Գեղարքունիքի գավառին վերաբերող առաջին տեղեկությունը հաղորդում է պատմահայր Մովսես Խորենացին. «Ամասիան Արմավիրում բնակվելով՝ տարիներ անցնելուց հետո սերում է Գեղամին: Իսկ Գեղամը տարիներ անցնելուց հետո Արմավիրում սերեց Հարամային։ Նա Հարամային թողեց Արմավիրում բնակվելու իր որդիների հետ, իսկ ինքը գնաց հյուսիս-արևելքում եղած մյուս լեռան հետևի կողմը՝ մի ծովի ափ։ Նա շենացնում է ծովակի ափը, թողնում է այնտեղ բնակիչներ և իր անունով լեռը կոչում է Գեղ, իսկ շեները՝ Գեղարքունի, որով կոչվում է նաև ծովը»։

Լուսանկարը` Նարե Հարությունյանի

Գեղարքունիքի մարզում իմ հարազատ քաղաքը Մարտունին է։ Այն այդքան էլ քաղաք չէ, այլ մեծ ու շատ գեղեցիկ մի գյուղ է, որը գտնվում է կապուտաչյա Սևանի ափին և հսկվում է հավերժական պահապանների նման միշտ կանգնած Գեղամա և Վարդենիսի բարձրաբերձ լեռներով։ Գյուղի տարածքից մի փոքր հեռու բարձրանում է Արմաղան լեռը՝ սլացիկ հասակով շուք ու շնորհք հաղորդելով շրջապատին։ Լեռան խառնարանում գոյացել է հմայիչ մի լիճ՝ կողքը կառուցված եկեղեցով։

Լուսանկարը` Նարե Հարությունյանի

Գյուղն ունեցել է իր հանդավայրերը, արոտավայրերը, ինչպես նաև յայլաները։ Դրանցից հայտնի են Դանիելի ձորը, Ներքին գոմերը, Հայրապետի տեղը, Վերին գոմերը։ Այդ անվանումներով արոտավայրերում աճում են փարթամ ու հյութալի խոտաբույսեր, լեռնային գույնզգույն ու բուրումնավետ ծաղիկներ ու տարբեր բանջարներ, որոնք տեղացիների խոսվածքում կոչվում են «ճավիկ, սիվտկուկ, ավելուկ, գմուկ, քեղ, սինձ, խաշխաշ, թթվարաշ, սավտուկ»։ Դրանցից մի մասը չորացվում, պահվում է, մյուս մասն էլ թթու դրվում։ Գյուղի հարավային մասի հեռավոր արոտավայրերի բարձունքներից, առանձնապես Սանգյառից, պարզ ու պայծառ երևում են Սիս ու Մասիս, որոնք նման են կապույտ տարածության մեջ ձգված սպիտակ շատրվանների։

Գյուղի բարձրադիր վայրերից սկիզբ առնող Ղարանլուղ կամ Կզնուտ գետի ջրերը գոյանում են ջինջ ու անապակ աղբյուրներից և միչև օգոստոսի վերջը տեղ-տեղ պահպանվող ձյունաշերտերից։ Որպես խմելու ջուր օգտագործվել են մաքուր ու չապականված գետակի, ինչպես նաև գյուղի հարավային մասում գտնվող աղբյուրների առատ ու սառնորակ ջրերը՝ Վանքի, Նազարի, Սագյառի, Դավուդի, Մնացի, Վերին գոմերի, Բրսեի, Կաթնաղբյուրի, Հոխանի աղբյուր։

Իմ ծննդավայրը Մարտունի է անվանվել ի պատիվ Ալեքսանդր Մյասնիկյանի, որի հեղափոխական ծածկանունն էր Մարտունի։ Հնում Մարտունին անվանվել է Մեծ կամ Ներքին Կզնուտ։ Կզնուտ բառը դեռևս ստուգաբանված չէ։ Այնուհետև Մարտունին անվանվել է Ներքին Ղարանլուղ, որը թուրքերեն բառ է և նշանակում է` մթություն։

Լուսանկարը` Նարե Հարությունյանի

Մոտավորապես 200 տարի առաջ այսօրվա մարտունեցիների նախնիները գաղթելով Ալաշկերտի հովտից՝ պատմական Բագրևանդի Մանկասար գյուղից, իրենց հետ բերեցին բնօրրանի տոհմիկ իմաստուն բառ ու բանը, խոսքն ու զրույցը, սովորույթները։ Նրանք մինչ օրս հավատարիմ են մնում նախնիներից ժառանգած բարբառին, սովորություններին ու կենցաղին, միշտ վառ պահելով կորսված հայրենիքի հիշատակը։

Ալաշկերտը բարձր տեղ ա,

 Ջուրը խիվնդի դեղ ա․․․

 Ալաշկերտի խայու սիրտ Սևանի ջրով խովցավ։