտ թեմայի մասին շատ խոսել, չնայած լռել էլ չեմ կարող։ Սա խնդրանք չէ, այլ իմ կոչը, իմ գյուղացու խնդրանքը հասանելի դարձնել բոլորին։ Իսկ երբ կարդաք սա, ուղղակի իմացեք, որ ձեր օգնության կարիքը շատ ունենք, բայց ֆեյսբուքյան տիրույթից դուրս։ Որովհետև եթե չհամախմբվենք, հնարավոր է, էս նույնը հաջորդը գրես հենց դու քո մարզի ու գյուղի մասին, բայց արդեն ուշ լինի…
Աստված պահապան բոլոր նրանց, ովքեր կմիանան և կպահեն մեր հողը: ԱՄԵՆ: