Ծիծաղելի կհնչի, բայց ես այն մարդկանցից եմ, ովքեր կուզենային մեկ անգամ կյանքում ապրել աֆրիկական ցեղերի հետ։ Ինձ շա՜տ են հետաքրքրում նրանց կենցաղը, սովորույթները։ Հետաքրքիրը, իմ կարծիքով, հենց իրենց արտաքինն է՝ ափսեներ բերաններին, և կոտոշներ՝ գլխներին։ Ափսեները նրանք դնում են որպես գեղեցկության խորհրդանիշ, և որքան մեծ են բերաններին դրված ափսեները, այնքան իրենք գեղեցիկ են, և ամուսնանալու համար ավելի հարուստ ավար են ստանում՝ չորս կովից սկսած։ Եթովպիայի Օմո գետի ավազանը գիտնականները համարում են մարդկության բնօրրան։ Այնտեղ են բնակվում համեր, դասանեչ, մուրսի, սուրի, կարո, ռուֆո և տուրկանա հնագույն ցեղերը։ Այժմ նշված վայրերում կառուցվում է Աֆրիկայի ամենամեծ ջրամբարը, դրա պատճառով այս ցեղերը (մոտ 200 հազար մարդ) գտնվում են ոչնչացման վտանգի տակ։ Ցեղերի համար գումար վաստակելու գլխավոր աղբյուրը փողի դիմաց լուսանկարվելն է։ Դասանեչ ցեղի անվանումը նշանակում է «դելտային մարդիկ»։ Նրանք բնակվում են հովտի հարավային մասում, որտեղ Օմո գետը միախառնվում է Տուրկանա լճին։ Բաննա ցեղը հիմնականում զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ, մարդիկ բնակվում են լեռնային հատվածներում։ Կարոն Եթովպիայի հարավում ամենասակավաթիվ ցեղն է՝ 1500 ներկայացուցիչ։ Կարո ցեղի մարդիկ հայտնի են իրենց բոդի-արտով, նրանք դեռ հնուց իրենց մարմինները զարդարում էին ինքնատիպ նախշերով, որոնք փոխարինում են հագուստը։

Ամենահետաքրքիր սովորույթներն ունեն մուրսի ցեղերի բնակիչները։ Մուրսիները նույնպես հավատում են երկնային ուժերին։ Հիմնական կրոնական պաշտոնյան քուրմն է։ Հատուկ ծիսակատարությունների միջոցով քուրմը փորձում է անձրև կանչել, պաշտպանել մարդկանց և անասուններին հիվանդություններից, կանխել հարևան ցեղերի հարձակումները, երաշխավորել հողի բերրիությունը և այլն։ Մուրսիները դավանում են անիմիզմ։ Մուրսիների մոտ սովորույթ է ստորին շրթունքի կիսանը։ Մուրսիների մոտ շրթունքը ձգելու արարողությունը սկսում են մանուկ հասակից և շարունակում մինչև խոր ծերություն։ Այս պատճառով շուրթերը կարող են հասնել բավականին մեծ չափսերի։ Շրթունքների բացվածքը աղջիկների մոտ հիմնականում արվում է ամուսնությունից 6-12 ամիս առաջ՝ մոր կողմից։ Կանայք առավոտյան շուտ արթնանում են և երկար ճանապարհ կտրելով՝ գնում ջրի, իսկ տղամարդիկ այդ ընթացքում գնում են որսի, և տուն վերադառնալիս հարբած են լինում, այդ ժամանակ նրանցից պետք է վախենալ։ Ծերերն էլ զբաղվում են երեխաների դաստիարակությամբ։

Այդ սերը

Այդ սերը՝
Այնքան բուռն
Ու այնքան փխրուն,
Այնքան նուրբ
Ու հուսահատ այնքան:
Այդ սերը՝
Ցերեկվա պես լուսավոր,
Ժամանակի պես տանջող,
Երբ երկարում են օրերը:
Այդ իսկական սերը՝
Գեղեցիկ,
Երջանիկ
Ու ծիծաղկոտ,
Ինչպես երեխա՝ խավարում դողացող,
Բայց և վստահ այնքան
Կեսգիշերում հանդարտ մարդու նման:
Այդ սերը՝
Ուրիշներին վախեցնող,
Նրանց խոսեցնող,
Նրանց գունատող,
Հանկարծակի սերը,
Հետապնդված, վնասված,
Տրորված, մերժված,
Լքված, մոռացված սերը…
Այդ սերն՝
Ամբողջությամբ դեռ ապրող
Եվ արևից վառ փայլող:
Այն իմն է, քոնն է,
Այն, որ միշտ նոր է
Ու երբեք չփոխվող,
Քայլքի պես հստակ,
Թռչնի պես ազատ,
Ամառվա պես ջերմ ու կայտառ:
Մենք երկուսս կարող ենք մոռանալ,
Գալ ու հեռանալ,
Ապա քնեցնել մեզ
Ու սերը մեր,
Հետո արթնանալ, տանջվել, ծերանալ
Ու կրկին մեզ քնեցնել:
Երազել մինչև մահ,
Ծիծաղել ու ժպտալ
Եվ… երիտասարդանալ:
Մեր սերն այստեղ կմնա՝
Աչքերիդ պես համառ,
Ինչպես բաղձանք անհաս
Ու կխոցի հուշերով դաժան,
Ափսոսանքի նման հիմար,
Որ սառն է հանց մարմար:
Ցերեկվա պես լույսով լի,
Մանկան նման խոցելի՝
Նա ժպտալով մեզ կնայի
Ու կխոսի առանց խոսքի:
Ես դողալով կլսեմ նրան
Եվ կգոռամ
Քեզ համար,
Ինձ համար:
Ես կաղերսեմ ու կգոռամ
Ինձ ու քեզ համար
Եվ բոլոր նրանց,
Ովքեր սիրում են
Ու զգում իրենց սիրված:
Այո՛, ես գոռում եմ
Հանուն ինձ ու քեզ
Եվ այն ուրիշի,
Ում չեմ ճանաչել
Ու չեմ ճանաչի:
Հենց այստե՛ղ մնա,
Ուր հենց հիմա կաս,
Ուր որ եղել ես դու այն ժամանակ:
Հենց այստե՛ղ մնա,
Չշարժվես հանկարծ,
Հանկարծ չգնաս…

Մենք՝ սիրվածներս,
Քեզ մոռացել ենք,
Բայց դու՜,
Դու մեզ մի՛ մոռացիր,
Մենք ոչինչ չունենք քեզնից բացի,
Մի՛ թող վերածվենք սառույցի..
Տո՛ւր մեզ նշաններ կյանքի
Թեկուզ խորը հեռուներից,
Այլ աշխարհից, տիեզերքից,
Դեպի խորքը այն անտառի,
Ուր թաքստոցն է մեր հուշերի:
Լոկ հայտնվի՛ր,
Ձեռք մեկնի՛ր մեզ
Ու մեզ փրկի՛ր…

Ֆրանսերենից  թարգմանությունը՝ Էլլա Մնացականյանի

-Չէ, չէ ու չէ,- ասում եմ ես երևի թե մտքում, կամ էլ քնաթաթախ ձայնս սենյակում էլ է լսվում, ո՞վ գիտի, բայց զարթուցիչս հաստատ ինձ չի լսում ու շարունակում է երգել՝ ասես ոչինչ էլ չի եղել: Դե հա, չեմ մեղադրում, ինքս եմ լարել, որ արթնացնի: Հեչ չէի ուզի զարթուցիչ աշխատել՝ մարդիկ լարում են, իսկ հետո, երբ խեղճ զարթուցիչը նրանց քնից հանում է, զայրանում են, չի հանում՝ ավելի են զայրանում:

Մինչ մտածում եմ էս բոլորի մասին, աչքիս առաջ են գալիս պարող կակտուսներն ու «մյաու» ասող մկները, բայց զարթուցիչս վրա է հասնում ու էլի ինձ քնից հանում: Բացում եմ աչքերս՝ կտրելով երազներիս ժապավենը ու էլի հիշում պատճառը, թե ինչի չեմ ուզում անկողնուցս վեր կենալ: Միշտ էլ արձակուրդից հետո էսպես ա… Լավ, մի շփոթվեք, հիմա ամեն բան հերթով կբացատրեմ: Ես Ամերիկյան համալսարանի երրորդ կուրսի ուսանող եմ, բնականաբար, դասերի ծանրաբեռնվածությունից հոգնած ու առավոտյան զարթնելու հետ լուրջ խնդրներ ունեցող: Մարտի չորսից մի շաբաթ արձակուրդ ունեինք, ու քանի որ մի շաբաթը այդքան էլ մեծ ժամանակահատված չէ, ես կասեի՝ շատ քիչ է, նոր էի զգում դրա քաղցրությունը, երբ օրացույցս ինձ ասաց, որ արդեն մարտի տասն է՝ կիրակի: Հիմա արդեն մի շաբաթ է, ինչ արձակուրդից հետո դասի եմ գնացել, բայց այնպիսի տպավորություն է, որ արձակուրդ չի էլ եղել, այլ՝ ուրախ դրվագ երազում, որն անսպասելի ավարտվեց: Եվ բոլոր համակուրսեցիներիս մոտ է էդպես: Ու ամեն անգամ էլ էդպես շուտ է անցնում արձակուրդը: Մյուս կողմից էլ՝ արձակուրդ չլինի, կբողոքենք, որ չկա, արձակուրդ կա, բողոքում ենք, որ քիչ է, իսկ անգամ որ շատ էլ լինի, կբողոքենք, որ հետ ենք վարժվում դասերից… Ի՜նչ հետաքրքիր բան է ուսանողական հոգեբանությունը:

Շառլոտը աղիողորմ արտասվում է, դուք հենց նոր նրան մերժել եք տալ չորրորդ կոնֆետը, Ժերեմին բարկանում է, դուք նրան արգելել եք դիտել երրորդ տեսաերիզը, Վալենտինը սուպերմարկետում հատակին է գլորվում, որպեսզի իր համար գնեք կարմիր գեղեցիկ ավտոմեքենան:

Ձեր երեխան կամակորություն է անում, իսկ ձեզ համար դա մեծ անհանգստություն է: Ամեն «նյարդային նոպայի» պահին կասկածը պատում է ձեզ, թե արդյոք «ես շատ հաշտվող չեմ» կամ «շատ խիստ», «իմ երեխան լավ դաստիարակված չէ», «ես լավ ծնող չեմ», «եթե ես զիջեմ, միայն ավելի վատ կլինի»:

Վստահեցնում եմ ձեզ, բոլոր երեխաներն էլ տրվում են քմահաճույքներին, դա նորմալ է: Ի՞նչ է կամակորությունը: «Երեխայի մոտ դա ամբարտավան ցանկության դրսևորում է, որը չի ճանաչում ծնողի արգելքը»,- բացատրում է հոգեթերապեվտ Քրիստին Բրյունետը: Այն տեղի է ունենում երեք փուլով` երեխան արտահայտում է իր ցանկությունը, ծնողները նրան ասում են «ոչ», փոքրիկը, դժգոհ դրանից, սկսում է ուժգին բարկանալ:

Ինչի՞ համար են քմահաճույքները: Ֆրոյդը ցույց է տվել, որ երկու օրենքներ են ղեկավարում հոգեկան աշխարհը ` «հաճույքի սկզբունք»` պրոցես, որի ընթացքում անհատը փորձում է բավարարել իր ցանկությունները, և «իրականության սկզբունք», որը մեզ ստիպում է հետաձգել կամ ձևափոխել մեր ցանկությունները` հաշվի առնելով իրականությունը: Ուստի ի՞նչ է բացահայտում երեխան, երբ տրվում է քմահաճույքներին: Պարզապես իրականում նրա ցանկությունները չեն համապատասխանում իրականության հետ, նա չի ցանկանում հեռանալ զբոսայգուց, բայց արդեն զբոսայգին փակելու ժամանակն է, նա չի ցանկանում հագնել վերարկու, բայց դրսում ձյուն է գալիս:

«Ի տարբերություն չափահասի, երեխան չի տիրապետում վերլուծության տարրերին, որոնք նրան թույլ կտային երկյուղել իրականությունից»,- բացատրում է հոգեթերապեվտ Պատրիկ Էստրադը: Քմահաճույքը նաև տարբեր ցանկությունների բախումն է։ Երեխան իրեն ընկալում է որպես «աշխարհի կենտրոնը», բայց նա բացահայտում է, որ իր մտերիմները երբեմն ունեն ցանկություններ, որոնք տարբերվում են իր ցանկություններից, ինչը իրեն այդքան էլ դուր չի գալիս։ Ժյուստինը ցանկանում է մնալ տանը տիկնիկներով խաղալու համար, բայց շաբաթ-կիրակի օրերին լավ եղանակ է լինելու, և ծնողները նախատեսել են բացօթյա ընթրիք կազմակերպել: Պատկերացրեք, թե ինչ կլինի հետո:

Բացի դրանից, երեխան կարիք ունի հակադրվելու իր ծնողներին: Այս «ոչ» -ի ժամանակաշրջանը շատ կառուցողական է նրա համար: Հենց տասնութ ամսականից միչև երկու տարեկան հասակում է, որ երեխան` ասելով իր առաջին «ոչ»-ը, սկսում է իրենը առաջ տանել: Ոչ ավելի շուտ: Նորածինը, որը լաց է լինում օրորոցում, կամակորություն չի անում, այլ իր անհրաժեշտությունն է արտահայտում, որն է` ուտելը, իրեն գրկելը կամ փաղաքշելը:

Ո՞ր տարիքում են ավարտվում քմահաճույքները: Երբեմն երբեք: Մինչդեռ հոգեթերապեվտները դիտարկում են, որ «բանականության տարիքը» ունի փուլեր: Յոթ տարեկան երեխան արդեն յուրացրել է որոշ հասարակական կարգեր և բարոյական արժեքներ: Նա դառնում է ունակ ընկալելու իրականության պահանջները: Այս տարիքից հետո կոնֆլիկտները առաջանում են ուրիշ պատճառներով: Պատանեկան տարիքում ընկերները, տեղ գնալը, ծխախոտը փոխարինում են շոկոլադե կարկանդակը և կարմիր ավտոմեքենան:

Հեղինակ` Սեսիլ Դոլե, psychologies.com

Թարգմանությունը` Անի Մուրադյանի

Դաս, փորձ, պարապմունք(ներ), տուն, դաս, փորձ, պարապմունք(ներ), տուն: Երբեմն նաև մեկը մյուսի հաշվին կամ ժամանակ: Փակ շրջան է: Զանգ հեռախոսիս:

-Շըշշ, պապան ա, սուս մնացե՛ք,- ասում եմ ես մինչև զանգին պատասխանելը, որովհետև դա միակ տարբերակն է 9 աղջիկների համախմբին (որոնք մեծամասամբ էքստրավերտներ են) լռեցնելու… Դե՜, գոնե մի քանի վայրկյանով:
-Հա՞, պապ ջան:
-Էլլա, ո՞ւր ես,- ձայնի տոնից ու ժամին նայելուց հասկանում եմ, որ պատասխանի այլ տարբերակ չունեմ:
-Վերջացրի արդեն, հիմա դուրս եմ գալիս,- ասում եմ ու մյուս ձեռքով էլ վերցնում պայուսակս,- գնացի, երեխեք, վաղվա փորձի ժամը կասեք, էլի,- ներողություն հայցող հայացքով (որովհետև ես ինքնագլուխ որոշեցի, որ վերջացրել եմ արդեն) բացում եմ դուռն ու ավելացնում,- պաչիկներ:
Հետո ավտոբուս: Էլի: Ճանապարհներ, ճանապարհներ, ճանապարհներ: Էլի: Այդ ճանապարհներին հանդիպող տարօրինակ դեմքեր ու դեպքեր: Էլի: Դե՜, ինչպես այս մեկը:

Հեռվում վերջապես նշմարվում է անհրաժեշտ համարի ավտոբուսը, ու ես ժպտում եմ այնպես, կարծես դա կյանքիս մեծագույն ձեռքբերումն է: Հասնում է կանգառին, ու, թեև լիքն է, բայց քանի որ ահագին երկար եմ սպասել ու էլի շտապում եմ (իմ փակ շրջանում ես միշտ շտապում ու միշտ ուշանում եմ), ես էլ եմ խցկվում մնացածի պես: Բայց բախտս բերում է, քանի որ բարի մեկն ինձ է զիջում իր տեղը: Էլի ժպտում եմ, շնորհակալություն հայտնում. ի վերջո, դիմացս դեռ 1 ժամվա ճանապարհ կա, լավ է նստած երթևեկելը: Ու մինչ կհասցնեմ տեղավորվել, ինձ վրա զգում եմ այդ բարի մեկի կողքին նստած երիտասարդի` ակնդետ, այլմոլորակային տեսածի հայացքը: Մի պահ մեջս կասկած է ընկնում` գուցե իրո՞ք ուրիշ մոլորակից եմ հայտնվել, հետո սթափվում եմ` չէ՜, դժվար թե, երկրացի եմ` հասարակ մահկանացու: Միգուցե պարզապես մի բան այն չէ՞ արտաքինիս մեջ (դե, ասենք, գլխիս մի կեսը ճաղատ է, մյուսը` երկար մազերով), բայց, ախր, չէ՛ էլի, առավոտյան եմ ինձ նայել հայելու մեջ, ամեն ինչ սովորական էր կարծես: Նստում եմ ու շարունակում ինձ այլմոլորակային զգալ, մինչև «այլմոլորակային տեսածը» (էդպես անվանենք երիտասարդին) վերջապես խոսում է.
-Անունդ Նանե՞ ա:
-Չէ:
-Բայց ախր էնքան նման ես էդ աղջկան,- «այլմոլորակային տեսածի» հայացքը չի փոխվում,- շատ նման ես, չես պատկերացնի:
-Հը՜մ, չէ, հաստատ անունս Նանե չի,- վստահաբար ասում եմ ես, որովհետև, չնայած իմ կյանքում գրեթե ամեն ինչ երևի-ով է, բայց այս մեկը ճշմարտություն է, որի մեջ հաստատ համոզված եմ. անունս Նանե չի: Էլի չորս տառից է, մեջն էլ «ա» կա, բայց դե Նանե չի էլի, վստահ եմ: Բայց այ, «այլմոլորակային տեսածը» վստահությունս կարծես չի կիսում: Շարունակում է նույն այլմոլորակային տեսածի հայացքով նայել: Հետո հանում է հեռախոսը, ինչ-որ բան փնտրում այնտեղ, հետո նույն հայացքով նայում ինձ, ապա` հեռախոսի էկրանին, հետո էլի ինձ ու էլի էկրանին: Ենթադրում եմ` ինձ ու Նանեին է համեմատում: Մտածում եմ` տեսնես ի՞նչ տեսք ունի նմանակս, բայց դե հո հայացքս չե՞մ գցի նրա հեռախոսին, էդպես ճիշտ չի լինի: Տեղն է դնում հեռախոսը, էլի նայում ինձ, ասում.
-Համ էլ շնորհավոր միամսյակդ:
Ժպտում եմ.
-Մերսի:
Հետո վերցնում է մյուս հեռախոսն ու զանգում ընկերոջը, պատմում իր խնդիրների մասին. խորհրդի կարիք ունի կարծես: Հետո պատմում է իմ մասին, իմ ու Նանեի նմանության մասին: Չգիտեմ, երևի կարծում է` չեմ լսում իրեն, բայց դե թարսի պես լսողությունս սովորականից լավն է, իսկ ականջակալներս, ինչպես առավոտյան դասի գնալիս հասկացա, կորցրել եմ: Այդպես ավարտին է մոտենում մեկ ժամանոց ուղևորությունս, ու երբ գրեթե պատրաստվում եմ իջնել, «այլմոլորակային տեսածն» էլի ասում է.
-Բայց դու, ա՜խր, շատ նման ես Նանեին: Նանեն իմ կյանքի էն ամենալավ, ամենալուսավոր աղջիկն ա եղել, որին սիրել եմ: Գժի պես:
Ես ափսոսանք եմ նկատում նրա աչքերում: Լավ է, երբ գժի պես սիրում են, բայց վատ է, երբ անցյալ ժամանակով ու ափսոսանքով են խոսում այդ մասին: Երևի… Երևի, որովհետև կորցնում են:
-Լավ նայի քեզ, կարևորը՝ չկոտրվես երբեք,- «այլմոլորակային տեսած»-ը երևի ասում է բառեր, որոնք Նանեին է ասել կամ կասեր,- լավ կլինի ամեն ինչ:
Ես ժպտում եմ.
-Դուք էլ մի կոտրվեք,- մի տեսակ զգում եմ, որ ինքն էլ այդ բառերի կարիքն ունի: Ու երևի ինձնից էլ շատ:
Իջնում եմ, քայլերս ուղղում դեպի տուն: «Այլմոլորակային տեսածը» ձեռքով է անում ավտոբուսից, հետո անհետանում տեսադաշտիցս, ու ես սկսում եմ մտածել: Չէ, նմանակների գոյության մասին չէ: Ոչ էլ իմ ու Նանեի նմանության, որովհետև գրեթե վստահ եմ, որ իրականում բոլորովին էլ նման չենք իրար, պարզապես… Պարզապես երբ գժի պես սիրում են ու կորցնում, հետո շարունակ կորցրած(ի)ն են փնտրում ուրիշների մեջ, կորցրած(ի) արտաքինը, կորցրած(ի) ձայնը, կորցրած(ի) ժեստերը, ինչպես «այլմոլորակային տեսածն» իմ մեջ Նանեին էր փնտրում: Ու երբեմն թվում է, թե գտնում են, դե՜, գոնե արտաքնապես, ինչպես այս դեպքում էր, բայց, ավա՜ղ, այդպես միայն թվում է: