- Գնում եմ…
- Ո՞ւր:
- Չգիտեմ,- մերոնք էին խոսում, պատահաբար լսեցի, բայց սիրտս լավ բան չի վկայում:
- Ինչի՞:
- Որովհետև գնում եմ…
Գնաց… Մեր եռյակի մի մասնիկն էր Ճուտը. երեքիցս ամենափոքրն էր: Ճիշտ էր զգում. ընտանիքով Ֆրանսիա էին գնում: Սպասեցին-սպասեցին, որ Արշակ պապին ճանապարհեին, հետո գնային, բայց տեսան՝ չէ, էդ մարդը միտք չունի տարեկիցների մոտ ուղևորվելու, թողեցին բախտի քմահաճույքին ու գնացին: Ախր, էդ ձյունե մորուքով իմաստունը մահվան հետ էլ էր պայման կնքել, որ իրենից վազն անցնի՝ մինչև գոնե փոքր որդին գնալու մասին մոռանա, տունն ու տեղը անտեր չթողնի, բայց… Չկարողացավ. ո’չ խրատելն օգնեց, ո’չ խռովելը…
Լավ եմ հիշում էդ օրը: Երկուսս հեռվից էինք նայում, մեքենան անընդհատ ազդանշան էր տալիս, որ արագացնեին, տանից դուրս գային: Արշակ պապը այգում էր, բահով ծիրանի ծառի շուրջ հողե շրջան էր անում, որ կարողանար ջրել: Անտարբե՞ր էր թե ազդանշանի հանդեպ, թե’ մյուս ձայների: Երբ Ճուտն ու տանեցիները դուրս եկան, նրա հայրը գնաց, որ Արշակ պապին հրաժեշտ տա, բայց վերջինս բահը դողացող ձեռքերից վայր չդրեց, անգամ չշրջվեց էլ որդու կողմը: Որդին լուռ շրջվեց ու ետ գնաց, վերցրեց ճամպրուկներն ու ընտանիքին առաջնորդեց դեպի մեքենան: Վերջին պահին Ճուտը շրջվեց ու վազեց պապի մոտ, ամուր փաթաթվեց նրա ոտքերին. Արշակ պապն էլ չդիմացավ, բահը ձեռքից գցեց, ծնկի եկավ ու թոռանն ամուր գրկեց: Հասկացանք, որ լալիս էին, մենք էլ սկսեցինք լալ… Հետո՞ … Հետո հայրն եկավ ու նրան գրկած տարավ: Մինչև հիմա հիշում եմ մեր ընկերոջ ձայնը, թե ոնց էր հորը խնդրում իրեն չտանել, բայց… Նույնիսկ չհասցրեց մեզ մոտենալ, նստեցրեցին մեքենան, ու այդ երկաթի կտորը ուժեղ ծուխ արձակելով շարժվեց տեղից, տարավ մեզնից մեր մի մասնիկը, տարավ…
Մնացինք երկուսով… Քայլեցինք մեքենայի արձակող ծխի ետևից: Հասանք Արշակենց փայտե ցանկապատներին, կանգ առանք ու հայացքներս ուղղեցինք այդ արդեն միայնակ ծերունու կողմը: Ծեր էր, բայց վեհ ու հպարտ: Հայացքը մի պահ մեր կողմն ուղղեց, հետո մի կերպ վեր կացավ, նորից բահը ձեռքն առավ ու սկսեց փորել… Լուռ միմյանց նայեցինք երկուսով ու նույն կերպ լուռ էլ հեռացանք:
Միայն հիմա եմ հասկանում, որ այդ հպարտ ձյունեմորուսը հողում իր ցավն էր թաղում, իր կռիվն էր տալիս հողի հետ, դարդերն էր կիսում հողի հետ, սերն էր տալիս ու առնում հողից, ծիրանենիների հետ էր կիսվում: Միայն նրանք էին իր պես դիպել այդ հողին ու արմատներով ամուր կառչել, այնքան ամուր, որ երբեք էլ չէին պոկվի: Կծերանային, կցամաքեին, տեղում կայրվեին, բայց երբեք չէին պոկվի իրենց բաժին մի բուռ հողից…
Հասանք ճամփաբաժանին ու հայացքներով միմյանց հրաժեշտ տալով բաժանվեցինք…
Նրան չներկայացրի: Մեր եռյակի մյուս մասնիկն էր՝ Հայկը: Քչախոս էր, բայց խելացի, համարձակ, ընկերասեր, շատ բառեր կան նրան նկարագրող և միևնույն ժամանակ, ոչ մի բառ չի կարող նրան նկարագրել… 5 թե 6 տարեկան էր եղել նա, երբ մահացել էր հայրը, և երևի դա էր հիմնական պատճառը, որ գրեթե միշտ տխուր էր, միշտ ինքնամփոփ:
Այն ժամանակ ես 13 տարեկան էի, Հայկը՝ 14, Արշակը (Ճուտը)՝ 11: Չնայած թվերով մեծ ու փոքր էինք, բայց չհաշված «Ճուտ» մականունը, մնացած հարցերում բոլորս նույնն էինք: Միասին էինք մեծացել, ու դեռ միասին էլ մեծանալու էինք, բայց…
Մի օր ընդհանրապես չհանդիպեցինք ես ու Հայկը: Այդ օրը գրեթե տանից էլ դուրս չեկանք: Երկրորդ օրը հանդիպեցինք երեկոյան, որոշեցինք գնալ Արշակ պապի մոտ: Նրանց այգին մայրամուտի և արշալույսի ժամանակ իսկական դրախտի էր նմանվում, մանավանդ այդ ժամանակ, երբ ծառերը ծաղկած էին:
Երբ հասանք, Արշակ պապը նստած էր ծիրանենիներից մեկի տակ, մեջքը դեմ արած ծառին, կողքին էլ բահի փոխարեն ձեռնափայտ էր: Մի տեսակ ավելի ծերացած էր երևում նա: Երբ ցանկապատի դռնակից ներս մտանք, դեմքին ժպիտ հայտնվեց: Մոտեցանք, գրկեց երկուսիս էլ: Մենք շատ էինք սիրում Արշակ պապին, նա էլ, ակներևաբար, մեզ: Բավականին զրուցեցինք, բայց երբ փորձում էինք Ճուտից ու նրանց գնալուց խոսել, խոժոռում էր դեմքը և միայն ասում էր.
- Էրթցվորի ճամպեն չեն փագե, լաո՜, մենագ տա Աստվաձ՝ էրթլու ճամպեն գդնողը, եդ գալու ճամպեն լե գդնի…
Արշակ պապը Էրգրի քաղցր բարբառով էր խոսում, նրա հայրն ու պապն էլ էին այդ բարբառով խոսել: Մեր գյուղի ավագներից շատերն էին այդ բարդ ու միևնույն ժամանակ շքեղ լեզվով խոսում: Այդ օրն առաջին անգամ Արշակ պապը պատմեց իրենց տոհմի պատմությունը: Պատմեց, թե ինչպես է իր ապուպապը թողել Մուշն ու եկել մեր գյուղ: Պարզվում է, առաջին գյուղ եկողներից մեկը հենց նա է եղել ու երբ եկել է, ծիրանի կորիզներ է տնկել, այդ օրվանից գյուղում ծիրանի ծառ ունենալը պատիվ էր, և փաստորեն դա էր պատճառը, որ գրեթե բոլորն ունեին ծիրանենիներ:
Պատմում էր հեռուն հառած թախծոտ հայացքով: Երբ հարցրեցինք, թե ինչու է միայն հիմա պատմում դրա մասին, նա լռեց ու հայացքն ուղղելով մեզ` ժպտաց… Այդ ժպիտն այնքան ուրիշ էր, այնքան խորն ու հոգեթով, որ մինչև օրս չեմ մոռացել: Եվ երբ նորից հիշում եմ այդ հայացքն ու ժպիտը, հասկանում եմ, որ դա ներման հայացք էր, ներում՝ ուղղված գաղթած պապին ու արտագաղթած որդուն…
Շատ խրատներ տվեց այդ կյանք տեսած մարդը նոր կյանք մտնող երկուսիս: Ճիշտ է՝ այն ժամանակ այդ խրատներից շատերը չէինք հասկանում, բայց հիմա հասկանում եմ, նույնիսկ նրա լռությունն եմ հասկանում…
Հետո մի բավական ժամանակ լռեցինք: Արևն էլ չէր երևում, բայց նրան փոխարինելու էին եկել պայծառ լիալուսինն ու աստղերը: Լռությունը խաթարեց Արշակ պապի խռպոտ, բայց քաղցր ձայնը.
- Լաո’, ծիրանիս ծառներ գջրի’ք. մեգ լը տեսար` զիմ Արշագ թոռ եդ էգավ…
Ասաց, վերցրեց մի բուռ հող, ամուր սեղմեց կրծքին, հետո մեզ նայեց ու կամացուկ ժպտալով հողով լի ձեռքը դանդաղ մաշված կոստյումի գրպանը տարավ, ծածուկ՝ ասես գողն իր գողոնն էր թաքցնում… Հետո գլուխը հենեց ծառին ու հայացքը երկնքին՝ անշարժացավ: Հայկը սկսեց հեկեկալ ու հոնգուր-հոնգուր լաց լինել. ի տարբերություն ինձ՝ նա հասկացել էր, որ Արշակ պապն էլ գնաց…
- Գնա՜ց,- բացականչեց նա ու գրկեց Արշակ պապի անշարժ մարմինը:
Այդ ժամանակ ես նոր հասկացա, թե ինչ էր կատարվել, վազեցի ու չգիտեմ էլ ինչպես հասա մեր տուն…
Արշակը գյուղի ծերերից վերջինն էր: Նրան հողին հանձնեցինք երկու օր անց: Որդիներին լուր էին ուղարկել, որ գան, բայց չեկան, փոխարենը գումար էին ուղարկել թաղման ծախսերը հոգալու համար: Թաղման ծախսերը հոգալու… Ախր, մեռած մարդու էլ ինչի՞ն էր պետք ճոխությունը: Ախր, այդ վեհ մեռելը վերջին պահին ընդամենը մի բուռ հող էր ուզում գողանալ այս աշխարհից ու տանել իր հետ, մի բուռ հող… Նրա համար չկար մի բան, որը թանկ կլիներ այն մի բուռ հողից, որի վրա իր հայրը, պապերն ու ինքն արյուն ու քրտինք էին թափել… Իսկ երազանքը մեկն էր, որ այդ հողին այլևս սուրբ քրտինք կաթեր միայն ու իր պահած-փայփայած այգում միշտ ծաղկած ծիրանենիների նման անմեղ ու արդար մանկանց ճիչ լսվեր…
Էլ մնալու պատճառ չուներ, որդուն չկարողացավ ետ պահել, երազանքը մնաց անկատար, ու ինքն էլ գնաց… Գուցե այնտեղ էլ ծիրանի այգի պիտի հիմներ…
Թաղման օրը Հայկը մի պահ մոտեցավ դագաղին, ինչ-որ բան շշնջաց, ապա արտասուքն աչքին մարդկանց բազմությունը ճեղքեց ու վազեց դեպի դիմացի սարը, ես էլ նրա ետևից: Հասանք Մեծ քարին ու բարձրանալով դրա վրա, երկուսով սկսեցինք լաց լինել, այնքան ուժգին, որ մեզ թվում էր` ամբողջ գյուղը կլսի, իսկ մենք ուզում էինք ամբողջ աշխարհը լսի, Ճուտն էլ լսի, լսի ու գա, բայց չլսեց…
Իսկ Հայկը պարզից էլ պարզ է՝ ինչ էր շշնջում Արշակ պապի ականջին, որ «գողացած» մի բուռ հողից իր հորն էլ մի քիչ տա՝ իր մանկական բռի չափ…
Տարիներ անցան էդ օրից…
Հայկի հետ գյուղամեջից քայլելով տուն էինք գալիս.
- Ասում եմ՝ տեսնես գյուղում քանի՞ հոգի մնացած կլինեն:
- Է՜, Հայկ, ինչ էլ բարդ հարց ես տալիս… Մի երկու տուն էստեղ, մի երկու տուն էնտեղ, ամեն մայլում մեկ-երկու տուն է, որ դռներին կողպեք չկա: Մնացածների կեսից շատն էլ էսօր-էքուց են: Երիտասարդներից մի քանիսս ենք, մնացածն էլ մանր ոտ են, շուտով նրանք էլ կգնան:
- Բա հետ եկո՞ղ:
- Հայկ, մեր միջից մեծն ու խելոքը դու ես, բայց հիմա էնպիսի հարցեր ես տալիս… Էսքան ժամանակ քանի՞ անգամ տեսար, որ գնացողը ետ գալու ճամփեն գտնի…
- Եսիմ…
- Չես տեսել… Էդպես մենակ դու ես՝ մի ոտքդ էստեղ, մյուսը` քաղաքում, դու էլ սովորում ես, չես գնացել ,- ժպտացի ու ձեռքս Հայկի ուսին գցելով՝ շարժվեցինք դեպի ճամփաբաժանը:
- Բա դո՞ւ: Ինչի՞ չեկար հետս սովորելու, գոնե դու էլ էս անտեր գյուղից դուրս կգայիր…
- Անտե՜ր… Հայկ, Հայկ, ի՜նչ գյուղ էր, է՜, դարձավ անտեր. մնացին մեռելներն ու մեռել թաղողները… Ո՞նց գայի, դու էլ լավ գիտես, հերս հիվանդ է՝ անկողնային, մերս էլ մի կերպ է տան հոգսը հասցնում… Քեզ հորեղբայրդ օգնում է, ես էլ ո՞վ ունեմ, ես էլ ո՞ւր պիտի գնամ…
Լռեցինք… Արշակենց տանն էինք հասել: Աշնանային թափված տերևները ոսկեգույն գորգի պես փռվել էին այգով մեկ, քամին նույնիսկ փողոցն էր զարդարել այդ տերևներով, մայրամուտ էր: Մի պահ կանգ առանք սովորության համաձայն, հետո նորից շարժվեցինք: Մի փոքր էր մնում ճամփաբաժանին հասնելու, երբ Հայկը խախտեց եդեմական լռությունը.
- Գնում եմ…
- Գնա…
- Չէ լուրջ, գնում եմ:
Անտարբեր հայացքս ուղղեցի հեռուն:
- Երկու օրից, մորս էլ վերցնում եմ ու գնանք հոպարենց մոտ՝ Մոսկվա,- Հայկի խոսքերը կարծես սղոց դարձած գնում գալիս էին հոգումս:
- Բա պապա՞դ:
- Պապան… Էսօր գնացել էի մոտը, ասացի, որ գնալու եմ… Բան չասեց… Հիշո՞ւմ ես Ճուտի գնալուց Արշակ պապը ո՞նց էր, այ ճիշտ էդպես էլ հերս էր լուռ… Բայց դե ինչ արած՝ ապրել ա պետք…
- Դե բա ոնց… Մեզ հո ապրել պետք չի, մենք ի՞նչ գիտենք՝ էդ ինչ ա…,- հայացքս փախցրեցի, որ հանկարծ չհանդիպի Հայկի անտարբեր հայացքին:
Մոտեցա ու նստեցի ճամփեզրի երկու քարերից մեկին ու նշան արեցի, որ ինքն էլ նստի, չնստեց… Ինչ-որ բան ուզեց ասել, բայց կուլ տվեց, սպասեց, որ ես հարցնեմ.
- Բա ՞…
- Անի՞ն… Անին ի՞նչ, քեզ թվում ա` Անին պիտի մնա՞: Չէ՜, ինքն էլ կգնա, վաղ թե ուշ կգնա… Էսպես մեկ էլ տեսար բախտս բերեց, մոտ տեղ եկավ…
Նայում էի Հայկի աչքերին ու չէի ճանաչում: Չէի հասկանում` ինչն է փոխվել, չէի հասկանում` ինչ դև է մտել նրա մեջ, չէի հասկանում ոչինչ: Խոսում էր, բողոքում, արդարանում, բայց ոչինչ չէի լսում …
Գնաց… Միայն մի բան խնդրեց վերջին պահին.
- Մեկ-մեկ հորս գերեզմանի ծիրանենին կջրես, մեկ էլ տեսար…
Գիտեմ, գիտե՜մ… Հորդ գերեզմանի ծիրանենին էլ կջրեմ, Արշակի այգունն էլ, ձեր բակինն էլ կջրեմ … Բայց մեռնող գյուղի ծաղկող ծիրանենին ո՞ւմ է պետք, լաո՜…
Չլսեց… Մեքենան սլանում էր առաջ, իսկ ես՝ նրա ետևից՝ ոտքերս մի կերպ քարշ տալով: Ես դեռ գնում եմ նրա ետևից, դեռ գնում եմ…
- Պա՜պ, կներես ինձ…
- Գիտեմ, որդի՜, գիտեմ…
Գնաց…